Куранёўская трагедыя

Куранёўская трагедыя
Тып	тэхнагенная катастрофа
Прычына	прарыў дамбы
Месца	Куранёўка, Кіеў
Краіна	Украіна
Дата	13 сакавіка 1961
Час	9:20
Загінулых	афіцыйна 145 па неафіцыйных ацэнках да 1500
Кіеў

Перадумовы трагедыі

28 сакавіка 1950 года пастановай № 582 (паўторна — 2 снежня 1952 года) выканкам Кіеўскага гарадскога савета прыняў рашэнне аб засыпанні Бабінага Яра адходамі вытворчасці Пятроўскіх цагельных заводаў, размешчаных побач, на вуліцы Сырэцкай, 33. Непрыдатныя для вытворчасці цэглы земляныя пароды перамешваліся з вадой і ў выглядзе пульпы па трубах паступалі ў адгор’і Бабінага Яру. Толькі за 10 гадоў такім чынам у адгор’і яра, у прыватнасці ў адрог № 1, было намыта больш за 4 мільёны кубаметраў глебы, у прыватнасці да адрогу 3, дзе пазней адбылася аварыя, 3 млн. 191 тыс. м³. Агульная плошча намыву склала каля аднаго квадратнага кіламетра. Слой намыву дасягаў 30 метраў.

Намыў вёўся на вышыні ад 40 да 60 метраў над узроўнем буйнога прамысловага і жылога раёна Кіева — Куранёўкі, але замест бетоннай дамбы пабудавалі земляную, якая не адпавядала ні праекту, ні нормам бяспекі. Прапускная здольнасць супрацьпаводкавага сцёку складала ўсяго 0,5 м³ у секунду, што было недастаткова, каб выключыць магчымасць аварыі.

Намыў праводзіўся і зімой. Па тэхналагічных умовах пульпу трэба было падаваць у яр толькі восем гадзін у суткі, каб вада паспявала даходзіць да вадазборнага калодзежа, але насамрэч цагельныя заводы працавалі ў тры змены. Пры гэтым калодзеж чысцілі толькі адзін раз, у 1959 годзе.

Катастрофа

Ужо 11-12 сакавіка 1961 года па плаціне цяклі струменьчыкі вады, якія ўзмацняліся і ўзмацняліся, але ніякіх мер па тэрміноваму ўмацаванню дамбы і эвакуацыі людзей з небяспечнай зоны не прымалася. У 6:45 раніцы 13 сакавіка дамба пачала разбурацца, а ў 9:20 раніцы яна зламалася, і маса вадкай пульпы абрынулася ўніз. Першапачатковая вышыня вала дасягала 14 метраў, шырыня ў стварэнні «Кірылаўская царква» — каля 14 метраў, а хуткасць — 5 метраў у секунду. У 9:30 пульпа дабралася да Куранёўкі і затапіла тэрыторыю каля 30 гектараў. У раёне вуліцы Кірылаўскай вышыня набярэжнай скарацілася ўдвая. Паступова звадкаваная пульпа стала цвёрдай, як камяні. Ужо ў такім выглядзе вышыня гэтай масы месцамі дасягала трох метраў.

Паток перакульваў і зносіў аўтамабілі, аўтобусы, трамваі, валіў слупы электрасетак, рваў драты. Адзін з аўтобусаў сутыкнуўся з грузавіком і загарэўся.

Цэлюлоза амаль цалкам разбурыла трамвайнае дэпо імя Красіна, некалькі дзясяткаў яго супрацоўнікаў загінулі. Па ініцыятыве начальніка тэхнічнага аддзела КП «Кіеўпастранс» К. А. Брамскага і дырэктара музея кіеўскага электратранспарту Л. А. Лівінскай у памяць аб работніках трамвайнага дэпо, якія загінулі ў выніку Куранёўскай трагедыі, устаноўлены мемарыял. Каля яго ўваходу ў 1995 годзе быў адкрыты знак, на тэрыторыі прадпрыемства пабудавана капліца і арганізаваны збор звестак аб загінуўшых .

