Лейкацыты

Клетачныя элементы крыві (выява атрымана з дапамогай сканіруючага электроннага мікраскопа). Бачныя дваякаўвагнутыя эрытрацыты і сферычныя лейкацыты з шурпатай паверхняй

Лейкацыты, таксама белыя крывяныя клеткі — неаднастайная група розных па вонкавым выглядзе і функцыях клетак крыві чалавека і жывёл, выдзеленая па прыкметах наяўнасці клеткавага ядра і адсутнасці самастойнай афарбоўкі. Утвараюцца ў чырвоным касцявым мозгу, выяўляюцца ва ўсім арганізме жывёлы.

Галоўная задача дзеяння лейкацытаў — абарона. Яны граюць галоўную ролю ў спецыфічнай і неспецыфічнай абароне арганізма ад знешніх і ўнутраных патагенных агентаў, а таксама ў рэалізацыі тыповых паталагічных працэсаў.

Лейкацыты падпадзяляюць па прыкмеце наяўнасці гранул у цытаплазме на гранулацыты і агранулацыты або па паходжанні ў ходзе гемапаэзу на міелоідныя і лімфоідныя клеткі. Гэтыя шырокія катэгорыі ўключаюць у сябе больш спецыялізаваныя групы лейкацытаў: нейтрафілы, эазінафілы, базафілы, клеткі сістэмы манануклеарных фагацытаў (манацыты, тканкавыя макрафагі, дэндрытныя клеткі) і лімфацыты. Да клетак міелоіднага рада адносяць нейтрафілы, эазінафілы, базафілы і клеткі сістэмы манануклеарных фагацытаў, да клетак лімфоідных — лімфацыты. Праз здольнасць да фагацытозу манацыты і нейтрафілы адносяць да фагацытаў.

Паніжаная або падвышаная колькасць лейкацытаў у крыві служыць важным паказчыкам наяўнасці паталагічнага працэсу. У норме колькасць лейкацытаў у дарослага чалавека знаходзіцца ў межах ад 4 × 10⁹/л до 1,1 × 10¹⁰/л, што складае каля 1 % агульнага аб’ёму крыві. Павышэнне ўзроўню лейкацытаў (лейкацытоз) часта адбываецца пры інфекцыях, радзей — пры ракавых і іншых захворваннях. Паніжаны ўзровень лейкацытаў (лейкапенія) сведчыць пра паслабленне імуннай сістэмы.

Рэчывы, якія выклікаюць рэакцыю запалення, прыцягваюць новыя лейкацыты да месца ўкаранення чужародных цел. Знішчаючы чужародныя целы і пашкоджаныя клеткі, лейкацыты гінуць у вялікай колькасці. Гной, які ўтвараецца ў тканках пры запаленні, — гэта скопішча загінулых лейкацытаў.

Этымалогія

Назва «белыя крывяныя клеткі» дадзена ад фізічнага выгляду клетак ва ўзору крыві пасля цэнтрыфугавання. Белыя клеткі выяўляюцца ў лейкацытарнай плеўцы, тонкім, звычайна бялёсым слоі ядразмяшчальных клетак, размешчаным паміж аселымі эрытрацытамі і плазмай крыві, што ўсплывае паверх. Навуковы тэрмін «лейкацыт» непасрэдна адлюстроўвае гэтае апісанне. Ён паходзіць ад грэчаскіх каранёў λευκός — «белы», і κύτος — «ёмішча, цела, клетка». Лейкацытарная плеўка часам можа быць зеленаватай пры падвышанай колькасці нейтрафілаў з высокім зместам міелапераксідазы зялёнага колеру.

Віды лейкацытаў

Агульны агляд

Па марфалагічных прыкметах і біялагічных функцый лейкацыты падпадзяляюць на гранулацыты, або крупчастыя лейкацыты, і агранулацыты, або нязерністыя лейкацыты. Афарбоўванне гранулацытаў па метадзе Раманоўскага — Гімзэ сумессю кіслага (эазін) і асноўнага (азур II) выяўляе ў іхняй цытаплазме наяўнасць спецыфічнай зярністасці (эазінафільнай, базафільнай або нейтрафільнай у эазінафілаў, базафілаў, нейтрафілаў адпаведна), а таксама сегментаваныя ядры. Агранулацыты (манацыты і лімфацыты) маюць несегментаваныя ядры і не месцяць у сабе цытаплазматычных гранул. Працэнтныя суадносіны розных відаў лейкацытаў у крыві называюць лейкацытарнай формулай, якая мае найважнейшае дыягнастычнае значэнне.

