Перайсці да зместу

Крыштальная ноч

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Крыштальная ноч
Разбітыя вітрыны 10 лістапада 1938 года.
Разбітыя вітрыны 10 лістапада 1938 года.
Месца  Трэці рэйх
Матыў нянавісць па этнічнай і рэлігійнай прыкмеце
Дата 9-10 лістапада 1939
Забойцы Штурмавыя атрады, грамадзяне Трэццяга рэйху
Забітыя ад 91[1] да 2 500[2].
Параненыя 30 000 трапілі ў канцлагер
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Крышта́льная ноч (Ноч разбітых вітрын, ням.: ReichsKristallnacht) — першая масавая акцыя прамога фізічнага гвалту ў адносінах да яўрэяў на тэрыторыі Трэцяга Рэйху, якая прайшла ў ноч з 9 на 10 лістапада 1938 года.

Справакаваная галоўным чынам кіраўнікамі нацысцкай партыі, членамі СА (ням.: Sturmabteilungen, звычайна вядомыя як «штурмавыя атрады») і гітлераўскай маладзёжнай арганізацыяй, «Крыштальная ноч» атрымала сваю назву ад асколкаў шкла, якія пакрывалі вуліцы Германіі і якія адзначылі пачатак пагрому. Гэта былі аскепкі пабітых акон сінагог, дамоў, крам і прыватных устаноў, якія належалі яўрэям, разбураных і разрабаваных падчас гэтага гвалту.[3]

Падрабязны разгляд тэмы: Гісторыя яўрэяў Аўстрыі, яўрэяў Германіі, і Нюрнбергскія расавыя законы

Раннія нацысцкія ганенні

[правіць | правіць зыходнік]

У 20-я гады большасць нямецкіх яўрэяў была цалкам інтэгравана ў нямецкае грамадства ў якасці грамадзян Германіі. Яны служылі ў нямецкай арміі і на флоце і ўносілі ўклад у ўсе сферы нямецкага бізнесу, навукі і культуры[4]. Умовы для нямецкіх яўрэяў пачалі мяняцца пасля прызначэння 30 студзеня 1933 г. канцлерам Германіі Адольфа Гітлера (лідар Нацыянал-сацыялістычнай нямецкай рабочай партыі). З самага пачатку рэжым Гітлера хутка перайшоў да ўвядзення антыяўрэйская палітыкі. Нацысцкая прапаганда адчужала ў Германіі 500 000 габрэяў, якія складалі толькі 0,86 % ад агульнай колькасці насельніцтва, і ставіла іх да ворагаў, адказных за паразу Германіі ў Першай сусветнай вайне і наступныя эканамічныя катастрофы, такія як гіперінфляцыя 1920-х гадоў і крах Уол-стрыт, Вялікая дэпрэсія. Пачынаючы з 1933 г., урад Германіі прыняў шэраг антыяўрэйскіх законаў, якія абмяжоўваюць правы нямецкіх яўрэяў зарабляць на жыццё, атрымліваць поўнае грамадзянства і атрымліваць адукацыю, у тым ліку Закон аб аднаўленні прафесійнай грамадзянскай службы ад 7 красавіка 1933 г., які забараняў яўрэям працаваць на дзяржаўнай службе. Наступныя ў 1935 г. Нюрнбергскія законы пазбавілі грамадзянства нямецкіх яўрэяў і забаранілі яўрэям уступаць у шлюб з негабрэйскімі немцамі.

Гэтыя законы прывялі да выключэння і адчужэння яўрэяў з грамадскага і палітычнага жыцця Германіі. У ліпені 1938 г. была разгледжана праблема іміграцыі яўрэяў і цыган у іншыя краіны. На міжнароднай Эвіанскай канферэнцыі 6 ліпеня 1938 было разгледжана пытанне аб іміграцыі габрэяў і цыганоў у іншыя краіны. На момант правядзення канферэнцыі больш за 250 000 яўрэяў збеглі з Германіі і Аўстрыі, якая была анэксавана Германіяй у сакавіку 1938 г.; больш за 300 000 нямецкіх і аўстрыйскіх яўрэяў працягвалі шукаць прытулак. Па меры павелічэння колькасці яўрэяў і цыганоў, якія жадаюць з’ехаць, абмежаванні ў дачыненні да іх узрасталі, і многія краіны ўзмацнялі правілы прыёму. Да 1938 г. Германія «ўступіла ў новую радыкальную фазу антысеміцкай дзейнасці». Некаторыя гісторыкі лічаць, што нацысцкі ўрад задумваў запланаваную ўспышку гвалту ў дачыненні да габрэяў і чакаў адпаведнай правакацыі; ёсць дадзеныя аб гэтым планаванні яшчэ ў 1937 г. У інтэрв’ю 1997 года нямецкі гісторык Ганс Момзен сцвярджаў, што галоўным матывам пагрому было жаданне гаўляйтэраў НСДАП захапіць яўрэйскую маёмасць і прадпрыемствы.

