Караімская мова

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Караімская мова
Саманазва къарай тили
karaj tili
Краіны Крым, Літва, Польшча
Афіцыйны статус Мова меншасці:
Сцяг Польшчы Польшча
Сцяг Украіны Украіна
Сцяг Расіі Расія[1][2]
Агульная колькасць носьбітаў 80 (2014)
Класіфікацыя
Катэгорыя Мовы Еўразіі

Алтайскія мовы

Цюркская падгаліна
Кыпчакская група
Палавецка-кыпчакская падгрупа
Пісьменнасць Кірыліца, Лацініца, Яўрэйскі алфавіт
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97 каи 270
ISO 639-1 —
ISO 639-2 —
ISO 639-3 kdr
WALS krm
Atlas of the World’s Languages in Danger 341, 369 і 379
Ethnologue kdr
ELCat 2366
IETF kdr
Glottolog kara1464

Караімская мова (крымскі дыялект: къарай тили, qaray tili, לשון קדר; Тракайскі дыялект: karaj tili), таксама вядома назва на іўрыце Лашон Кедар (לשון קדר, «мова качэўнікаў»)[3] — цюркская мова, якая належыць да кыпчацкай[en] групы, з уплывам іўрыту, падобна да ідыш ці юда-іспанскай[4]. На ёй размаўляюць толькі некалькі дзясяткаў крымскіх караімаў (Qrimqaraylar) у Літве, Польшчы, Крыме і Галіцыі ва Украіне[5]. Тры асноўныя дыялекты: крымскі, тракайска-віленскі і луцка-галіцкі[6], усе яны знаходзяцца пад пагрозай знікнення. На літоўскім караімскім дыялекце размаўляюць у асноўным у горадзе Тракай невялікай супольнасцю, якая жыве там з XIV-га стагоддзя.

Ёсць шанц захавання мовы ў Троках дзякуючы афіцыйнай падтрымцы і прывабнасці для турыстаў, якія прыязджаюць на Тракайскі востраў, дзе крымскія караімы прадстаўлены як старажытныя абаронцы замка[7].

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Паходжанне караімаў, якія жывуць у Крыме, выклікае шмат спрэчак і супярэчнасцяў. Цяжкасці ў аднаўленні іх гісторыі вынікаюць з недахопу дакументаў, якія адносяцца да гэтага народа. Большая частка вядомай гісторыі сабрана з перапіскі паміж караімамі і іншым насельніцтвам у XVII—XIX стст.[8] Больш за тое, вялікая колькасць дакументаў, якія адносяцца да караімскага насельніцтва Крыма, была спалена падчас расійскага ўварвання ў сталіцу татарскага ханства Бахчысарай у 1736 г.[8]

Некаторыя навукоўцы кажуць, што караімы ў Крыме з’яўляюцца нашчадкамі караімскіх купцоў, якія перасяліліся ў Крым з Візантыйскай імперыі[8]. У адным канкрэтным выпадку міграцыя караімаў з Канстанцінопаля ў Крым задакументавана пасля пажару ў яўрэйскім квартале ў 1203 г.[9] Пасля турка-мангольскіх нашэсцяў пасяленне купцоў у Крым магло быць заахвочана ў XIII-м і XIV-м стагоддзях актыўнымі гандлёвымі шляхамі з Крыма ў Кітай і Цэнтральную Азію[8].

З іншага боку, некаторыя «навукоўцы лічаць караімаў нашчадкамі хазарскіх, а потым і палавецкіх плямёнаў», якія перайшлі ў караімскі юдаізм[10], але дадзеная тэорыя моцна крытыкуецца і лічыцца размытай[11]. Кевін Алан Брук лічыў сувязь з хазарамі гістарычна недакладнай і непраўдападобнай, адначасова сцвярджаючы, што талмудысцкія яўрэі (асабліва Ашкеназ[en]) — сапраўдныя захавальнікі хазарскай спадчыны[12]. Абгрунтаванне хазарскай тэорыі ў Расійскай Імперыі можна тлумачыць даволі смелымі выказваннямі даследчыка-караіма А. Фірковіча, якія потым публікаваліся ў аўтарытэтных крыніцах. У XX-м ст. гэта стварыла моцную для развіцця хазарскай тэорыі, якая ўзмацнялася савецкай палітычнай кан’юнктурай і барацьбой за гістарычную самастойнасць караімскага народа. Можна лічыць кансэнсуснай тэорыю аб тым, што аснову караімскага народа склаў ветхазаветны народ караімаў, які адасобіўся ад яўрэйскага і пазней культурна і рэлігійна змяшаўся з цюркскімі народамі, у прыватнасці хазарамі.[13][11]