Паводле некаторых звестак, куранёўская катастрофа знішчыла 22 прыватныя аднапавярховыя дамы, 5 двухпавярховых дамоў, 12 аднапавярховых дамоў дзяржаўнага фонду і два інтэрнаты. Пры гэтым, паводле афіцыйнага паведамлення з грыфам «Для службовага карыстання», у выніку аварыі разбураны 68 жылых і 13 адміністрацыйных будынкаў. Непрыдатнымі для пражывання сталі 298 жылых дамоў, у тым ліку 163 прыватныя дамы, у якіх пражывала 353 сям’і колькасцю 1228 чалавек .

Паводле розных ацэнак і дадзеных гісторыкаў, тады загінулі каля 1500 жыхароў сталіцы.

Былі цалкам знесеныя Капылёўскія могілкі, дзіцячы садок, затопленыя тэрыторыя стадыёна «Спартак», гарадская бальніца № 15 і радзільны дом, бальніца імя Паўлава, эксперыментальны завод «Укрпрамканструктар», рэльсазварачны завод Паўднёва-Заходняй чыгункі (цяпер на месцы апошняга — Куранёўскі парк), шэраг іншых прадпрыемстваў ды ўстаноў. Агулам плошча падтаплення склала 9 тысяч квадратных метраў.

Маса пульпы затапіла частку вуліц Кірылаўскай і Новаканстантынаўскай і завулка Кажэвеннага, а таксама вуліц Лугавой-Станцыйнай, Траецка-Кірылаўскай і Тульчынскай.

Агульны аб’ём пульпы ў раёне вул. Кірылаўскай — Новаканстантынаўскай складаў да 600 000 м³ пры таўшчыні пласта да 4 м.

Сведчанні відавочцаў

М. Н. Наўгародская, настаўнік:

Я села ў аўтобус, у салоне якога было так цесна, што мяне літаральна прыпячаталі да задніх дзвярэй. Трохі праехаўшы, аўтобус затрымаўся насупраць стадыёну «Спартак». Вада пачала дасягаць вокнаў. Кіроўцы ўсіх машын, якія захраслі, вылезлі з іх і паплылі на супрацьлеглы бок да агароджы стадыёна. У аўтобусе пачуўся жудасны крык. Людзі зразумелі, што іх пахавалі жывымі. І раптам усё пацямнела. На нас ішоў вал — суцэльная пеністая маса нейкага шэрага колеру. Вал быў вышэйшы за дамы і закрываў неба. Чалавек, які стаяў перада мной, рыўком адчыніў дзверы і рушыў наперад. Я іду за ім. Плынь збіла мяне з ног, але цудам утрымаўшыся на паверхні і змагаючыся, я дабралася да агароджы стадыёна. Калі я ўскараскалася на яе, адбыўся выбух — аўтобус, з якога я выйшла некалькі секунд таму, быў ахоплены полымем. Нехта выламаў уваходныя дзверы, але выратаваліся толькі жанчына і дзве дзяўчыны. Валасы ў іх былі моцна абпаленыя. Астатнія пасажыры згарэлі жыўцом.

Арыгінальны тэкст (руск.)  

Я села в автобус, салон которого был так переполнен, что меня буквально припечатали к задней двери. Проехав немного, автобус застрял напротив стадиона «Спартак». Вода стала достигать окон машины. Шофёры всех застрявших машин выбирались из них и плыли на противоположную сторону к ограде стадиона. В автобусе стоял страшный крик. Люди осознали, что погребены заживо. И вдруг всё потемнело. На нас шёл вал — сплошная пенящаяся масса какого-то серого цвета. Вал был выше домов и закрывал собой небо. Стоявший впереди меня человек на мгновение рывком раздвинул двери и шагнул вперёд. Я — вслед за ним. Поток сбил меня с ног, но чудом оставшись на поверхности и барахтаясь, я добралась до ограды стадиона. Когда я взобралась на неё, раздался взрыв — автобус, из которого я несколько мгновений назад выбралась, был объят пламенем. Кто-то выбил переднюю дверь, но спаслись только женщина и две девочки. У них сильно обгорели волосы. Остальные пассажиры сгорели заживо.

