Перайсці да зместу

Каўкасіёнскі антрапалагічны тып

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Не блытаць з каўказскай расай — часткова састарэлым найменнем еўрапеоіднай расы.

Каўкасіёнскі антрапалагічны тып[1][2] (каўкасіёнскі тып[1][3], каўкасіёнскі антрапалагічны комплекс[2][3], каўкасіёнская папуляцыя[4], каўкасіёнская група папуляцый[3], каўкасіёнскі расавы тып[5], каўкасіёнская раса[6][7]) — адгалінаванне еўрапеоіднай расы, распаўсюджаны на Паўночным Каўказе і ў Грузіі. Назва паходзіць ад грузінскай назвы Каўказа — Каўкасіёні[8]. Каўкасіёнскі тып разглядаецца як галіна балкана-каўказскай расы[9].

Пашыранасць і знешнія прыкметы

[правіць | правіць зыходнік]

Каўкасіёнскі антрапалагічны тып уласцівы для карэнных аварцаў, балкарцаў, бацбійцаў, грузін, даргінцаў[10], інгушоў, карачаеўцаў, лакцаў[10][11], лезгінаў[12][13][14][15], асецін, рутульцаў[16][17][18][19][20], чачэнцаў.

Сярод прыкмет, якія паслужылі для вылучэння гэтага еўрапеоіднага антрапалагічнага варыянта: масіўны целасклад, высокі рост, вялікія памеры падоўжнага і асабліва папярочнага дыяметраў галавы, каласальная шырыня твару, моцна развітае надброўе, вельмі моцнае развіццё троеснага валасянога покрыва, тэндэнцыя да дэпігментацыі (перш за ўсё, пасвятлення вачэй), шэраг прыкмет тваравага аддзела[2].

Даныя антрапалогіі

[правіць | правіць зыходнік]

Некаторыя навукоўцы лічаць каўкасіёнскі тып канчатковым вынікам развіцця каспійскага тыпу ва ўмовах высакагорнай ізаляцыі. На іхнюю думку, станаўленне каўкасіёнскага тыпу ў Дагестане адносіцца да XIV стагоддзя да н. э. Разглядаючы праблему паходжання каўкасіёнскага тыпу, акадэмік В. П. Аляксееў адзначыў: «Тэарэтычныя спрэчкі вакол праблемы паходжання гэтага тыпу прывялі да больш-менш адназначнага вырашэння пытання ў складзе мясцовага насельніцтва цэнтральнага перадгорнага Каўказскага хрыбта не пазней, чым у эпоху бронзы, а магчыма, і ў больш ранні час». Аднак існуе і іншы, больш абгрунтаваны і распаўсюджаны пункт гледжання, згодна з якім каспійскі антрапалагічны тып не мае прамога дачынення да каўкасіёнскага, з’яўляючыся некалькі дэпігментаваным у выніку змяшэння з каўкасіёнцамі адгалінаваннем інда-памірскай расы. Варта падкрэсліць, што з Каспійскага ўзбярэжжа па раўнінных і перадгорных раёнах Дагестана і толькі па далінах Самура і Чырахчая прадстаўнікі гэтай групы праніклі высока ў горы.

Г. Ф. Дэбец засведчыў падабенства каўкасіёнскага антрапалагічнага тыпу са старажытным насельніцтвам Усходне-Еўрапейскай раўніны і далей аж да Скандынавіі, выказаўшы пры гэтым думку пра пранікненне продкаў каўкасіёнскага тыпу ў вобласці іхняга сучаснага рассялення з поўначы[21].

Нягледзячы на ўсю сваю своеасаблівасць, за межамі Каўказа каўкасіёнцам найбольш блізкі дынарскі антрапалагічны тып балкана-каўказскай расы, характэрны ў першую чаргу для харватаў і чарнагорцаў[12].

