Каўпак (галаўны ўбор)

Дэрвішы у каўпаках. Карціна Васіля Верашчагіна «Дэрвіш».

Атацюрк у каўпаку ў турэцкім стылі

Каўпак (ад цюрк. kalpak — высокая шапка) — галаўны ўбор конусападобнай, круглявай або цыліндрычнай формы.

Ёсць розныя віды гэтага галаўнога ўбору:

• Нацыянальны каўпак (у кіргізаў, каракалпакаў, казахаў)
• Блазнаўскі каўпак (раней надзявалі блазны, часам з бразготкамі).
• Кухарскі каўпак.
• Начны каўпак (мужчынскі галаўны ўбор для сну).
• Лазневы каўпак

Каўпак у народаў Еўропы

Каўпакі (ням.: Mütze, фр.: bonnet) былі распаўсюджаны ў народаў Цэнтральнай, Паўночнай і Заходняй Еўропы, асабліва ў небагатых гараджан і на вёсцы. Каўпакі часцей за ўсё былі белымі, але маглі фарбавацца ў сіні, чырвоны колер або ў палоску. У эстонцаў каўпакі (эст.: tuttmüts, tutimüts), вязаныя з воўны, былі белага колеру, але вышываліся чырвонымі ніткамі. На астравах Саарэмаа, Рухну і Вормсі каўпакі насілі і жанчыны. На двух апошніх астравах жалобныя каўпакі, акрамя чорнага, маглі быць сіняга колеру. Каўпак як частка нямецкага народнага касцюма стаў абавязковым атрыбутам Нямецкага Міхеля (ням.: Deutsche Michel), персанажа, які ўвасабляе нямецкі народ. Таксама чырвоны каўпак з’яўляецца абавязковым атрыбутам гномаў і іх скандынаўскіх аналагаў — нісэ.

У Францыі каўпак трапіў у народ з гардэроба шляхты і сярэдняга класа ў XVII стагоддзі. Каўпакі насілі рамеснікі, маракі і сяляне. Асабліва яны прыйшліся да спадобы жыхарам узбярэжжаў, паколькі каўпак абараняў ад непагадзі і холаду. У XIX стагоддзі каўпакі вырабляліся на круглаткацкіх станках. Асабліва каўпакі паважалі жыхары Нармандыі, куды яны праніклі ў сярэдзіне XVIII стагоддзя. У часы Напалеона каўпак з мужчынскага гардэроба запазычылі жанчыны. І калі мужчыны насілі каўпак, закінуўшы верхні канец назад, то нармандкі насілі іх канцом як заўгодна: закінуўшы налева, направа, на перад або назад. З каўпаком маглі насіцца і чапцы. У нейкі момант мода на каўпакі сярод нармандак дайшла да такой ступені, што іх сталі насіць нават у царкве, духавенства асуджала падобную практыку, называючы каўпак на галаве жанчын «агідным галаўным уборам» (фр.: coiffure abominable). Промысел вырабу каўпакоў у Нармандыі існаваў у Фалезе, дзе існавала некалькі ткацкіх фабрык, дзе і выраблялі каўпакі. Да пачатку XX стагоддзя каўпак сярод жанчын практычна выйшаў з ужывання, захоўваючыся толькі ў некаторых бакажах.

У маракоў і рыбакоў некаторых краін (у Італіі і Скандынавіі) каўпак быў часткай формы, у Сардзініі і на Сіцыліі такі каўпак называўся берыта (італ.: і сіц.: berritta), у Каталоніі — барэціна (катал.: baretina), а ў Калабрыі — барыта (італ.: barritta).

Каўпак быў вядомы і на Русі ў XIII—XVII стагоддзях, яго насілі прадстаўнікі ўсіх сацыяльных груп, вырабляўся ён з лёну, бавоўны, воўны, шоўку, атласнага аксаміту, або тканін з залатым жыццём, а таксама вязаўся іголкай. Каўпак валодаў паўавальнай формай, і ў залежнасці ад формы галавы ўладальніка мог падгінацца. Унізе прысутнічалі кароткія падоўжныя разрэзы, якія ўпрыгожваліся гузікамі, спражкамі, запанкамі і брошкамі. Гэты галаўны ўбор згадваецца ў многіх дакументах таго часу: так, у дакуменце 1589 года апісваецца каўпак будучага цара Барыса Гадунова:

Колпак саженой; на нем 8 запон; в запонах каменье изумруды и яхонты и алмазы; у 5-ти запон по жемчугу по вислому да у 6-й запоны крыжик 3 зерна; да на прорехе 5 пугвиц яхонты лазоревы на спнех на золотых, на закрепках по зерну по бурминскому.

— Забелин И. Г.. Часть 2. Глава VII: Типография Императорской академии наук, 1865. — С. 19. — 351 с.