Трэцяя гіпотэза абвяшчае, што караімы з’яўляюцца нашчадкамі ізраільскіх плямёнаў з часоў першага выгнання асірыйскага караля (720-я гг. да н.э.). Караімскі вучоны Абрагам Фірковіч сабраў перад рускім царом дакументы на карысць гэтай тэорыі. Ён лічыў, што ізраільцяне з Асірыі пайшлі на Паўночны Каўказ, а адтуль з дазволу асірыйскага цара на Крымскі паўвостраў. Ён таксама сцвярджаў, што знайшоў надмагілле Іцхака ха-Сангары і яго жонкі, якія, як ён сцвярджаў, былі караімамі. Спрэчна, ці сфальсіфікаваў Фірковіч некаторыя з надмагільных надпісаў і рукапісаў.[14]

Наконт паходжання караімаў у Літве таксама пакуль няма поўнага кансэнсусу паміж навукоўцамі. Згодна з літоўскай караімскай традыцыяй, яны прыйшлі з Крыма ў 1392 г., калі вялікі князь літоўскі Вітаўт аб’яднаўся з Тахтамышам супраць татараў Белай Арды і перасяліў 330 караімскіх сем’яў у Літву[15]. Нягледзячы на лінгвістычную абгрунтаванасць і адпаведнасць з традыцыяй беларускіх татараў, якія сцвярджаюць, што яны паходзяць з разваленай Залатой Арды[16], некаторыя сучасныя гісторыкі сумняваюцца ў гэтым меркаваннем[17][18]. Тым не менш, караімы сяліліся пераважна ў Вільні і Троках, захоўваючы сваю татарскую мову; існавалі таксама дробныя паселішчы ў Біржах, Пасвалісе, Наўямясцісе і Упыце. Нягледзячы на гісторыю XVI-га і XVII-га стагоддзяў, якая ўключала хваробы, голад і пагромы, Літва была крыху менш закранута такімі ўзрушэннямі, чым навакольныя тэрыторыі. У выніку літоўскія караімы адчувалі адносную стабільнасць у тыя гады і захоўвалі сваю ізаляцыю як група, аддаючы перавагу захаванню сваёй цюркскай мовы, не адмаўляючыся ад яе для мясцовых моў[19].

Назва мовы[правіць | правіць зыходнік]

Нягледзячы на даволі доўгую гісторыю, караімская мова была дададзена ў класіфікацыйную схему толькі ў XX-м стагоддзі, а самі караімы называлі сваю мовы «татарскай» (лешон татар), маючы на ўвазе роднасць з крымскататарскай мовай. Упершыню ў друку назва «мова Кедар» (мова качэўнікаў, цюркаў) з’явілася ў 1838 годзе ў падручніку старажытнаяўрэйскай мовы, «Агульная граматыка на мове Кедар у пытаннях і адказах», выданым у Еўпаторыі. У 1841 годзе выходзіць пераклад Свяшчэннага Пісання на «татарскую мову». У перыядычным друку XIX—пачатку XX стст. мова караімаў называлася «навязаным ім [караімам] татарскім уладараннем», аднак у 1911 паралельна з гэтым з’яўляецца сведчанні аб тым, як караімы Літвы пачынаюць называць сваю мову «караімскай».

Ужо ў 1920-х гг. у навучнай літаратуры замацоўваецца тэрмін «караімская мова», але спачатку яна адносілася толькі да мовы заходніх караімаў, а адносна крымскіх караімаў упершыню гэты тэрмін выкарыстоўваецца У. А. Гардлеўскім[ru] у 1928-м годзе, аднак ён адзначаў, што сучасная яму мова крымскіх караімаў мала адрознівалася ад крымскататарскай мовы і большую зацікаўленасць прыцягвалі старажытныя рукапісы, якія збліжаліся з мовай заходніх караімаў.

У пачатку XX-га ст. сярод караімаў працягваліся дыскусіі аб тым, якая мова для караімаў з’яўляецца роднай і ці з’яўляецца іх цюркская мова «навязанай» крымскімі татарамі. Бліжэй да сярэдзіны XX-га стагоддзя караімскія інтэлектуалы пачынаюць лічыць сваю мовы не толькі роднай, але і асобнай мовай. У 1957 годзе савецкі цюрколаг М. А. Баскакаў[ru] упершыню мовай караімаў прызнае караімскую, але пытанне далучэнне мовы караімаў Крыма заставалася адкрытым. Далучэнне крымскага дыялекта да караімскай мовы адбываецца з канца 50-з гг. у Вялікай савецкай энцыклапедыі і паступова ўзмацоўваецца працамі даследчыкаў.[20]

Родавая прыналежнасць караімскай мовы[правіць | правіць зыходнік]

Караімская з’яўляецца часткай цюркскай моўнай сям’і, групы моў Еўразіі, на якіх размаўляюць гістарычна качавыя народы. У межах цюркскай сям’і караімскія мовы ідэнтыфікуюцца як члены кыпчакскіх моў[uk], якія ў сваю чаргу ўваходзяць у заходнюю галіну цюркскай моўнай сям’і[21].[8] У заходняй галіне караімы ўваходзяць у панта-каспійскае падсямейства[22]. Да дадзенай моўнай падсям’і адносяцца таксама крымскататарская мова Украіны і Узбекістана, а таксама карачаева-балкарская[en] і кумыцкая[ru] мовы Расіі. Блізкае дачыненне караімаў да кыпчакоў і крымскіх татар мае сэнс у святле паходжання літоўскага караімскага народа з Крыма.