Антрапалагічны тып, які стаіць бліжэй за ўсё да «класічнага» краманьёнца, звычайна ўвязваюць з распаўсюджваннем культуры шнуравой керамікі. Апошняя часта разглядаецца як зыходная індаеўрапейская. У эпоху позняга неаліту і бронзы культуры шнуравой керамікі лакалізуюцца на вялікіх прасторах паўночнага захаду еўрапейскага ўзбярэжжа і Усходняй Балтыкі, у дняпроўскім Надпарожжы і Прыазоўі, а таксама ў некаторых раёнах Цэнтральнай Еўропы, дзе яна ўваходзіць у судакрананне з культурай стужкавай керамікі. У II тысячагоддзі да н. э. адгалінаванне гэтай культуры распаўсюджваецца на Верхнюю Волгу (Фацьянаўская культура). З гэтай нагоды А. Г. Кузьмін піша наступнае: «Менавіта асноўны антрапалагічны тып насельніцтва, звязанага з культурамі шнуравой керамікі, збянтэжыў антраполагаў надзвычай шырокай геаграфіяй свайго распаўсюджвання, тым больш што да названых вышэй абласцей трэба дадаць яшчэ Каўказ (каўкасіёнская група насельніцтва) і Балканы (дынарскі тып на прасторах Албаніі і Чарнагорыі). У літаратуры існуюць розныя варыянты тлумачэнняў адзначанага падабенства. Адзін са слупоў нямецкай нацыяналістычнай археалогіі Г. Косіна пісаў пра „германскую“ экспансію з поўначы аж да Каўказа. Акрамя нямецкіх археолагаў гэты пункт гледжання падтрымлівалі шведскі вучоны Н. Оберг і фінскі А. М. Тальгрэн[22]. У нашай літаратуры справядліва ўказвалі на ненавуковую падаплёку канцэпцыі Косіны. Але праблема сама па сабе існуе, і параўнальна нядаўна гэтае пытанне зноў было ўзнята, прычым меркаванне пра міграцыю насельніцтва з паўночнага захаду Еўропы на Каўказ падтрымалі і некаторыя айчынныя навукоўцы[23]. У дачыненні да Каўказа гэтае меркаванне аспрэчыў В. П. Аляксееў. Прызнаючы, што „падабенства каўкасіёнскага тыпу з антрапалагічным тыпам насельніцтва Усходняй Еўропы і Скандынавіі… несумненна“, ён патлумачыў яго нераўнамернасцю эвалюцыі аднаго і таго ж палеалітычнага продка, гэта значыць, адсунуў агульную крыніцу ўглыб. У той жа час ён дапускае непасрэдную роднасць каўкасіёнскага і дынарскага тыпаў»[24].

Адносна антрапалагічных сувязей разнамоўных каўказскіх народаў Аляксееў пісаў:

Можна ўказаць на антрапалагічную агульнасць картвельскіх, нахскіх і авара-анда-дыдойскіх народаў Каўказа (у гэтую агульнасць можна ўключыць, праўда, яшчэ іранамоўных асецін і цюркамоўных балкарцаў і карачаеўцаў; імаверны пераход іхніх продкаў на іранскую і цюркскую мовы на параўнальна познім этапе іхняга этнагенезу). У перадгорных і горных раёнах цэнтральнай часткі Каўказскага хрыбта пражываюць народы, марфалагічна вельмі падобныя, якія выяўляюць своеасаблівы комплекс антрапалагічных прыкмет, што атрымаў назву каўкасіёнскага (ад грузінскай назвы Каўказа — Каўкасіёні). Гэты комплекс прыкмет ахоплівае не толькі народы, якія размаўляюць на картвельскіх, дагестанскіх і нахскіх мовах, да яго адносяцца і асеціны, якія гавораць на адной з іранскіх моў, балкарцы і карачаеўцы, што размаўляюць па-цюркску. У носьбітах каўкасіёнскага комплексу антрапалагічных прыкмет можна бачыць нашчадкаў найстаражытнейшага насельніцтва, якое засяліла тэрыторыю Каўказа яшчэ ў эпоху палеаліту.