У лютым 1938 гады сіянісцкае кіраўніцтва брытанскага мандата ў Палестыне напісала, што, згодна з «вельмі надзейнай прыватнай крыніцы — крыніцы, якая ўзыходзіць да вышэйшых эшалонах кіраўніцтва СС», быў «намер правесці сапраўдны і драматычны буйнамаштабны пагром у Германіі ў неўзабаве»

Польскія габрэі выгнаныя з Германіі ў канцы кастрычніка 1938

Выгнанне польскіх габрэяў у Германіі

[правіць | правіць зыходнік]

У жніўні 1938 года ўлады Германіі абвясцілі, што дазвол на пражыванне для замежнікаў адмяняюцца і павінны быць прадоўжаны. Гэта ўключала габрэяў нямецкага паходжання з замежным грамадзянствам.

Польшча заявіла, што адмовіцца ад польскіх габрэяў, якія пражываюць за мяжой, па меншай меры, на пяць гадоў пасля канца кастрычніка, што фактычна зробіць іх асобамі без грамадзянства.

У рамках так званай «Збоншынскага выдварэння» больш 12 000 польскіх габрэяў, былі выгнаныя з Германіі 28 кастрычніка 1938 году па загадзе Гітлера. Ім было загадана пакінуць свае дамы за адну ноч, і ім дазвалялася насіць толькі адзін чамадан на чалавека для перавозкі сваіх рэчаў. Калі габрэяў вывезлі, іх маёмасць, якая засталася была захоплена ў якасці нарабаванага як нацысцкімі ўладамі, так і суседзямі.

Дэпартаваных даставілі з дамоў на вакзалы і адправілі ў цягнікі да польскай мяжы, адкуль польскія памежнікі адправілі іх назад у Германію. Гэтая тупіковая сітуацыя працягвалася некалькі дзён пад праліўным дажджом, калі габрэі хадзілі паміж межамі без ежы і прытулку. Чатыры тысячы атрымалі дазвол на ўезд у Польшчу, але 8 тысяч былі вымушаныя застацца на мяжы.

Там у суровых умовах чакалі дазволу на ўезд у Польшчу. Адна брытанская газета паведаміла сваім чытачам, што, як паведамляецца, сотні «ляжаць без гроша ў кішэні, у маленькіх вёсках уздоўж мяжы, недалёка ад таго месца, дзе яны былі выгнаныя гестапа і з’ехалі». Умовы ў лагерах бежанцаў «былі настолькі дрэнна, што некаторыя сапраўды спрабавалі бегчы назад у Германію і былі застрэленыя», — успамінае брытанка, якую паслалі дапамагчы тым, хто быў выгнаны.

Стральба ў фом Рата

[правіць | правіць зыходнік]
Гершэль Грыншпан, 7 лістапада 1938
Эрнст фом Рат

Сярод высланых была сям’я Зэндэля і Рывы Грыншпан, польскіх яўрэяў, якія эмігравалі ў Германію ў 1911 годзе і пасяліліся ў Гановеры. На працэсе над Адольфам Эйхманам у 1961 г. Зэндэль Грыншпан распавядаў пра падзеі іх дэпартацыі з Гановера ў ноч на 27 кастрычніка 1938 г.:"Затым яны павезлі нас у паліцэйскіх грузавіках, у грузавіках зняволеных, каля 20 чалавек у кожнай фуры, і яны даставілі нас да чыгуначнага вакзала. На вуліцах было шмат людзей, якія крычалі: «Juden Raus! Auf Nach Palästina!» («Яўрэі, у Палестыну!»). Іх сямнаццацігадовы сын Гершэль жыў у Парыжы ў дзядзькі. Гершэль атрымаў ад сваёй сям’і паштоўку з польскай мяжы з апісаннем высылкі сям’і: «Ніхто нам не сказаў, што адбылося, але мы зразумелі, што гэта будзе канец … У нас няма ні капейкі. Не маг бы ты даслаць нам нешта?» Ён атрымаў паштоўку 3 лістапада 1938 года.

