Квакіютль

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Квакіютль
('Kwakwakaʼwakw')
Фота 1900 г.
Агульная колькасць 8300 (2019 г.)
Рэгіёны пражывання Брытанская Калумбія
Мова квакіютль (мовы)
Рэлігія анімізм, татэмізм, хрысціянства
Блізкія этнічныя групы дытыдач, нутка
У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Квакіютль, значэнні.

Квакію́тль (англ.: Kwakiutl, саманазва: Kwakwakaʼwakw) — група малых індзейскіх народаў, якая размаўляе на аднайменных мовах, карэннае насельніцтва вакол праліва Джорджыя ў Брытанскай Калумбіі (Канада). Агульная колькасць (2019 г.) — 8 300 чал.[1]

Паходжанне[правіць | правіць зыходнік]

Паводле паданняў саміх квакіютль, іх продкі былі жывёламі, якія вандравалі па свету, але на ўзбярэжжы Ціхага акіяна пазбавіліся жывёльнага аблічча і ператварыліся ў людзей. Археалагічныя раскопкі паказалі, што месцы, населеныя квакіютль, былі заняты старажытнымі рыбаловамі і збіральнікамі каля 8000 гадоў таму.

Супольная назва паходзіць ад наймення адной з груп Kwagu'ł, што жыла ў XVIII ст. на месцы сучаснага горада Форт-Руперт на поўначы вострава Ванкувер. Яна замацавалася толькі ў XX ст. за ўсёй этнічнай супольнасцю дзякуючы даследаванням Франца Боаса[2]. Квакіютль Ванкувера апавядаюць, што найменне паселішча Kwagu'ł звязана з даўняй трагічнай падзеяй, калі воін Якодлас забіў правадыра Маквала[3]. Тыя, хто падтрымаў забойцу, сталі звацца Kwixamut або «прыхільнікі забойцы».

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Фота каля 1899 г.

Першы кантакт квакіютль з еўрапейцамі адбыўся ў канцы XVIII ст., калі населеныя імі землі наведалі іспанская экспедыцыя на чале з Алехандра Маласпіна і брытанская экспедыцыя на чале з Джорджам Ванкуверам. У 1849 г. кампанія Гудзонава заліва заснавала Форт-Руперт, які ператварыўся ў важны гандлёвы цэнтр футрам на ціхаакіянскім узбярэжжы Паўночнай Амерыкі. Тут пачалася здабыча вугалю[4], завозіліся рабочыя еўрапейскага паходжання. У выніку кантактаў з еўрапейцамі колькасць індзейцаў значна скарацілася з-за выпадкова завезеных эпідэмічных хвароб, ад якіх у квакіютль не было імунітэту.

У 1850 г. некалькі аб’яднанняў квакіютль заключылі дагаворы аб прызнанні іх тэрытарыяльных правоў, аднак яны ахоплівалі далёка не ўсе землі, што былі ў карыстанні абарыгенаў. У 1869 г. брытанскі місіянер Томас Кросбі пачаў распаўсюджванне хрысціянства сярод тубыльцаў вострава Ванкувер і суседніх астравоў. Пры місіі дзейнічалі школа і пільня, што давала працу мясцовым жыхарам.

У канцы XIX ст. культура квакіютль была даследавана Францам Боасам. Яго вучаніца Рут Бенедыкт разглядала племя квакіютль як яскравых прадстаўнікоў «дыянісійскага» тыпу культуры, для якіх характэрны ўзбуджанасць, пачуццё страху і небяспекі[5].

У XX ст. многія традыцыйныя паселішчы былі пакінуты з-за эканамічных прычын, а зямля, на якой яны месціліся, перайшла ў валоданне Брытанскай Калумбіі. У 1884 г. улады Канады забаранілі патлач. Спроба яго арганізацыі ў 1921 г. прывяла да зняволення 22 чалавек[6].

У 1980 г. было заснавана культурнае таварыства квакіютль U’mista, якое падтрымлівае шчыльныя зносіны з канадскімі навуковымі ўстановамі, утрымоўвае гасцініцу, пры ёй — музей і культурны цэнтр[7]. У нашы дні ў Канадзе існуе 8 рэзервацый квакіютль. Яны ахопліваюць 295 га[3]. Вядуцца перагаворы з уладамі аб вяртанні і кампенсацыі за іншую зямельную маёмасць.