Змяншэнне маштабаў катастрофы

Доўгі час улады хавалі і прымяншалі маштабы і наступствы аварыі. Інфармацыя пра куранёўскія падзеі падвяргалася жорсткай цэнзуры, 13 сакавіка ў Кіеве адключылі міжгароднюю і міжнародную сувязь. Нягледзячы на гэта, ужо апоўдні таго ж дня заходнія радыёстанцыі, якія выступалі ў СССР, паведамілі пра падзею. Афіцыйнае паведамленне аб катастрофе прагучала па дзяржаўным Украінскім радыё толькі 16 сакавіка.

Шматлікія памерлыя былі пахаваныя на розных могілках у Кіеве (Байкаў, Лук’янаў, Куранёў, Беркаўцы) і за яго межамі (у Пушчы-Вадзіцы і Гарэнцы) з пазначэннем у дакументах і ў допісах на магілах розных датаў і прычын смерці. Частка целаў засталася нявыяўленай у тоўшчы зацвярдзелай пульпы. У паведамленні ўрадавай камісіі па расследаванні прычын аварыі гаварылася: «У зоне аварыі загінулі 145 чалавек». У цяперашні час вызначыць дакладную колькасць ахвяр катастрофы практычна немагчыма; паводле ацэнак кіеўскага гісторыка Аляксандра Анісімава, гэта прыкладна 1,5 тысячы чалавек. Сёння, дзякуючы карпатлівай працы К. А. Брамскага і Л. А. Лівінскай, мы маем дакладныя звесткі толькі аб загінуўшых на вытворчасці электратранспартніках трамвайнага дэпо. Гісторык Ілля Афанасьеў у 2016 годзе навукова даказаў, што ў выніку куранёўскай катастрофы загінула прыкладна ад 250 да 550 чалавек, найбольш верагодным ён назваў дыяпазон 350—450 чалавек .

Афіцыйнае расследаванне

Пракуратура УССР ва ўмовах сакрэтнага рэжыму ўзбудзіла крымінальную справу і правяла следства. Матэрыялы крымінальнай справы былі хутка знішчаны — разам са сведчаннямі відавочцаў і фотаздымкамі з месца здарэння. Закрыты суд прыгаварыў да пазбаўлення волі шасцярых чыноўнікаў — двух праектавальнікаў з Масквы і чатырох кіраўнікоў кіеўскага будаўнічага ўпраўлення. Згодна з заключэннем дзяржэкспертнай камісіі, прычынай аварыі названыя «памылкі ў праектаванні гідраскідаў і плацін», а таксама «наступства дэфектаў падчас будаўнічых работ».

20 кастрычніка 1963 года, незадоўга да заканчэння следства, якое доўжылася каля 2,5 гадоў, раптоўна памёр (паводле афіцыйнай версіі, памёр ад сардэчнага прыступу, па чутках — застрэліўся) старшыня гарвыканкама О. І. Давыдаў, які ў 1950 годзе падпісаў пастанову аб пачатку звалкі цэлюлозы ў Бабін Яр.

Засыпанне яра пасля катастрофы

Пасля катастрофы ў адгор’ях Бабінага Яра засталося больш за тры мільёны кубаметраў пульпы. Паводле распараджэння адмысловай камісіі, вада, якая сабралася ў адгор’ях па трубаправодзе, які пастаўляў цэлюлозу ў Бабін Яр, ужо перапампоўвалася ў адваротным кірунку ў кар’еры цагельных заводаў, адкуль потым паступала ў раку Сырэц. Адначасова былі спраектаваны і пабудаваны новыя ахоўныя збудаванні ў яры. Частка пульпы, якая вылілася на Куранёўку, ужо ў зацвярдзелым стане самазваламі вярталася і выкарыстоўвалася для засыпання яра. Была пабудаваная новая капітальная бетонная плаціна даўжынёй 172 метры і вышынёй 25 метраў, якая прадугледжвалася першапачатковым праектам пачатку 1950-х гадоў. На грэбні дамбы пасадзілі маладыя таполі. Да аварыі прама пад старой дамбай быў пракладзены газаправод нізкага ціску, што стварала дадатковую пагрозу. Згодна з новым праектам, газаправод быў пракладзены проста па паверхні глебы. Для адвядзення вады быў пракладзены вадаправод, у якім выкарыстоўваліся трубы дыяметрам 100 см. Новы вадаправод мог перапампоўваць 11 кубічных метраў вады кожную секунду, гэта значыць, забяспечваў надзейную працу адгалінаванняў нават ва ўмовах вялікіх паводак і суцэльных ліўняў.