Раніцай у панядзелак, 7 лістапада 1938 г., ён набыў рэвальвер і скрынку з кулямі, пасля чаго пайшоў у пасольства Германіі і папрасіў аб сустрэчы з супрацоўніка амбасады. Пасля таго, як прышоў Эрнста фом Рата, Грыншпан выпусціў пяць куляў у фом Рата, дзве з якіх трапілі яму ў жывот.

Эрнста фом Рат быў прафесійным дыпламатам Міністэрства замежных спраў, які выказваў антынацысцкую сімпатыю, у асноўным заснаваную на абыходжанні нацыстаў з яўрэямі і знаходзіўся пад следствам гестапа як палітычна нядобранадзейны.

Грыншпан не рабіў спробаў уцячы ад французскай паліцыі і свабодна прызнаўся ў страляніне. У кішэні ён нёс паштоўку бацькам з паведамленнем: «Няхай Бог даруе мне … Я павінен пратэставаць, каб увесь свет пачуў мой пратэст і я гэта зраблю». Шырока распаўсюджана меркаванне, што забойства было палітычна матываваным, але існуе версія, што страляніна магла адбыцца ў выніку няўдалага кахання. Грыншпан і фон Рат пасябравалі пасля таго, як сустрэліся ў кабарэ Le Boeuf sur le Toit, якое ў той час было папулярным месцам сустрэч геяў.

На наступны дзень урад Германіі адпомсціў, забараніўшы яўрэйскім дзецям паступаць у нямецкія дзяржаўныя пачатковыя школы, спыніўшы на няпэўны час габрэйскую культурную дзейнасць і спыніўшы выданне яўрэйскіх газет і часопісаў, у тым ліку трох нацыянальных нямецкіх яўрэйскіх газет. Брытанская газета апісала апошні крок, які адрэзаў яўрэйскае насельніцтва ад лідараў, як «закліканы сарваць яўрэйскую абшчыну і пазбавіць яе апошніх кволых сувязяў, якія ўтрымліваюць яе». Пазбаўленыя грамадзянскіх правоў. Адной з першых прынятых законных мер быў загад камандзіра ўсёй германскай паліцыі Генрыха Гімлера, які забараняў габрэям захоўваць любую зброю і накладаў пакаранне ў выглядзе дваццацігадовага зняволення ў канцлагеры для кожнага яўрэя, у якога ў далейшым будзе знойдзена зброя.

Смерць Эрнста фом Рата

[правіць | правіць зыходнік]

Эрнст фом Рат памёр ад ран 9 лістапада 1938 года. Паведамленне пра яго смерць дайшло да Гітлера ў той вечар, калі ён быў з некалькімі ключавымі членамі нацысцкай партыі на абедзе прысвечаны гадавіне Піўнога путча. Пасля напружаных дыскусій Гітлер рэзка пакінуў сход, не паведаміўшы свайго звычайнага звароту. Міністр прапаганды Ёзеф Гебельс выступіў з прамовай замест яго і сказаў, што «фюрэр вырашыў, што … пагромы не павінны рыхтавацца або арганізоўвацца партыяй, але паколькі яны ўзнікаюць спантана, ім не варта перашкаджаць».

Некаторыя вядучыя партыйныя чыноўнікі не пагадзіліся з дзеяннямі Гебельса, баючыся дыпламатычнага крызісу. Генрых Гімлер пісаў: «Я мяркую, што менавіта гебельсаўская мегаламанія … і глупства адказваюць за тое, каб пачаць гэтую аперацыю зараз, у асабліва складанай дыпламатычнай сітуацыі». Ізраільскі гісторык Саўл Фрыдландэр лічыць, што Гебельс меў асабістыя прычыны для жадаць пагромаў. Нядаўна Гебельс цярпеў знявагі за неэфектыўнасць сваёй прапагандысцкай кампаніі падчас судэцкага крызісу і быў у ганьбе ў сувязі з раманам з чэшскай актрысай Лідай Бааравай. Гебельсу патрэбен быў шанец палепшыць сваё становішча ў вачах Гітлера. У 1:20 ночы 10 лістапада 1938 г. Райнгард Гайдрых накіраваў тэрміновую сакрэтную тэлеграму ў Sicherheitspolizei (паліцыя бяспекі; SiPo) і Sturmabteilung (SA), у якой змяшчаліся інструкцыі адносна пагромаў. Сюды ўваходзілі рэкамендацыі па абароне іншаземцаў і негабрэйскіх прадпрыемстваў і маёмасці. Паліцыя атрымала ўказанне не ўмешвацца ў масавыя беспарадкі, калі правілы не будуць парушаны. Таксама паліцыі было даручана адабраць яўрэйскія архівы ў сінагогах і грамадскіх офісах, а таксама арыштаваць і затрымаць «здаровых яўрэяў мужчынскага полу, якія не занадта старыя», для магчымага пераводу ў (працоўныя) канцлагеры.