Культура[правіць | правіць зыходнік]

Асноўнымі традыцыйнымі заняткамі квакіютль з’яўляюцца рыбалоўства, паляванне на ластаногіх, збіральніцтва. У мінулым існаваў полавы падзел працы. Мужчыны лавілі рыбу і палявалі на марскіх звяроў. Гэтыя заняткі былі сезоннымі. Дзякуючы пасткам і гацям на малых рэках лоў ласосяў меў надзвычай прадукцыйны характар і ствараў некаторы лішак, які абменьваўся з суседнімі народамі. Так, на востраве Ванкувер існавала сетка ўнутраных шляхоў для гандлю паміж квакіютль і нутка. Жанчыны збіралі расліны і малюскаў, рыхтавалі здабычу для захоўвання, гатавалі ежу, выраблялі сеткі, цыноўкі, тканіны, вопратку і кошыкі. Квакіютль былі выдатнымі апрацоўшчыкамі дрэва. З яго выразалі самыя розныя рэчы, ад хатняга посуду да лодак. З канца XIX ст. жыхары ўзбярэжжа былі ўцягнуты ў грашовую эканоміку, наймаліся на еўрапейскія рыбалоўныя судны і рыбакансервавыя заводы.

Квакіютль жылі ў вялікіх вёсках, ад 100 да 750 чалавек у кожнай. Увесну большая частка жыхароў пакідала вёскі і перамяшчалася ў часовыя лагеры здабытчыкаў. Звычайна такія лагеры былі разлічаны на некалькі сем’яў, але ў месцах нерасту ласосяў маглі дасягаць вялізарных памераў. У вёсках і лагерах будавалі каркасныя хаціны, абабітыя дошкамі. Да канца XIX ст. усё насельніцтва было сканцэнтравана ў 3 буйных паселішчах.

Традыцыйнае грамадства не ведала сацыяльнай роўнасці. Поруч са свабоднымі людзьмі існавалі рабы. Ранг і багацце былі важнымі кампанентамі штодзённага жыцця. Гэта відавочна прасочваецца ва ўспадкоўванні масак і танцаў, падарунках паміж чальцамі абшчын. Усё насельніцтва падзялялася на фратрыі Крумкача, Касаткі, Арла і Ваўка. Фратрыі складаліся з падраздзяленняў ‘na’mima, кожнае з якіх прэтэндавала на асобнага продка, правадыроў, міфы, права на пэўныя землі, рэлігійныя абрады, а таксама песні і танцы. Шлюбы знутры ‘na’mima забараняліся. Пошук нявесты ў іншых ‘na’mima лічыўся адказнай справай, паколькі ад удалага шлюбу залежалі набыццё пасады і падтрыманне годнасці. Сям’я жаніха выплачвала за нявесту выкуп, але сям’я нявесты паступова вяртала яго, часцяком з пераплатай. Вяселле суправаджалася перадачай цырыманіяльных прывілегій, сямейных імёнаў і масак. Сем’і, што не мелі дачкі для заключэння саюзу з уплывовай сям’ёй з іншай ‘na’mima, маглі арганізоўваць фіктыўны шлюб. Прызнаныя найбольш годнымі займалі пасаду правадыроў ‘na’mima і ў выніку мелі права кіраваць вёскай. Існавалі таксама пасады знахароў, танцораў, арганізатараў абрадаў. Частка маёмасці знішчалася падчас штогадовай цырымоніі патлач, аднак барацьба за першынство і маёмасць часам перарастала ў ваенныя канфлікты.

Галоўнай сацыяльнай адзінкай з’яўлялася пашыраная гаспадарка. Яна ўключала некалькі блізкіх сваяцкіх нуклеарных сем’яў, куды ў якасці дадатковых чальцоў уваходзілі рабы. Сваяцтва перадавалася па мужчынскай лініі. Разводы былі магчымымі, але суправаджаліся складанымі цырымоніямі, доўгімі перагаворамі паміж сем’ямі мужа і жонкі, так што здараліся рэдка. Адказнымі за выхаванне дзяцей лічылася маці. Квакіютль рэдка каралі малых хлапцоў і дзяўчат. Падлеткі аб’ядноўваліся ў групы па полу.