Пазней праз засыпаную частку яра была пракладзеная дарога з Сырца на Куранёўку (частка цяперашняй вул. Алены Тэлігі), уладкаваны парк.

Ушанаванне пямяці загінулых

Помнік ахвярам Куранёўскай трагедыі, адкрыты ў сакавіку 2006 года

У сакавіку 2006 года, да 45-й гадавіны катастрофы, у парку культуры і адпачынку, створаным на месцы насыпаных адгор’яў Бабінага Яра (каля прыпынку «Парк адпачынку»), быў адкрыты помнік загінулым у выглядзе дзвюх каменных пліт і звона паміж імі. Акрамя таго, на ўваходзе ў былое трамвайнае дэпо імя Красіна (цяпер — Падольскае трамвайнае дэпо) пастаўлены помнік загінулым працаўнікам прадпрыемства.

Помнік служачым трамвайнага дэпо ім Красіна, якія загінулі падчас Куранёўскай трагедыі

У музеі дэпо ёсць экспазіцыя з фотаздымкамі і іншымі матэрыяламі аб Куранёўскай катастрофе.

13 сакавіка 2011 года споўнілася 50 гадоў з дня Куранёўскай трагедыі. На Лук’янаўскіх могілках на ўчастку № 34 (першы рад) у памяць аб гэтай падзеі ўстаноўлены памятны знак у выглядзе надмагільнай пліты з надпісам:

Вічна пам'ять
безвинно загиблим
під час Куренівської
трагедії 1961 року
Від працівників
електротранспорту м. Києва
13 березня 2011 року

13 сакавіка 2011 года грамадскасць Кіева ўсталявала ля падножжа Кірылаўскай царквы крыж у памяць аб кіяўлянах, якія загінулі ў Куранёўскай катастрофе . У 2016 годзе помнік быў рэканструяваны.

У 2021 годзе ў Мемарыяльным цэнтры Халакосту «Бабін Яр» у Кіеве адкрылася новая інсталяцыя «Погляд у мінулае» да 60-годдзя Куранёўскай трагедыі. Аўтар інсталяцыі — украінскі дзеяч культуры, мастак і пісьменнік Алег Шавенка .

Рэха ў літаратуры і мастацтве

Упершыню ў мастацкай літаратуры тэму куранёўскай трагедыі ўзняў Леанід Кісялёў у паэме «Трынаццатага сакавіка, Куранёўка…» (1963).

У рамане-дакуменце «Бабін Яр» Анатоль Кузняцоў разглядае Куранёўскую трагедыю як адплату за неналежнае стаўленне савецкай улады да ўшанавання памяці расстраляных у Бабіным Яру. Старонкі, прысвечаныя трагедыі 1961 года, не ўвайшлі ў першае часопіснае (цэнзурнае) выданне (1966) і ўпершыню з’явіліся ў замежных выданнях рамана.

Пазней гэтая метафізічная сувязь дзвюх трагедый (1941 і 1961) была пакладзена ў аснову сюжэта аповесці «Апакаліпсіс у Кіеве» кіеўскага пісьменніка-фантаста Цімура Літоўчанкі. У той жа час дэталі тэхнагеннай катастрофы, выкладзеныя ў сюжэце, шмат у чым не адпавядаюць дакументальным фактам.