Крыштальная ноч, пашкоджанне крамы ў Магдэбурзе

Мюлер ў пасланні камандзірам СА і СС заявіў, што «самыя крайнія меры» павінны быць прыняты супраць габрэйскага народа. СА і Гітлерюгенд разбілі вокны прыкладна 7 500 габрэйскіх крамаў, прадпрыемстваў, і разрабавалі іх тавары, адсюль і назва «Крыштальная ноч» (назва заклікана рамантызаваць пагромы і пераслед габрэяў). Габрэйскія дамы былі разрабаваны па ўсёй Германіі. Хоць улады адкрыта не ўхвалялі гвалт у дачыненні да габрэяў, былі выпадкі, калі габрэі падвяргаліся збіванням або нападам. Пасля гвалту паліцыя зафіксавала вялікую колькасць самагубстваў і згвалтаванняў.

Бунтаўшчыкі разбурылі 267 сінагог у Германіі, Аўстрыі і Судэтах. Больш за 1 400 сінагог і малельных залаў, многія габрэйскія могілкі, больш за 7 000 габрэйскіх крамаў і 29 універмагаў былі пашкоджаныя, а ў многіх выпадках разбураныя. Больш за 30 000 мужчын-яўрэяў былі арыштаваныя і заключаныя ў нацысцкія канцэнтрацыйныя лагеры; у першую чаргу Дахау, Бухенвальд і Заксенхаўзен.

Сінагогі, якім было некалькі стагоддзяў, таксама былі ахвярамі значнага пагромаў і вандалізму, прычым тактыку, якую СА практыкавалі на гэтых і іншых святых месцах, апісваў консул Злучаных Штатаў у Лейпцыгу як «набліжэнне да жудасці». Надмагільныя камяні былі выкарчаваны, а магілы разбураныя. На іх распальвалі вогнішчы, на іх кідалі малітоўнікі, скруткі, мастацкія творы і тэксты філасофіі, а каштоўныя будынкі альбо спальвалі, альбо разбівалі да непазнавальнасці.

Аднак многія берлінцы глыбока саромеліся пагрому, і некаторыя рызыкавалі прапанаваць дапамогу.

Разбураная сінагога ў Мюнхене пасля пагромаў
Разбураная сінагога ў Айзенахе пасля пагромаў

«Крыштальная ноч» стала паваротным пунктам у лёсе нямецкага і аўстрыйскага яўрэйства і вяшчуном «канчатковага рашэння» яўрэйскага пытання наогул, бо засведчыла, што перыяду толькі заканадаўчых антыяўрэйскіх актаў прыйшоў канец.

Пераследу і эканамічны ўрон, нанесены нямецкім яўрэям, працягваліся пасля пагрому, нават нягледзячы на ​​тое, што іх прадпрыемствы былі разрабаваныя. Яны былі вымушаныя заплаціць Падатак на яўрэйскую маёмасць, калектыўны штраф у памеры аднаго мільярда марак за забойства вом Рата (прыкладна 5,5 мільярдаў долараў ЗША па курсу 2020), які быў накладзены ў выніку прымусовага набыцця дзяржавай 20 % усёй габрэйскай уласнасці. Шэсць мільёнаў рейхсмарак страхавых выплат за шкоду маёмасці, прычыненую габрэйскай суполцы, павінны былі быць выплачаныя ўраду замест «кампенсацыі шкоды нямецкаму народу»

Колькасць яўрэяў, якія эмігравалі, павялічылася, як і тых, хто змог пакінуць краіну. За дзесяць месяцаў пасля пагромаў з Рэйха эмігравала больш за 115 000 яўрэяў. Большасць адправілася ў іншыя еўрапейскія краіны, ЗША, Палестыну, і па меншай меры 14 000 патрапілі ў Шанхай, Кітай. У рамках дзяржаўнай палітыкі нацысты захапілі дамы, крамы і іншую маёмасць, якую пакінулі эмігранты. Аднак нават у кастрычніку 1941 года ў Германіі і Аўстрыі усё яшчэ заставалася прыкладна 164 тыс. яўрэяў.[5]