Найстаражытнай выявай старажытнарускага каўпака, якая дайшла да нас, з’яўляецца малюнак гусляра на бранзалетах XII стагоддзя. Таксама падобныя галаўныя ўборы сустракаюцца і на фрэсках кіеўскага Сафійскага сабора. Гісторык Г. Г. Громаў лічыў, што ўласна рускі каўпак меў закруглены верх, а татарскі — завостраны. У пасляпятроўскай Расіі існавалі вязаныя белыя каўпакі і валяныя з воўны мужчынскія каўпакі ў выглядзе шапкі, звужанай да верху, часам з палямі, што шчыльна прымыкалі да верху. Вязаныя насіліся паморамі і ў некаторых вёсках Валагодчыны, дзе былі будзённымі; а валяныя былі распаўсюджаны больш шырока — у Архангельскай, Валагодскай, Вяцкай, Варонежскай, Смаленскай і Енісейскай губернях. На Урале XIX стагоддзя былі распаўсюджаны валяныя з лямцавай воўны каўпакі авальнай формы або нізкія круглявыя, якія служылі летнім мужчынскім галаўным уборам. Яны вырабляліся ўласнаруч з воўны белага, карычневага і чорнага колераў. Акрамя таго, у рускіх існавала шапка мурмолка, якая па форме нагадвала каўпак. Конусападобны або плоскі верх мурмолкі шыўся з тканіны, аколышак меў футравую апушку і разрэз, які можна было падгінаць вонкі, часам у мурмолак былі гузікі на версе. Як і ў выпадку з каўпакамі, мурмолкі маглі ўпрыгожвацца ювелірнымі ўпрыгажэннямі і гузікамі. У XIX стагоддзі мурмолку з футравым верхам і падшыванай падшэўкай насілі толькі сяляне Наўгародскай, Пскоўскай і Пецярбургскай губерняў, аднак славянафілы (у прыватнасці, яе насіў Канстанцін Аксакаў) «вярнулі» яе ў вышэйшы свет.

У замужніх данскіх казачак XIX стагоддзя быў распаўсюджаны каўпак клінападобнай формы накшталт панчохі і з кутасам на канцы, вязаны з шоўку і баваўняных тканін, і часам упрыгожаны бісерам і яркай вышыўкай. Каўпак апранаўся на пучок валасоў, яго шырокі край знізу загінаўся абшлагам, за які закладваўся верхні канец. Выходзячы на вуліцу, па-над каўпаком накідвалі хустку. У асноўным каўпак насілі разам з сукенкай-кубяльком. У пачатку XX стагоддзя каўпак быў выцеснены файшонкай — чорнай карункавай хусткай з доўгімі канцамі, сабранымі спераду на нітку, якія звісалі па баках, закідваліся на плечы або завязваліся бантам. Акрамя таго, каўпак у якасці жаночага галаўнога ўбору насілі ў некаторых паўднёварускіх губернях. У якасці дзявочага галаўнога ўбору каўпак быў вядомы ў Валагодскай губерні, часткова ў Вяцкай губерні, і ў некаторых вёсках Варонежскай, Разанскай і Тамбоўскай губерняў, у Ніжнім Паволжы і ў Заходняй Сібіры. Ён вязаўся на спіцах з бавоўны або лёну, звужаўся да верху і канчаўся кутасам. Жаночы каўпак быў белым, як і чыста белым, так і з чырвонымі/сінімі ўзорамі на белым фоне. На Рускай Поўначы яго маглі насіць толькі заручаныя дзяўчыны, пры гэтым каса змяшчалася ў сам каўпак, а да лобнай часткі прымацоўвалася т. зв. павязка. У той жа час на поўдні Расіі каўпак дзяўчыны насілі па святах, ён завязваўся на патыліцы шаўковай хусткай, складзенай у выглядзе стужачкі, каса таксама ўкладвалася ў каўпак. У Енісейскай губерні каўпак быў галаўным уборам нявесты, яго апраналі на галаву нявесты адразу ж пасля шлюбу ў царкве, і ў ім жа нявеста прысутнічала на вясельным балі. Каўпак апранаўся на аплеценыя вакол галавы дзве касы.

Кіргізскі каўпак

У Кыргызстане традыцыйнаму лямцаваму каўпаку з белай воўны (кірг.: ак калпак), надаецца вялікая ўвага. У гонар каўпака ў 2011 годзе быў заснаваны Дзень каўпака, які штогод адзначаецца 5 сакавіка. Каўпак з’яўляецца не толькі атрыбутам святочнага касцюма, але і практычным паўсядзённым галаўным уборам. Дзякуючы палям ён абараняе ад сонца ў спякоту і ад дажджу ў дрэннае надвор’е. Каўпак больш папулярны ў сельскай мясцовасці, паколькі там апранаюцца больш традыцыйна. Каўпак часта служыць падарункам для мужчын. Мужчынская парадная форма афіцыйных дэлегацый і спартыўных каманд, якія прадстаўляюць Кыргызстан на міжнародных мерапрыемствах і спаборніцтвах, абавязкова ўключае ў сябе белы каўпак.