Адна з гіпотэз заключаецца ў тым, што хазарская шляхта перайшла ў караімскі юдаізм у канцы VIII ці пачатку IX стагоддзя, а за ёй наследавала частка насельніцтва ў цэлым. Гэта таксама магло адбыцца пазней, пад мангольскім панаваннем, падчас прытоку людзей з Візантыі[23].

Як і ўсе цюркскія мовы, караімская граматыка характарызуецца аглюцінацыяй і гармоніяй галосных. Генетычныя доказы ўключэння караімскай мовы ў цюркскую моўную сям’ю бясспрэчныя, заснаваныя на агульным слоўнікавым запасе і граматыцы. У караімаў гістарычна склаўся парадак слоў суб’ект-аб’ект-дзеяслоў, шырокая суфіксальная аглюцінацыя, наяўнасць гармоніі галосных і адсутнасць роду і азрадаўн азоўнікаў. Літоўскія караімы захавалі большасць гэтых цюркскіх асаблівасцей, нягледзячы на сваю больш чым шасцісотгадовую гісторыю ў асяроддзі літоўскай, рускай і польскай моў.

Большая частка рэлігійнай тэрміналогіі ў караімскай мове з’яўляецца арабскай па этымалогіі, што сведчыць аб паходжанні культуры на Блізкім Усходзе[24]. Арабская і персідская мовы аказалі самы ранні ўплыў на лексікон караімаў, у той час як пазней у сваёй гісторыі мова караімаў атрымала значны лексічны ўклад ад рускай, украінскай і польскай моў, якія атачалі іх ў Расіі, Украіне, Польшчы і Літве.

Экалогія мовы[правіць | правіць зыходнік]

Распаўсюджанне носьбітаў караімскай мовы[правіць | правіць зыходнік]

Сёння носьбіты караімскай мовы жывуць у Крыме[8], Літве[8], Польшчы[8], Ізраілю[25] і ЗША[25]. У Літве засталося толькі каля 200 караімаў і толькі адна чвэрць з іх добра размаўляюць на караімскай мове[26].

Караімскую можна падзяліць на тры дыялекты. Цяпер вымерлы ўсходні дыялект, вядомы проста як крымская караімская мова, на якой размаўлялі ў Крыме да пачатку 1900-х гадоў[27]. На паўночна-заходнім дыялекце, які таксама называюць тракайскім, размаўляюць у Літве, пераважна ў гарадах Тракай і Вільнюсе. Паўднёва-заходні дыялект, таксама вядомы як луцкі або галіцкі дыялект, на якім размаўляюць ва Украіне, быў амаль вымерлы з толькі шасцю носьбітамі ў адным горадзе па стане на 2001 год[26]. Крымскія караімскія гаворкі адносяць да «ўсходняй групы», а тракайскія і луцкія гаворкі — да «заходняй».

Моўныя кантакты[правіць | правіць зыходнік]

За сваю доўгую і складаную гісторыю караімская зведала шырокія моўныя кантакты. Мінулае мовы зыходзіць каранямі на тэрыторыі сённяшняга Ірака, дзе народ Караімаў аформіўся ў асобную рэлігійную групу, адасобленую ад іўдзеяў[11]. Пазней, пасля перасялення, на караімскай мове размаўлялі ў Крыме падчас праўлення Асманскай імперыі, таму існуе таксама значная гісторыя кантактаў з турэцкай, далёкім сваяком у цюркскай моўнай сям’і. Нарэшце, караімская мова суіснавала з літоўскай, польскай, украінскай і рускай мовамі як мова меншасці ў іншых рэгіёнах, дзе жылі караімы і мусілі размаўляць на мовах дамінантнай большасці.

Носьбіты караімскай мовы дэманструюць моцную тэндэнцыю да капіявання кодаў[28]. Капіяванне кода адрозніваецца ад пераключэння кодаў тым, што носьбіты не проста пераключаюцца з адной мовы на іншую, але фактычна пераносяць лексічныя адзінкі і граматычныя асаблівасці з адной мовы на іншую ў працэсах, якія могуць існаваць толькі для асобных выпадкаў, або якія могуць мець нашмат больш працяглы ўплыў на тыпалогію мовы[26]. Шырокае капіяванне кодаў сведчыць як пра пастаяннае змяншэнне колькасці носьбітаў караімскай мовы (што прыводзіць да недастатковай колькасці караімскай лексікі і высокай частаце запазычанняў з рускай, польскай і царкоўнаславянскай моў), так і пра высокі ўзровень моўных кантактаў у рэгіёнах, дзе Караімская мова знаходзіцца ва ўжытку[8].