Мастацтва квакіютль шчыльна звязана з сацыяльнымі і рэлігійнымі ўяўленнямі. Большасць святаў ладзілася ў зімовы перыяд, вольны ад здабычы. Існаваў нават сезонны падзел цыклаў песень на зімовы і летні. Зіма пачыналася з чатырохдзённага свята tsetseqa, што суправаджалася памятнымі спевамі, прысвечанымі памерлым на працягу года. Узімку таксама арганізоўваліся абрады ініцыяцыі. Патлач мог праводзіцца ў любы сезон. Звычайна ён прысвячаўся ўключэнню моладзі ў танцавальныя таварыствы, узыходжанню або смерці правадыра ‘na’mima і г. д.

У квакіютль мелася 4 танцавальныя таварыствы. Гэта былі досыць замкнёныя калектывы, што валодалі асобнымі будынкамі ў вёсках. Стаць чальцом танцавальнага таварыства лічылася вельмі пачэснай справай. У таварыства Hā`mats'a прымалі толькі сыноў правадыроў. Таварыства Winalagilis шанавала аднайменнага бога вайны, які, па ўяўленнях, прыходзіў з поўначы. Таварыства Dluwalakha арганізоўвала веснавыя абрады. Танцы таварыства Atlakim мелі больш забаўляльны характар, прадстаўлялі канкрэтнага танцора. Песні і танцы суправаджаліся музыкай. Квакіютль карысталіся такімі музычнымі інструментамі, як барабан, свісток, бразготка, сухое бервяно, па якому калацілі палкамі.

Выяўленчае мастацтва прадстаўлена арнаментальным пляценнем, разьбой рытуальных масак, татэмных слупоў, паўсядзённых рэчаў.

  • Татэмны слуп
    Татэмны слуп
  • Плецены капялюш
    Плецены капялюш
  • Вопратка танцора
    Вопратка танцора
  • Рытуальная маска
    Рытуальная маска

Мовы[правіць | правіць зыходнік]

Мовы квакіютль адносяцца да вакашскай сям’і моў, распаўсюджанай на ціхаакіянскім узбярэжжы Паўночнай Амерыкі. Існуе некалькі варыянтаў запісаў слоў на гэтых мовах лацінскімі літарамі. У выніку працэсу асіміляцыі колькасць тых, хто карыстаецца квакіютль у сучасным паўсядзённым жыцці, вельмі малая. Вядуцца дыскусіі аб магчымасці адраджэння гутарковых дыялектаў сярод моладзі.

Рэлігія[правіць | правіць зыходнік]

Традыцыйная рэлігія квакіютль была заснавана на касмалагічным уяўленні пра існаванне свету смяротных, нябеснага свету, марскога свету і свету прывідаў[8]. Сезонныя цыклы святаў павінны былі падтрымліваць сусветны парадак. Хаця апавяданні пра стварэнне сусвету сярод розных квакіютль адрозніваліся, усе яны сыходзіліся на тым, што ў мінулым продкі маглі трансфармаваць свае целы, ператварацца з жывёл у людзей. Водгукам гэтай веры ў звышнатуральныя магічныя ўласцівасці з’яўлялася выкарыстанне рытуальных масак і падзел на фратрыі, кожная з якіх мела свой татэм і міф пра паходжанне.

Квакіютль верылі ў звышнатуральныя істоты, у тым ліку багоў. Асабліва шанаваліся бог вайны Winalagalis, а таксама Kumugwe, бог мора, багацця і апрацоўшчык металаў. Памерлых хавалі ў трунах на дрэвах або ў пячорах.

Большасць сучасных вернікаў — пратэстанты, аднак многія старажытныя вераванні працягваюць захоўвацца і ў нашы дні.

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Kwakiutl
  2. ↑ Гл.: Boas, F. Ethnology of the Kwakiutl. — Washington: Government Printing Office, 1921. — 1481 p.
  3. ↑ а б Our Land: In the Beginning
  4. ↑ Suquash (Fort Rupert) Архівавана 18 лютага 2020.
  5. ↑ Говард М. Сучасная культурная антрапалогія / пер. з англ.; навук. рэд. П. Церашкевіч. — Мн., 1995.
  6. ↑ The Potlatch Ban
  7. ↑ U’mista Cultural Centre
  8. ↑ Cosmology & Ceremonial Life

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

commons: Квакіютль на Вікісховішчы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Квакіютль&oldid=4678445"