Існуе каля 80 відаў каўпака. Яны дзеляцца па форме, складанасці вырабу, значэнні і, вядома ж, колеры. Дакладней сам «ак калпак», на тое і «ак», што заўсёды традыцыйна павінен заставацца белым, а вось акантоўка змяняецца ў залежнасці ад узросту.

Віды каўпака ў Кыргызстане:

1. Зялёная акантоўка — дзіцячы каўпак. Яго апраналі хлопчыкі. Зялёны колер — сімвал маладосці, і ён паказваў, што яны знаходзяцца ў пачатку свайго жыццёвага шляху і павінны ўсяму вучыцца.

2. Сіняя або блакітная акантоўка — юнацкі каўпак. У такім колеры хадзілі маладыя людзі пасля 20 гадоў. Колер неба казаў пра рост і сталенне.

3. Каўпак з карычневым кантам апраналі мужчыны за 30, калі ўжо расла сям’я, кіраўнікі сем’яў назапасілі дастаткова жыццёвага вопыту і маглі прыносіць карысць сваёй радзіме.

4. Карычневы на бэжавы колер акантоўкі мужчыны мянялі ўжо ў сталым узросце, пасля сарака. Калі маглі падаваць прыклад іншым, падрастаючаму пакаленню.

5. Чорны кант з’яўляўся на каўпаку мужчыны, які перасягнуў 60-гадовую мяжу. Чорная лінія на белым фоне азначае мудрасць. А вось калі пажылы ўдавец апранаў белы калпак з аблямоўкай з чорнага лямца, гэта азначала: пасталелыя дзеці дазволілі яму ажаніцца ў другі раз.

6. Самы ганаровы цалкам белы калпак — галаўны ўбор старэйшын, аксакалаў. Дораць яго толькі ў знак прызнання лідарства чалавека.

Башкірскі каўпак

Сярод галаўных убораў башкір ёсць і каўпак (башк.: ҡалпаҡ). Насілі яго і мужчыны, і жанчыны. Але мужчынскія і жаночыя каўпакі адрозніваюцца паміж сабой формай, спосабам вырабу, нашэння і матэрыялам. Мужчынскія каўпакі вырабляліся з лямца або саломы і былі падобныя на капелюшы.

Жаночы каўпак быў падобны з татарскім калфакам, але адрозніваўся формай, памерам і ўпрыгажэннямі. Башкірскія калфакі былі больш аб’ёмнымі. Насілі іх у асноўным незамужнія дзяўчыны і пад хусткай.

Прускі падданы, вядомы фатограф Карл Андрэевіч Фішэр з 1878 года пражываў у Арэнбургскай губерні і стварыў велізарную калекцыю фотаздымкаў мясцовага насельніцтва. У 1912 годзе часопіс «Вестник фотографий» піша: «калекцыя гэтая змяшчае каля 1000 здымак башкір і кіргізаў ад 5-гадовага да старэчага ўзросту і ўяўляе вялікую этнаграфічную і антрапалагічную цікавасць. < … > К. А. Фішэр прынёс яе ў дар Маскоўскаму Політэхнічнаму музею, дзе яна знаходзіцца ў распараджэнні прафесара Д. М. Анучына». Сярод фатаграфій ёсць і здымак, дзе намаляваная башкірка ў каўпаку — башк.: ҡалпаҡ. Такі тып каўпака насіў назву «артлы ҡалпаҡ», гэта значыць каўпак з заднікам.

Казахскі каўпак

Каўпак казахаў — уяўляе сабой капялюш з палямі, загнутымі дагары. Адрозніваецца ад кіргізскага адсутнасцю раздвоенасці, і тым што ён не белы як у кіргізаў, і не чорны як у каракалпакаў, а да XX стагоддзя меў кланавыя колеры, напрыклад, чырвоны ў аргынаў. Ён вырабляецца з тонкага лямца, а звонку аздабляецца аксамітам або атласам, у багатых расшываліся залатымі ніткамі. Казахскі каўпак у цяперашні час выкарыстоўваецца ў рэдкіх выпадках.

Каракалпакскі каўпак

Ля каракалпакаў адметнай рысай з’яўляецца нашэнне каўпакоў чорнага колеру, дзякуючы чаму яны атрымалі сваю назву (каракалп.: қарақалпақлар — чорныя каўпакі).