Шматмоўнасць[правіць | правіць зыходнік]

З-за вельмі невялікай колькасці носьбітаў караімскай мовы і высокага ўзроўню шматмоўнасці ў Літве ў цэлым існуе таксама высокі ўзровень шматмоўнасці сярод носьбітаў караімскай мовы. Носьбіты караімскай таксама размаўляюць на дамінуючых мовах сваіх рэгіёнаў, уключаючы літоўскую, польскую і рускую. Некаторыя таксама валодаюць рэлігійнымі ведамі іўрыту[8]. Шматмоўе з’яўляецца неабходнасцю для носьбітаў караімскай, таму што без іншых моў большасць не змагла б нават размаўляць з членамі сваёй сям’і[8].

Дыялекталогія[правіць | правіць зыходнік]

Прыцак[uk] у 1959 разглядае цюркскія разнавіднасці караімскай супольнасці як дыялекты караімскай мовы і адрознівае:[29]

  • паўночна-заходні/тракайскі (літоўскіх або трокскіх/тракайскіх караімаў),
  • паўднёва-заходні/галіцка-луцкі (галіцкіх караімаў)
  • ўсходні/крымскі (крымскіх караімаў).

Гэтыя супольнасці маюць агульную рэлігійную, гістарычную і культурную традыцыю, і гэтыя культуры лінгвістычна роднасныя. Нягледзячы на гэта, адрозненні паміж разнавіднасцямі, на якіх размаўляюць у галіцкай і літоўскай супольнасцях, настолькі вялікія, што карыстальнікі абедзвюх разнавіднасцяў у зносінах аддаюць перавагу рускай ці польскай мовам. Сучасныя адрозненні часткова звязаны з іх развіццём з розных кыпчакскіх зводаў, а часткова з-за рознага моўнага асяроддзя, якое паўплывала на іх пазнейшае развіццё.[30]

Сістэма пісьма[правіць | правіць зыходнік]

Старонка з караімскага малітоўніка (Сідур) з Вільні, Літва 1892 г.

Традыцыйная пісьменнасць караімаў яўрэйскім пісьмом выкарыстоўвалася да XX-га ст. У многіх караімскіх сем’ях захаваліся рукапісныя зборнікі тэкстаў рознага зместу яўрэйскім пісьмом, які называецца «miedžuma». Караімская мова таксама была абаронена праз пераклад рэлігійных твораў, такіх як Бібліі.[8] На працягу ХХ ст. караімскія супольнасці таксама карысталіся рознымі мадыфікацыямі лацінскага (яняліфскага, літоўскага і польскага алфавітаў) і кірыліцы.[27]

Латынізаваны алфавіт караімаў Крыма (яняліф)[31]

A a B ʙ C c Ç ç D d E e F f G g
H h I i J j Q q Ƣ ƣ L l M m N n
Ꞑ ꞑ O o Ɵ ɵ P p S s Ş ş Ь ь K k
U u V v Y y R r T t X x Z z Ƶ ƶ

Сучасны алфавіт[правіць | правіць зыходнік]

У Літве і Польшчы для пісьма на караімскай мове выкарыстоўваецца зменены лацінскі алфавіт, а ў Крыме і ва Украіне — кірыліца. З XVII-га стагоддзя да XIX-га стагоддзя, выкарыстоўваліся яўрэйскія літары.[27]

Кірылічны алфавіт караімаў Крыма

А а Б б В в Г г Гъ гъ Д д Дж дж Е е
Ж ж З з И и Й й К к Къ къ Л л М м
Н н Нъ нъ О о Ӧ ӧ П п Р р С с Т т
У у Ӱ ӱ Ф ф Х х Хъ хъ Ц ц Ч ч Ш ш
Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я
  • Літары Е, Ю і Я ўжываюцца толькі пасля Л як паказчык мяккасці
  • Літары Ж і Ц выкарыстоўваюцца толькі ў рускіх запазычаннях

Лацінізаваны алфавіт караімаў Літвы

A a B b C c Ch ch Č č D d Ď ď Dž dž
E e Ė ė F f G g H h I i Y y J j
K k L l Ľ ľ M m N n Ń ń O o Ö ö
P p R r S s Ś ś Š š T t Ť ť U u
Ü ü V v Z z Ž ž Ź ź

Лексіка[правіць | правіць зыходнік]

Лексіка караімскай мовы складаецца з наступных пластоў:[32]