Усе лейкацыты — рухомыя клеткі, якія перамяшчаюцца з дапамогай псеўдаподый (ілжэножак). Пры руху лейкацытаў змяняецца як форма самой клеткі, так і форма яе ядра, і лейкацыты могуць пранікаць скрозь клеткі эндатэлію і эпітэлію, пераадольваць базальныя мембраны і перасоўвацца па міжклеткавым матрыксу злучальнай тканкі — менавіта ў злучальнай тканцы яны выконваюць свае асноўныя ахоўныя задачы. На хуткасць руху лейкацытаў уплываюць разнастайныя хімічныя і фізічныя ўласцівасці навакольнага асяроддзя (тэмпература, pH, хімічны склад і кансістэнцыя асяроддзя), а яго напрамак вызначаецца хематаксісам пад уплывам асаблівых хімічных рэчываў — хемаатрактантаў. Галоўнае прызначэнне лейкацытаў — ахоўнае. Гранулацыты, асабліва, нейтрафілы і манацыты (а таксама іхняя тканкавая форма — макрафагі) здольныя да фагацытозу і з’яўляюцца фагацытамі. Манацыты і макрафагі паглынаюць іншародныя рэчывы і прадукты распаду клетак і тканак, макрафагі і лімфацыты задзейнічаны ў імуннай абароне. Калі чужародных цел пранікла ў арганізм вельмі шмат, то фагацыты, паглынаючы іх, моцна павялічваюцца ў памерах і ўрэшце разбураюцца. Пры гэтым вызваляюцца рэчывы, якія выклікаюць мясцовую запаленчую рэакцыю, якая суправаджаецца ацёкам, павышэннем тэмпературы і пачырваненнем пашкоджанага ўчастку.

Від	Знешні выгляд		Прыблізны % у целе чалавека Гл. таксама: Паказчыкі крыві	Дыяметр (мкм)	Асноўныя цэлі	Ядро	Гранулы	Працягласць жыцця
	мікрафатаграфія	ілюстрацыя
Нейтрафілы			62 %	12-15	Бактэрыі Грыбы	Шматдольчатае	Злёгку ружовыя (ГЭ-афарбоўка)	Ад 6 гадзін да некалькіх дзён (суткі ў селязёнцы і іншых тканках)
Эазінафілы			2,3 %	12-15 (крыху больш за нейтрафілы)	Буйныя паразіты Мадуляванне алергічных запаленчых рэакцый	Двухдольчатае	Насычаныя ружова-памяранцавыя (ГЭ-афарбоўка)	8-12 дзён (у крывацёку 4-5 гадзін)
Базафілы			0,4 %	12-15 (крыху менш за нейтрафілы)	Вылучэнне гістаміна для запаленчых рэакцый	Двух- ці трохдольчатае	Вялікія светла-сінія	Ад некалькіх гадзін да некалькіх дзён
Лімфацыты			30 %	Малыя лімфацыты: 7−8 Буйныя лімфацыты: 12-15	B-лімфацыты: вызваляюць антыцелы і спрыяюць задзейнічанню Т-лімфацытаў. Т-лімфацыты: CD4+ T-хелперы: актывацыя і рэгуляцыя T- і B-лімфацытаў. CD8+ цытатаксічныя Т-лімфацыты: вірус-інфікаваныя і пухлінныя клеткі. Гама-дэльта-Т-лімфацыты: мост паміж прыроджаным і набытым імуннымі адказамі; фагацытоз. Рэгулятарныя Т-лімфацыты: аднаўляе працу імуннай сістэмы пасля заражэнняў; прадухіляе аўтаімунныя хваробы. Прыродныя кілеры: вірус-інфікаваныя і пухлінныя клеткі.	Вялікае, дыскападобнае, ярка афарбаванае	Прыродныя кілеры і цытатаксічныя (CD8+) Т-клеткі	Гады для клетак памяці, тыдні для ўсіх астатніх.
Манацыты			5,3 %	15-30	Манацыты мігруюць з крывацёку ў іншыя тканкі і дыферэнцыююцца ў рэзідэнтныя макрафагі, у клеткі Купфера ў печані.	Ныркападобнае	Няма	Ад гадзін да дзён
Макрафагі				Пераважна 21, часам да 60-80	З’яўляецца вытворным манацытаў. Гамеастаз тканак, фагацытоз (паглынанне і пераварванне) рэшткаў клетак і патагенаў, а таксама стымуляцыя лімфацытаў і іншых імунных клетак.			У актываваным стане: некалькі дзён. У аселым стане: месяцы-гады.