Рэакцыя немцаў-негабрэяў на «Крыштальную ноч» была неадназначнай. За пагромамі назірала шмат жыхароў, большасць з якіх маўчалі. Мясцовыя пажарныя каманды таксама нічога не рабілі, а асноўная іх функцыя была сачыць, каб не распаўсюджваўся агонь на суседнія будынкі. У Берліне лейтэнант паліцыі Ота Белгардт забараніў вайскоўцам СА падпаліць Новую сінагогу, чым заслужыў слоўную вымову з боку свайго начальніка.[6]

Партрэт Паўля Эрліха, пашкоджаны падчас Крыштальнай ночы, затым адноўлены суседам з Германіі

Шкода, нанесеная пагромамі, была настолькі вялікая, што многія немцы, як кажуць, выказалі сваё незадавальненне і назвалі яго бессэнсоўным.

У артыкуле, які апублікаваны ўвечары 11 лістапада, Гебельс прыпісаў падзеі «Крыштальнай ночы» «здаровым інстынктам» нямецкага народа. Далей ён патлумачыў: «Нямецкі народ — антысеміт. Ён не жадае, каб яго правы абмяжоўвалі або справакавалі ў будучыні паразіты габрэйскай расы».[7] Менш чым праз 24 гадзіны пасля Крыштальнай ночы, Адольф Гітлер вымавіў гадзінную прамову перад групай журналістаў, у якой цалкам праігнараваў нядаўнія падзеі, пра якія казала ўся краіна. У другой палове дня 11 лістапада Гебельс сустрэўся з замежнай прэсай і сказаў, што падпалы сінагог і нанясенне шкоды габрэйскай уласнасці былі «спантанымі праявамі абурэння супраць забойства фом Рата маладым габрэем».[8]

У 1938 годзе, адразу пасля Крыштальнай ночы, псіхолаг Майкл Мюлер-Клавдиус апытаў 41 выпадкова абранага члена нацысцкай партыі аб іх стаўленні да расавых пераследаў. З апытаных членаў партыі 63 % выказалі абурэньне супраць гэтага, у той час як толькі 5 % выказалі адабрэнне расаваму пераследу, астатнія ўхіліліся ад адказу.[9] Даследаванне, праведзенае ў 1933 годзе, паказала, што 33 % членаў нацысцкай партыі не прытрымліваюцца расавых забабонаў, а 13 % падтрымліваюць пераслед.

Пасля 1945 г. былі адноўлены некаторыя сінагогі. На гэтай у Берліне ёсць мемарыяльная дошка з надпісам «Ніколі не забывай».

Паколькі было вядома, што нямецкая грамадскасць не падтрымлівае «Крыштальную ноч», міністэрства прапаганды накіравала нямецкую прэсу на тое, каб адлюстраваць праціўнікаў расавых пераследаў як нелаяльных. Прэсе таксама было загадана пераменшыць значэнне Крыштальнай ночы, апісваючы агульныя падзеі толькі на мясцовым узроўні, з забаронай на выявы асобных падзей. У 1939 году гэта было пашырана да забароны паведамляць аб любых антыяўрэйскіх мерах.

Да жаху нацыстаў, Крыштальная ноч паўплывала на грамадскую думку насуперак іх жаданням, пік супраціву нацысцкай расавай палітыцы быў дасягнуты як раз тады, калі, па многіх дадзеных, пераважная большасць немцаў асудзіла гвалт у дачыненні габрэяў.

Ёсць шмат прыкмет таго, што пратэстанты і каталікі не ўхвалілі расавы пераслед; напрыклад, антынацысцкія пратэстанты прынялі Барменскую дэкларацыю ў 1934 годзе, а каталіцкая царква ўжо распаўсюдзіла пастырскія лісты з крытыкай нацысцкай расавай ідэалогіі, і нацысцкі рэжым чакаў, што пасля «Крыштальнай ночы» ён сутыкнецца з арганізаваным супрацівам. Аднак каталіцкія кіраўніцтва, як і розныя пратэстанцкія царквы, устрымалася ад адказных дзеянняў. У той час як асобныя каталікі і пратэстанты дзейнічалі, царквы ў цэлым аддавалі перавагу маўчаць публічна. Тым не менш, людзі працягвалі выяўляць мужнасць: напрыклад, пастар аплаціў медыцынскія рахункі габрэйскага хворага на рак і быў прысуджаны да буйнога штрафа і некалькім месяцаў турэмнага зняволення ў 1941 годзе, пастар рэфармацкага царквы Пол Шнайдэр змясціў прыхільніка нацызму ў царкоўнае дысцыпліну і пасля яго адправілі ў Бухенвальд, дзе ён быў забіты. Каталіцкая манашка была прысуджаная да смяротнага пакараньня ў 1945 годзе за дапамогу габрэям. Пратэстанцкі святар выказаўся ў 1943 годзе і быў адпраўлены ў канцлагер Дахаў, дзе памёр праз некалькі дзён.