Таксама ёсць сведчанні аб моўным пурызме ў XX ст. Так, Серая Шапшал[ru], заняўшы пост гахама Польшчы, правёў рад рэформ, адной з якіх была скіравана на цюркізацыю караімаў і паўзбаўленне ад іўдзейскага ўплыву. Некаторыя словы яўрэйскага паходжання былі заменены на цюркскі лад (як, напрыклад перайменаванне пасады «хахам» у «гахам»).[35]

Фаналогія[правіць | правіць зыходнік]

Інвентар зычных[правіць | правіць зыходнік]

Губныя Альвеалярныя Постальвеалярныя Паднябенныя Велярныя Увулярныя
Насавыя m n
Выбухныя глухі p t k
звонкі b d ɡ
Фрыкатыўныя глухі f s ʃ ⟨ š ⟩ χ ⟨ ch ⟩
звонкі v z ʒ ⟨ ž ⟩ ʁ ⟨ ч ⟩
Апраксіманты w ⟨ ты ⟩ r j

Інвентар галосных[правіць | правіць зыходнік]

Пярэднія Заднія
неагубленыя агубленыя неагубленыя агубленыя
Верхнія i y ⟨ ü ⟩ ɯ ⟨ y ⟩ u
Сярэднія e ø ⟨ ö ⟩ o
Ніжнія ɑ ⟨ a ⟩

Фанатактыка[правіць | правіць зыходнік]

У той час як у большасці моў цюркскай сям’і назіраецца палатальная гармонія галосных, у трокскай караімскай мове назіраецца гармонія ў палаталізацыі зычных. Такім чынам, у любым слове можна знайсці толькі палаталізаваныя або толькі непалаталізаваныя зычныя[36]. Палаталізаваныя зычныя ўзнікаюць пры наяўнасці пярэдніх галосных, а непалаталізаваныя зычныя — пры наяўнасці задніх. Як і ў большасці цюркскіх моў, практычна ўсе зычныя ў караімскай мове існуюць як у палаталізаванай, так і ў непалаталізаванай формах, што можа быць яшчэ адным доказам іх генетычнага сваяцтва[37]. Аднак трэба быць асцярожнымі ў такіх меркаваннях, улічваючы, што караімы кантавалі з ліпкаўскай татарскай мовай у Літве на працягу сотняў гадоў.

Караімская таксама дэманструе гармонію галосных, у выніку якой суфіксальныя галосныя гарманіруюць у якасці пярэдніх або задніх з галоснымі ў аснове слова[24].

Марфалогія[правіць | правіць зыходнік]

Караімская марфалогія суфіксальная і моцна аглюцініруючая. У караімскай мове адсутнічаюць прэфіксы, але выкарыстоўваюцца постпазіцыі. Назоўнікі скланяюцца па сямі склонах (назоўны, родны, давальны, вінавальны, аблятыўны, месны склон і інструментальны, які з’яўляецца рэдкім для іншых цюркскіх моў). Прыкметнай асаблівасцю спражэння дзеясловаў у караімскай мове з’яўляецца магчымасць скарочаных формаў.

дзеяслоў [ał], «браць»[36]:[38]
Доўгая форма Кароткая форма
1-я асоба адз. лік ał-a-myn ał-a-m
мн. лік ał-a-byz —
2-я асоба адз. лік ał-a-syn ał-a-s
мн. лік ał-a-syz —
3-я асоба адз. лік ał-a-dyr ał-a-d ~ ał-a-dy
мн. лік ał-dyr-łar ał-d-łar ~ ał-dy-łar

Сінтаксіс[правіць | правіць зыходнік]

Гістарычна караімы мелі тыпова цюркскі парадак слоў SOV. Тым не менш, здаецца, ён набыў некалькі свабодны парадак слоў з-за шырокіх сітуацый моўнага кантакту і ў цяперашні час аддае перавагу канструкцыям SVO[26]. З-за аглюцінатыўнага характару караімскай марфалогіі займеннікавыя дзейнікі часта апускаюцца, паколькі тая ж інфармацыя ўжо прадстаўлена ў флексіі галоўнага дзеяслова. Галава фразы ў караімскай звычайна знаходзіцца ў канцы (head-final), а таксама ў ёй выкарыстоўваюцца постпазіцыі.

Караімскі сінтаксіс дэманструе шматлікія выпадкі капіравання кодаў (code-copying), у выніку чаго караімская насычаецца сінтаксічнымі ўласцівасцямі іншых моў у асобным рэгіёне з-за моцнага моўнага кантакту. Уздзеянне такога моўнага кантакту праяўляецца таксама ў караімскай лексіцы, якая мае шырокія запазычанні[24]. У апошнія часы значныя запазычанні таксама з’яўляюцца рэпрэзентацыяй недахопаў у лексіконе[39].