Нейтрафілы

Асноўны артыкул: Нейтрафілы

Сегментаядзерны нейтрафіл у мазку крыві.

Нейтрафілы — найбольш шматлікія лейкацыты крыві, на іхнюю долю прыпадае 40-70 % усіх лейкацытаў. У мазках крыві нейтрафілы маюць дыяметр ад 12 да 15 мкм. У завісі чалавечыя нейтрафілы дасягаюць 7-9 мкм у дыяметры. Ядро спелага сегментаядзернага нейтрафіла падпадзялена на 3-5 сегментаў, таксама ў крывацёку прысутнічае некаторая колькасць няспелых палачкаядзерных нейтрофілаў з несегментаваным ядром. Пры афарбоўванні па Раманаўскаму — Гімзэ цытаплазма нейтрафілаў афарбоўваецца слабааксіфільна. У цытаплазме змяшчаюцца спецыфічныя, азурафільныя, сакраторныя і жэлаціназныя гранулы, якія змяшчаюць бялкі з антыбактэрыяльнымі ўласцівасцямі: лактаферын, шчолачная фасфатаза, лізацым, міелапераксідаза і іншыя, а таксама ферменты, якія генеруюць актыўныя формы кіслароду. Пасля фагацытозу бактэрыі нейтрафілам яна апыняецца ўнутры фагасомы, з якой зліваюцца гранулы нейтрафілам, вызваляючы бактэрыцыдныя і бактэрыастатычныя складовыя.

Апрача фагацытозу, антыбактэрыйная актыўнасць нейтрафілаў выяўляецца ў выглядзе асаблівай формы праграмуемай клеткавай гібелі — нетозу. Падчас нетозу нейтрафіл, што гіне, выкідвае вонкі храмацін разам з бактэрыцыднымі бялкамі, за кошт чаго клеткі патагенаў абезрухоўваюцца і падвяргаюцца дзеянню антыбактэрыйных бялкоў.

Нейтрафілы экспрэсуюць і вырабляюць шырокі спектр цытакінаў, сярод якіх хемакіны, каланіестымулявальныя чыннікі, празапаленчыя цытакіны (IL-1α, IL-1β, IL-6, IL-7, IL-18, MMIF і іншыя), імунарэгулятарныя цытакіны (IL-12, IL-21, IL-23, IL-27, TSLP і іншыя), супрацьзапаленчыя цытакіны (IL-1ra, TGFβ1, TGFβ2), чыннікі ангіягенезу і фібрагенезу (VEGF, BV8, HBEGF, FGF2, TGFα, HGF, ангіяпаэтын), цытакіны надсямейства чынніка пухліннага некрозу (TNF) і некаторыя іншыя цытакіны, такія як PBEF, амфірэгулін, мідкін, анкастацін M, актывін A, эндатэлін. За кошт вылучэння разнастайных цітокінаў нейтрафілы могуць быць уцягнутыя ў працэсы, не звязаныя з імуннай абаронай, такія як гемапаэз, ангіягенез і гаенне ран. Апроч таго, нейтрафілы могуць удзельнічаць у развіцці некаторых аўтаімунных і злаякасных захворванняў.

Базафілы

Асноўны артыкул: Базафілы

Базафіл у мазку крыві.