Марцін Зассе, член нацысцкай партыі і біскуп Евангелічна-лютэранскай царквы ў Цюрынгіі, вядучы член нацысцкіх нямецкіх хрысьціянаў, адной з раскольніцкіх фракцый нямецкага пратэстантызму, апублікаваў зборнік прац Марціна Лютэра неўзабаве пасля Крыштальнай ночы; Засс «апладзіраваў падпалу сінагог» і супадзенні дня, напісаўшы ва ўвядзенні: «10 лістапада 1938 году, у дзень нараджэння Лютэра, сінагогі ў Германіі гараць». Нямецкі народ, пераконваў ён, павінен прыслухацца да гэтых слоў «найвялікшага антысеміта свайго часу, засцярогі свайго народа супраць габрэяў».

На міжнародным узроўні

[правіць | правіць зыходнік]
Брытанскія яўрэі пратэстуюць супраць іміграцыйных абмежаванняў у Палестыну, лістапад 1938 г.

«Крыштальная ноч» выклікала абурэнне міжнароднай арэне. Гэта дыскрэдытавала пранацысцкіх руху ў Еўропе і Паўночнай Амерыцы, што ў канчатковым выніку прывяло да зніжэння іх падтрымкі. Многія газеты асуджалі «Крыштальную ноч», а некаторыя параўноўвалі яе з крывавымі пагромамі, у Расіі 1880-х.

Злучаныя Штаты адклікалі свайго пасла (але не разарвалі дыпламатычныя адносіны), у той час як іншыя ўрады разарвалі дыпламатычныя адносіны з Германіяй у знак пратэсту. Урад Вялікабрытаніі ухваліла праграму Кіндэртранспарт для дзяцей-бежанцаў. Такім чынам, Крыштальная ноч стала паваротным момантам у адносінах паміж нацысцкай Германіяй і астатнім светам.

Выкарыстанне ў іншым сэнсе

[правіць | правіць зыходнік]

«Крыштальнай ноччу» беларускай літаратуры часам называюць падзею, якая адбылася за год да яўрэйскіх пагромаў, у Беларусі, калі 29—30 кастрычніка былі расстраляны больш за сто дзеячаў беларускай культуры і навукі[10][11].

У нямецкай гісторыяграфіі, падзеі якія адбыліся 9-10 лістапада 1939 года называюць ням.: Novemberpogrome — лістападаўскія пагромы.

Зноскі

  1. 72 года назад в Германии началась `Хрустальная ночь`
  2. Евреи отмечают 75-летие Хрустальной ночи(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 9 лістапада 2013. Праверана 9 лістапада 2013.
  3. Хрустальная ночь, Энциклопедия Холокоста. (руск.)
  4. Goldstein, Joseph (1995). Jewish History in Modern Times. Sussex Academic Press. pp. 43-44. ISBN 978-1-898723-06-6.
  5. Артыкул «Хрустальная ночь» у Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі
  6. Scheer, Regina (1993). «I’m Revier 16 (In precinct No. 16)». Die Hackeschen Höfe. Geschichte und Geschichten Feiner Lebenswelt in der Mitte Berlins (Gesellschaft Hackesche Höfe e.V. (ed.), pp. 78 ed.). Berlin: Argon. ISBN 3-87024-254-X.
  7. Daily Telegraph, 12 November 1938. Cited in Gilbert, Martin. Kristallnacht: Prelude to Destruction. Harper Collins, 2006, p. 142.
  8. Guardian archive image of Goebbels foreign press conference: http://static.guim.co.uk/sys-images/Guardian/Pix/pictures/2013/11/8/1383904706426/goebbels-001.jpg, retrieved 12 March 2017
  9. Müller-Claudius, Michael (1948). Der Antisemitismus und das deutsche Verhangnis. Frankfurt: J. Knecht. pp. 76–77, 175–176.
  10. Афнагель Я. «Крыштальная ноч» беларускай літаратуры // Хартыя-97
  11. Кулеш А. Расстрэльныя лёсы беларусаў Архівавана 1 мая 2011. // Pawet