Стан мовы[правіць | правіць зыходнік]

Большасць[40] дыялектаў караімскай мовы цяпер вымерлі. Захаванне караімскай мовы ў Літве зараз знаходзіцца пад пагрозай з-за рассейвання носьбітаў караімскай мовы падчас савецкага рэжыму пасля Другой сусветнай вайны, вельмі невялікай колькасці носьбітаў і сталага ўзросту тых, хто свабодна размаўляе на мове[26]. Дзеці і ўнукі носьбітаў караімскай мовы размаўляюць па-літоўску, па-польску ці па-руску, і толькі старэйшае пакаленне размаўляе на караімскай мове.

На багаслужэннях у Кенасах у Тракаі або ў Вільнюсе чытаюцца малітвы на караімскай мове, але малітвенная мова даволі сільна адрозніваецца ад гутарковай[41].

Вывучэнне і выкладанне караімскай мовы[правіць | правіць зыходнік]

У Троках пры падтрымцы Кёльнскага ўніверсітэта і Упсальскага ўніверсітэта з 2003 года праводзіцца летняя школа па вывучэнні тракайскага дыялекту караімскай мовы.[42][43][44]. Ева Чато Ёхансан, Дэвід Натан і Карына Фіркавічутэ пры падтрымцы UNESCO[45] распрацавалі мультымедыйны дапаможнік па вывучэнні мовы — Spoken Karaim[46]. Аснову гэтага праекта ўтварае корпус высакаякасных лічбавых аўдыёзапісаў а таксама відэакліпаў з удзелам носьбітаў караімскай мовы. На аснове гэтага корпуса распрацавана транскрыцпія, слоўнік, канкарданс і граматыка[47].

У 2006 годзе караімская мова была прызнана адной з 16 рэгіянальных моў Украіны[uk], дзе 72 чал. паказалі яго ў якасці роднай.[48].

У Крымскім інжынерна-педагагічным універсітэце[ru] на кафедры крымскататарскай літаратуры праводзяцца параўнальныя даследаванні крымскататарскай і караімскай моў[49][50]. У цяперашні час разглядаецца пытанне аб штатным выкладанні караімскай мовы ва ўніверсітэце. Асацыяцыя крымскіх караімаў «Крымкарайлар» арганізавала 3 нядзельныя школы, у якіх 25 вучняў вывучаюць караімскую мову, гісторыю і культуру. З 2011 года факультатыў па вывучэнні караімскай мовы арганізаваны і ў Еўпаторыі[51]. У Мелітопалі Соф'я Геліеўна Ялпачык выкладае дзецям крымскі дыялект караімскай мовы.

У 2011 годзе ў Ягелонскім універсітэце (Кракаў, Польшча) Міхал Немет[ru][52], сваяк выбітнага караімскага пісьменніка і драматурга Сергіуша Рудкоўскага[ru], абараніў дысертацыю па караімскай літаратуры на луцка-галіцкім дыялекце[53]. Ва ўніверсітэце ім. Адама Міцкевіча ў Познані старшы навуковы супрацоўнік Генрык Янкоўскі[pl] кіруе вывучэннем караімскай мовы. У 2022 годзе ён жа выкладае караімскую мову слухачам Школы рэдкіх яўрэйскіх моў Оксфарда. Працягваецца рэпублікацыя мастацкіх твораў выдатнага асветніка і філолага Аляксандра Мардковіча[ru] на луцкім дыялекце караімскай мовы з даваеннага часопіса Karaj Awazy[ru].