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б Романчук А. А. Кавкасионский антропологический тип в свете гипотезы «восточной популяции»: вопрос о древности // Журнал «Stratum plus. Археология и культурная антропология» ISSN 1608-9057, E-ISSN 1857-3533. — Молдова, Кишинёв, 2013. — № 2. — С. 259—282. — цытаванне па [1]Архіўная копія ад 13 красавіка 2014 на Wayback MachineАрхіўная копія ад 13 красавіка 2014 на Wayback Machine Сайт «Stratum plus. Archaeology and Cuktural Anthropology» (www.e-anthropology.com) (Праверана 12 красавіка 2014) Архіўная копія ад 13 красавіка 2014 на Wayback Machine.
  2. ↑ а б в Памылка ў зносках: Няслушны тэг <ref>; для зносак rudn няма тэксту
  3. ↑ а б в Алексеев В. П. О структуре и древности кавкасионского типа в связи с происхождением народов Центрального Кавказа // Кавказ и Восточная Европа в древности / Отв. ред. Мунчаев Р. М., Марковин В. И. — М.: «Наука», 1973. — цытаванне па Кавкасионский тип // Сайт «Maginhard Avars» (wolfhunnenverband.ya.ru), 4.X.2012.(недаступная спасылка)
  4. ↑ Алексеев 1974, с. 203—204 — цытата паводле Бакиханов Аббас-Кули-ага. Гюлистан-и Ирам — Баку: Элм, 1991. — Коммент. 8 ко Введ..
  5. ↑ Мухаметов Р. Славяне кавказской национальности // Сайт «Радио „Эхо Москвы“» (www.echo.msk.ru), 25 февраля 2012.. Архівавана з першакрыніцы 13 красавіка 2014. Праверана 12 красавіка 2014.
  6. ↑ Европеоидная раса // Мегаэнциклопедия Кирилла и Мефодия (megabook.ru) (Праверана 12 лютага 2014)
  7. ↑ Урусханов А. А. Происхождение вайнахов в свете науки // Сайт «ИНГУШЕТИЯ.RU» (www.ingushetiya.ru) 14.02.2008.(недаступная спасылка — гісторыя, копія)
  8. ↑ Грузинская Советская Социалистическая республика / (Л. И. Маруашвили Ч. III. Природа. § Рельеф.) // Т. 7. Гоголь — Дебит. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
  9. ↑ Богатенков Д. В., Дробышевский С. В., п. 5.5.3..
  10. ↑ а б Гаджиев А. Г. Данные по палеоантропологии Дагестана (арх. 25 сакавіка 2024) // Учёные записки Института истории, языка и литературы Дагестанского филиала АН СССР. — Махачкала, 1962. — Т. X. — С. 193—198.
  11. ↑ Вопросы антропологии. — Изд-во университета, 1974. — 752 с. Архівавана 7 кастрычніка 2024 года.
  12. ↑ а б М. Ш. Ризаханова. К вопросу об этногенезе лезгин // Лавровские (Среднеазиатско-Кавказские) чтения, 1998–1999 гг.: Крат. содерж. докл.. — 2001. — С. 29.
  13. ↑ Гаджиев А. Г. Происхождение народов Дагестана (По данным антропологии). — Махачкала, 1965. — С. 113. Цытаванне па Гаджиев Г. А., Ризаханова М. Ш. Лезгины // Народы Дагестана / С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — Москва: Наука, 2002. — С. 378. — ISBN 5-02-008808-0.
  14. ↑ Алексеев В. П. Некоторые вопросы происхождения народов Дагестана в свете антропологии Северного Кавказа // Учёные записки ИИЯЛ Дагестанского филиала АН СССР. — Махачкала, 1964. — Т. XIII. — С. 160. Цытаванне па Гаджиев Г. А., Ризаханова М. Ш. Лезгины // Народы Дагестана / С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. — Москва: Наука, 2002. — С. 378. — ISBN 5-02-008808-0.
  15. ↑ Расы Кавказа. Иван Иванович Пантюхов. (руск.). racology.ru. Архівавана з першакрыніцы 20 лютага 2022. Праверана 20 лютага 2022.
  16. ↑ Евстигнеев Ю. А. Россия: коренные народы и зарубежные диаспоры (краткий этно-исторический справочник). — Litres, 2008. — 330 с. — ISBN 9785457236653.
  17. ↑ Мая Павловна Абрамова, Владимир Иванович Марковин. Северный Кавказ: Историко-археологические очерки и заметки. — Москва: Институт археологии РАН, 2001. — С. 210. — ISBN 581250122X, 9785812501228.
  18. ↑ Российская академия наук. Кабардино-Балкарский научный центр. Институт гуманитарных исследований. Исторический вестник, Объемы 1-2. — ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат им. Революции 1905 г.», 2005.
  19. ↑ Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова. Вопросы антропологии, Выпуски 46-48. — Москва: Издательство Московского Университета, 1974.
  20. ↑ Юрий Андреевич Евстигнеев. Российская федерация. Народы и их подразделения. — Издательство Санкт-Петербургского университета, 2003. — 221 с.
  21. ↑ Г. Ф. Дебец. Палеоантропология СССР. — М., 1948. — Т. IV. — (Труды института этнографии АН СССР).
  22. ↑ Д. А. Крайнов. Древнейшая история Волго-Окского междуречья. — Москва, 1972. — С. 241.
  23. ↑ Г. Ф. Дебец. Антропологические исследования в Дагестане // Труды ИЭ. Т. XXXIII. М., 1956; Его же: Антропологические типы. // „Народы Кавказа“. Т. 1. М., 1960.
  24. ↑ В. П. Алексеев. Происхождение народов Кавказа. М., 1974. С. 133, 135—136

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Алексеев В. П. Происхождение народов Кавказа: краниологическое исследование (руск.). — Москва: «Наука», 1974. — 320 с. — 3 200 экз.
  • Алексеев В. П. Происхождение народов Кавказа: краниологическое исследование // Избранное (руск.). — Москва: «Наука», 2009. — Т. 5. — 320 с. — ISBN 978-5-02-035547-7.
  • Курдов К. М. К антропологии лезгин. Кюринцы : Отдельный оттиск из «Русского антропологического журнала». — Москва: Типо-литография А. В. Васильева: 1901. — № 3, 4. Архівавана з першакрыніцы 9 сакавіка 2014.
  • Богатенков Д. В., Дробышевский С. В. «Введение в антропологию» : Российский университет дружбы народов, Учебный курс для студентов, обучающихся по специальности «Психология». — гл. на сайце Інстытута міжнародных праграм РУДН (imp.rudn.ru) (Праверана 8 сакавіка 2015); старая версія на сайце Інстытута дыстантнай адукацыі РУДН (www.ido.edu.ru)(недаступная спасылка — гісторыя, копія)

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Каўкасіёнскі_антрапалагічны_тып&oldid=5040420"