Татарскі каўпак

Каўпак (татар.: калфак) — жаночы галаўны ўбор. У традыцыйным татарскім касцюме каўпакі па праве займаюць асаблівае месца. Аб іх вялікай разнастайнасці і вялікім дэкаратыўным значэнні казаў этнограф М. І. Вараб’ёў, прафесар, аўтар выдадзенай у 1953 годзе фундаментальнай працы «Казанскія татары». У групе жаночых галаўных убораў вылучаецца багата упрыгожаны святочны калфак, які мае некалькі варыянтаў і разнастайны па матэрыяле вырабу і спосабу дэкарыравання. Гэты дзявочы галаўны ўбор, які бытаваў сярод татарак ў XIX — пачатку XX стст., па сваёй форме прадстаўляў, як гэта ні празаічна, просты каўпак. Калфак апраналі на галаву, насоўваючы на лоб, а конусападобны канец, адкідвалі назад або злёгку набок. Калфак насілі выключна гараджанкі. Існуе легенда, згодна з якой калфак з’яўляецца перайначаным высокім конусападобным галаўным уборам часоў Казанскага ханства. Калі яно было скорана Рускім царствам, татаркі ў знак пратэсту сагнулі свае галаўныя ўборы напалову.

Турэцкі каўпак

У турак каўпаком (турэцк.: kalpak) называецца высокая цыліндрычная футравая шапка, падобная на папаху. Каўпак з’яўляўся форменным зімовым галаўным уборам асманскай і пазней турэцкай арміі, акрамя таго, ён стаў адной з фірмовых рыс заснавальніка сучаснай турэцкай дзяржавы — Мустафы Кемаля Атацюрка. Вось як апісваў Атацюрка савецкі дыпламат Сямён Аралаў:

Насіў ён [Атацюрк] барашкавую высокую папаху карычневага колеру і часта сядзеў у ёй, будучы ў памяшканні.

— Аралов С. И. Встречи с Мустафой Кемалем на фронте. Воспоминания советского дипломата. 1922—1923: Издательство Института международных отношений, 1960. — С. 70. — 244 с.

Слова ў падобным значэнні перайшло ў балгарскую мову: традыцыйная балгарская шапка, роднасная малдаўска-румынскай кушме і македонскай шубары, называецца менавіта так. У сярэднявечных Валахіі і Малдове, якія былі васаламі Асманскай імперыі, словам «каўпак» (рум.: і малд.: calpac) называлася баярская шапка накшталт перавернутага гаршка з тканым верхам. Пахарнікі — краўчыя пры двары гаспадара насілі каўпакі з зялёным верхам.

Гагаузскі каўпак

У гагаузаў словам «каўпак» (гаг. kalpak) называлася барашкавая шапка белага або чорнага колеру, якая насілася ў прахалоднае надвор’е, напрыклад, зімой. Па форме існавала два віды каўпака: з плоскім верхам і высокія востраканцовыя (гаг. sivri kalpak). Узімку насілі шапку-вушанку (гаг. kulaklı kalpak).

Галерэя

• 
  Аўтапартрэт невядомага мастака ў каўпаку і з люлькай, Германія, пачатак-сярэдзіна XIX стагоддзя.
• 
  Карціна Эмерыка Стэрнберга «Каляды ў Даларне», 1916
• 
  Поль Сезан, "Партрэт дзядзькі Дамініка", 1865
• 
  Вільгельм фон Гледэн - Рыбак з Катаніі (Сіцылія), 1880-я гады.
• 
  Нарвежская сям'я з Гейрангера на палубе, 1869
• 
  Нармандскі селянін у блузе і каўпаку, 1910 год
• 
  Партрэт дыпламата Рэчы Паспалітай Мацея фон Крокава (польск.: Maciej Krokow) у каўпаку, падбітым мехам, падобным па форме з рускімі мурмолкамі і каўпакамі таго часу
• 
  Канстанцін Макоўскі, «Фурман», 1900. На галаве надзета мурмолка.
• 
  Мужчына ў балгарскім народным касцюме з Варны. На галаве шапка-каўпак.
• 
  Кыргызскі белы каўпак
• 
  Кіргізскі манасчы носіць традыцыйны белы каўпак з адваротам, пакрытым чорным аксамітам
• 
  Традыцыйны галаўны ўбор для незамужніх дзяўчат у Казахстане, Кыргызстане і Каракалпакстане
• 
  Казах у каўпаку, Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён, Кітай
• 
  Башкіры на свяце Йыйын. На галовах мужчын злева — лямцавыя каўпакі (башк.: ҡалпаҡ)
• 
  Арэнбуржжа. Башкірка ў каўпаку. 1870-я гады. Аўтар К. Фішар
• 
  Уільям Арпен "Шэф-кухар гатэля Chatham, Парыж», 1921