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Law of Ukraine "On Principles of State Language Policy"). Document 5029-17, Article 7: Regional or minority languages Ukraine, Paragraph 2. Verkhovna Rada (1 лютага 2014). Праверана 30 April 2014.
  2. ↑ To which languages does the Charter apply?. European Charter for Regional or Minority Languages. Council of Europe. Архівавана з першакрыніцы 27 снежня 2013. Праверана 3 красавіка 2014.
  3. ↑ Tatiana Schegoleva.
  4. ↑ Wexler, P. (1983). "Is Karaite a Jewish language?". Mediterranean Language Review. 1: 27–54.
  5. ↑ Brook, K.A. (2014). "The Genetics of Crimean Karaites". Karadenīz araştırmaları. 11 (42): 69–84.
  6. ↑ Wexler, P. (1980). "The Byelorussian impact on Karaite and Yiddish". The Journal of Belarusian Studies. 4 (3–4): 99–111.
  7. ↑ Napora, 2018
  8. ↑ а б в г д е ё ж з і к л Akhiezer 2003
  9. ↑ Tsoffar 2006
  10. ↑ Kefeli, Valentine. International Institute of the Crimean Karaites. Архівавана з арыгінала 12 March 2007. Архівавана 12 сакавіка 2007. Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 сакавіка 2007. Праверана 26 красавіка 2023.
  11. ↑ а б в PIOTR LUCZYS, KRZYSZTOF RATAJ KARAIMS: THE IDENTITY QUESTION(англ.) // PRZEGLĄD ZACHODNI. — Poznań: INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS, 2014. — № 2.
  12. ↑ The Jews of Khazaria, by Kevin Alan Brook, 2nd ed, p228-232 (that the Crimean and Lithuanian Kariates are not descended from the Khazars), p226-227 (that the Ashkenazic Jews are partially descended from the Khazars).
  13. ↑ Хазарская теория происхождения караимов Российской империи в трудах некараимских исследователей середины XIX – начала XX вв.. cyberleninka.ru. Праверана 24 верасня 2023.
  14. ↑ Barry Dov Walfish, and Mikhail Kizilov, Bibliographia Karaitica: an Annotated bibliography of Karaites and Karaism.
  15. ↑ Schur 1995
  16. ↑ «Polish heirs of Tokhtamysh» Daily News 12/4/2009
  17. ↑ Ahiezer, G. and Shapira, D. 2001.'
  18. ↑ Tatiana Schegoleva. Karaites of Crimea: History and Present-Day Situation in Community. Архівавана з першакрыніцы 4 ліпеня 2017.
  19. ↑ «Karaim Homepage» 1998
  20. ↑ От «Татарского» языка к крымскому диалекту караимского языка:к проблеме идентификации разговорного языка крымских караимов. cyberleninka.ru. Праверана 25 верасня 2023.
  21. ↑ Dahl et al. 2001
  22. ↑ Ethnologue 2007
  23. ↑ Tütüncü et al. 1998
  24. ↑ а б в г Zajaczkowski 1961
  25. ↑ а б Kizilov, M. (2009). The Karaites of Galicia: An ethnoreligious minority among the Ashkenazim, the Turks, and the Slavs, 1772-1945. Leiden–Boston: Brill. ISBN 978-90-04-16602-8. OCLC 611961832.
  26. ↑ а б в г д Csató 2001
  27. ↑ а б в Wexler, P. (1980). "The Byelorussian impact on Karaite and Yiddish". The Journal of Belarusian Studies. 4 (3–4): 99–111.
  28. ↑ Csató, Éva Ágnes (2001-12-31). Syntactic code-copying in Karaim. Studies in Language Companion Series [англійская]. John Benjamins Publishing Company. doi:10.1075/slcs.54.15csa. ISBN 978-90-272-3057-7.
  29. ↑ Альтэрнатыўныя назвы паданы згодна з От «Татарского» языка к крымскому диалекту караимского языка:к проблеме идентификации разговорного языка крымских караимов. cyberleninka.ru. Праверана 25 верасня 2023.
  30. ↑ Csató, Éva. LITHUANIAN KARAIM. TDD_Csato_Issue1_2012w_Corrections_FINAL (Winter 2012). Архівавана з першакрыніцы 20 кастрычніка 2022.
  31. ↑ J. Şamaş. Qrьmda qaraim вalalarь ycyn ana tilinde alefвet ve oquv kitaвь.
  32. ↑ Dorota Cegiołka (formerly Smętek) Some lexical and phonological features of the language of a Crimean Karaim Bible translation // Türk Dilleri Araştırmaları. — 2016-01-01.
  33. ↑ Matyáš Foltýn Foreign lexical items in the lexicon of the Karaim language(англ.) // Poznań Linguistic Meeting. — Brno, CZ: Masaryk University, 2023.
  34. ↑ Eva Agnes Csato. Karaim: A high-copying language (англ.). Mouton de Gruyter (3 кастрычніка 2002).
  35. ↑ ПОТЕРЯННЫЕ КОЛЕНА, ФАРИСЕИ И ПОТОМКИ ХАЗАР. lechaim.ru. Праверана 25 верасня 2023.
  36. ↑ а б Németh 2003
  37. ↑ Hansson 2007
  38. ↑ Jones, Mari C.; Esch, Edith (2002-01-01). Language Change: The Interplay of Internal, External and Extra-Linguistic Factors [англійская]. Walter de Gruyter. ISBN 9783110892598.
  39. ↑ Dahl, Östen, ed. (2001). The Circum-Baltic languages. Vol. 1: Past and present. Amsterdam: John Benjamins Pub. ISBN 1588110206. OCLC 302343232.
  40. ↑ "International Research Collaboration on Documentation and Revitalization of Endangered Turkic Languages in Ukraine: Crimean Tatar, Gagauz, Karaim, Qrymchak and Urum Experience". Endangered languages of the Caucasus and beyond. Ramazan Korkmaz, Gürkan Doğan. Leiden: BRILL. 2016. pp. 51–59. ISBN 978-90-04-32869-3. OCLC 962065278.{{cite book}}: Папярэджанні CS1: date і year (link) Папярэджанні CS1: іншае (link)
  41. ↑ В самом сердце Европы всё ещё живёт исчезающий тюркский язык (руск.). Global Voices по-русски (14 снежня 2020). Праверана 24 верасня 2023.
  42. ↑ European Karaims ‘occupied’ TrakaiThe Lithuania Tribune. Архівавана з першакрыніцы 19 снежня 2013. Праверана 24 верасня 2023.
  43. ↑ Школа Караимского Языка. Архівавана з першакрыніцы 20 снежня 2013. Праверана 19 снежня 2013.
  44. ↑ Григулевич Н. И., Петров-Дубинский О. В. Летняя школа караимского языка // Этнографическое обозрение. — М.: РАН, 2011. — № 3. — С. 163—169. — ISSN 0869-5415.
  45. ↑ Spoken Karaim (CD-ROM); 2003. Архівавана з першакрыніцы 20 снежня 2013. Праверана 19 снежня 2013.
  46. ↑ Csató. Éva Á. and David Nathan 2004. Multimedia and the documentation of endangered languages. In Peter K. Austin (ed.) Language documentation and description, Vol. 1, 73-84. London: School of Oriental and African Studies.
  47. ↑ Csató. Éva Á. and David Nathan [with Karina Firkavičiutė] 2004. Spoken Karaim (version So1) [Interactive multimedia CD-ROM]
  48. ↑ Всеукраинская перепись населения 2001 Распределение населения по национальности и родному языку. Архівавана з першакрыніцы 25 верасня 2013. Праверана 4 кастрычніка 2012.
  49. ↑ Будник Н. В. ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ ФОЛЬКЛОРНЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ КРЫМСКИХ КАРАИМОВ
  50. ↑ Крымское агентство новостей(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 верасня 2014. Праверана 18 верасня 2014.
  51. ↑ Друга періодична доповідь України про виконання Європейської хартії регіональних мов або мов меншин(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 снежня 2013. Праверана 24 верасня 2023.
  52. ↑ Németh, Michał A different look at the Lutsk Karaim sound system (from the second half of the 19th century on)(англ.) // Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis. — Т. 128. — С. 69–101. — DOI:10.2478/v10148-011-0016-2 Архівавана з першакрыніцы 22 снежня 2018.
  53. ↑ http://jagiellonian.academia.edu/Micha%C5%82N%C3%A9meth