Класік украінскай савецкай літаратуры Алесь Ганчар выказаў сваю рэакцыю на Куранёўскую трагедыю. У яго аповесці «Чорны Яр» падрабязна апісваецца развіццё падзей куранёўскай трагедыі, прыводзяцца вядомыя пісьменніку падрабязнасці катастрофы. Упершыню раман быў апублікаваны 23 снежня 1985 года на рускай мове ў газеце Правда. Крытыкі назвалі гэты твор малым «Саборам».

Куранёўская трагедыя згадваецца ў цыкле «Сага» (6 серыя).

Крыніцы і літаратура

• Юсаў З. Л. Куранёўская Катастрофа 1961 [Архівавана 12 красавіка 2016 г. на Wayback Machine .] // 520 // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: «Наукова думка», 2009. — Т. 5 : Кон — Кю.— С. 520. — ISBN 978-966-00-0855-4. (укр.)
• Юсаў С. Л. Куранёўская Катастрофа [Архівавана 20 жніўня 2016 г. на Wayback Machine .] // Енциклопедія сучасної України : у 30 т.. (укр.) / ред. кол. І. М. Дзюба [та ін.] ; НАН України, НТШ. — К.: Інститут енциклопедичних досліджень НАН України, 2001­—2020. — ISBN 944-02-3354-X.
• Аляксандр Анісімаў . Куранёвы апакаліпсіс. Кіеўская трагедыя 13 сакавіка 1961 года ў фотаздымках, дакументах, успамінах…"
• Аляксандр Анісімаў. Кіеўскі патоп. Куранёўская трагедыя 13 сакавіка 1961 года.
• Аляксандр Анісімаў . «Судны дзень» гарадскога маштабу
• Куренівська трагедія 13 березня 1961 р. у Києві: причини, обставини, наслідки. Документи і матеріали / Пад рэд. зб.: В. А. Смолій і інш. — К. : Інстытут гісторыі Украіны, 2012. — 548 з. — ISBN 978-966-02-6392-5 . .
• Брамскі К. А. Куранёўская трагедыя. — К., 2011 — 26 с., 10 ілюстрацый, 1 схема.
• Яўстаф’ева Таццяна. Куранёўская трагедыя. Як і чаму гэта адбылося [Архіў 12 лістапада 2013 г. на Wayback Machine .] // Гістарычная праўда. — 2016 год. — 13 сакавіка.
• В. О. Крупіна «Ахвяр многа, а ў газетах нічога не пішуць…» (Куранёўская трагедыя 13 сакавіка 1961 г. у Кіеве) [Архівавана 12 лістапада 2013 г. на Wayback Machine .]

Спасылкі

• Куранёўская катастрофа [Архівавана 23 верасня 2016 г. на Wayback Machine .]
• Печаная куранёўская трагедыя [Архівавана 17 сакавіка 2011 г. на Wayback Machine . ] // Украінскі тыдзень
• Куранёўская катастрофа ў Кіеве. Дакументы: ЦДАВО Украіны, ЦДАГО Украіны, ЦДЦФФФА Украіны ім. Г. З. Пшанічны, Дзяржархів, Кіеў [недаступная спасылка з ліпеня 2019 г. ]
• Падрабязна пра Куранёўскую трагедыю (руск.)
• Куранёўская трагедыя — Кіеўскі «Дзень Пампеі» [Архівавана 10 сакавіка 2016 г. на Wayback Machine .] (руск.)
• Артыкул пра Куранёўскую трагедыю Архівавана 16 красавіка 2016. [Архівавана 16 красавіка 2016 г. на Wayback Machine .] (руск.)
• «Мы прыйшлі да вас. Не мы;— яры» Архівавана 1 чэрвеня 2015. [Архівавана 1 чэрвеня 2015 г. на Wayback Machine .] (руск.)
• Дакументальны фільм «Таямніца кіеўскага патопу» (2008 г )
• http://picturehistory.livejournal.com/257926.html Архівавана 20 кастрычніка 2016. [Архівавана 20 кастрычніка 2016 г. на Wayback Machine .]
• BABI YAR. CONTEXT/R02/THE FLOOD. A film by SERGEI LOZNITSA на YouTube</img>