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Akhiezer, Golda. 2003. «The history of the Crimean Karaites during the sixteenth to eighteenth centuries.» pp. 729-757 in Polliack, Meira (ed.). Karaite Judaism: A Guide to its History and Literary Sources. Boston: Brill.
  • Astren, Fred. 2004. Karaite Judaism and Historical Understanding. Columbia, SC: University of South Carolina Press.
  • Csató, Éva Ágnes, Nathan, D., & Firkavičiūtė, K. (2003). Spoken Karaim. [London: School of Oriental and African Studies].
  • Csató, Éva Ágnes (2001-12-31). Syntactic code-copying in Karaim. Studies in Language Companion Series [англійская]. John Benjamins Publishing Company. doi:10.1075/slcs.54.15csa. ISBN 978-90-272-3057-7.
  • Gil, Moshe. 2003. «The origins of the Karaites.» pp. 73-118 in Polliack, Meira (ed.). Karaite Judaism: A Guide to its History and Literary Sources. Boston: Brill.
  • Hansson, Gunnar Ólafur. 2007. «On the evolution of consonant harmony: the case of secondary articulation agreement.» Phonology. 24: 77-120.
  • Khan, Geoffrey. 2000. The Early Karaite Tradition of Hebrew Grammatical Thought. Boston: Brill.
  • Kocaoğlu, T., & Firkovičius, M. (2006). Karay: the Trakai dialect. Languages of the world, 458. Muenchen: Lincom Europa. ISBN 3-89586-490-0ISBN 3-89586-490-0
  • Wexler, Paul (1980). The Byelorussian Impact on Karaite and Yiddish.
  • Németh, Michał. 2003. «Grammatical features.» Karaimi.
  • Nemoy, Leon. 1987. «Karaites.» In Mircea Eliade, ed., The Encyclopedia of Religion. New York: MacMillan.
  • Oesterley, W. O. E., and G. H. Box. 1920. A Short Survey of the Literature of Rabbinical and Mediaeval Judaism. Burt Franklin: New York.
  • Schur, Nathan. 1995. «Karaites in Lithuania.» The Karaite Encyclopedia.
  • Tsoffar, Ruth. 2006. Stains of Culture: an Ethno-Reading of Karaite Jewish Women. Detroit: Wayne State University Press.
  • Tütüncü, Mehmet, and Inci Bowman. 1998. «Karaim Homepage.»
  • Zajaczkowski, Ananiasz. 1961. Karaims in Poland.
  • Napora, Kamila. (2018, November 26). «Karaim Culture in Trakai»

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Караімская_мова&oldid=4596229"