Базафілы з’яўляюцца разнавіднасцю лейкацытаў, якія ўдзельнічаюць у развіцці алергічных рэакцый. Сваю назву базафілы атрымалі праз наяўнасць у цытаплазме базафільных гранул. У чалавека доля базафілаў ад колькасці лейкацытаў у крыві складае 0,5 %. Дыяметр базафілаў у мазку крыві складае 11-12 мкм, у кроплі крыві — 9 мкм. Марфалагічна базафілы блізкія не толькі да іншых гранулацытаў, але і да тлустых клетак (таксама вядомыя як тканкавыя базафілы), з якімі яны цесна звязаны функцыянальна.

Паколькі базафілы з’яўляюцца найболей рэдкімі з белых крывяных клетак і маюць падобныя фізіка-хімічныя ўласцівасці з іншымі клеткамі крыві, іх цяжэй вывучаць. Іх можна распазнаць па некалькіх буйных, цёмна-фіялетавых гранул, якія надаюць ім сіняватае адценне. Ядро двух- ці трохдольчатае, але яго цяжка ўбачыць праз вялікую колькасць буйных гранул, што яго хаваюць.

Базафільныя гранулы, змешчаныя ў цытаплазме базафілаў, змяшчаюць гістамін, пратэазы, хімазу і трыптазу, некаторыя іншыя ферменты, пратэагліканы (пераважна хандраітынсульфаты) і гліказамінагліканы. Базафілы сакрэтуюць параўнальна няшмат актыўных рэчываў: лейкатрыен C3, інтэрлейкіны IL-4 і IL-13 і некаторыя іншыя цытакіны.

Разам з эазінафіламі і нейтрафіламі яны мігруюць у ачаг алергічнага запалення з крывацёку. Злучэнне імунаглабулінаў E з Fc-рэцэптарамі на базафілах актывуе іх, і базафілы прымаюцца вылучаць вонкі змесціва гранул. Вызваленне змесціва гранул базафілаў забяспечвае падтрыманне алергічнага працэсу, запачаткаванага тлустымі клеткамі.

Эазінафілы

Асноўны артыкул: Эазінафілы

Эазінафіл у мазку крыві.

Асноўнае прызначэнне эазінафілаў заключаецца ў барацьбе са шматклеткавымі паразітамі, апроч таго, яны ўдзельнічаюць у развіцці алергічных рэакцый. Эазінафілы — даволі буйныя клеткі, дасягаюць ад 18 да 20 мкм у дыяметры. Спелыя эазінафілы маюць ядро, падзеленае на дзве часткі (двухдольнае), і буйныя эазінафільныя гранулы да 1 мкм у дыяметры, якія змяшчаюць бялкі з цытатаксічнымі ўласцівасцямі. У здаровага чалавека эазінафілы складаюць ад 0,5 % да 2 % ад агульнай колькасці лейкацытаў.

Эазінафільнасць гранул у цытаплазме эазінафілаў дасягаецца за кошт галоўнага шчолачнага бялку (англ.: major basic protein, MBP). Галоўная роля эазінафілаў заключаецца ў барацьбе са шматклеткавымі паразітамі за кошт пазаклеткавага цытолізу іхніх клетак. Многія бялкі, якія ўваходзяць у склад гранул эазінафілаў, ёсць таксічнымі ў дачыненні да гельмінтаў: так, эазінафільны катыённы бялок убудоўваецца ў мембраны іхніх клетак, парушаючы іхнюю цэласнасць. Эазінафільны катыённы бялок (англ.: eosinophilic cationic protein, ECP) і нейратаксін эазінафільнага паходжання (англ.: eosinophil-derived neurotoxin, EDN) з’яўляюцца РНКазамі, а таму іграюць ролю ў супрацьвіруснай абароне. MBP прымае ўдзел у актывацыі тлустых клетак і базафілаў, таму эазінафілы задзейнічаны ў развіцці алергічных рэакцый. Апроч таго, эазінафілы выконваюць рэгулятыўную актыўнасць, бо дзейнічаюць на T-лімфацыты (T-клеткі). Эазінафілы задзейнічаны ў станоўчай селекцыі T-клетак у тымусу (вілачкавай залозе), але іхняя роля ў гэтым працэсе вывучана дрэнна. Эазінафілы таксама выконваюць слабую фагацытарную актыўнасць. Апрача функцый у імуннай сістэме, эазінафілы рэгулююць марфагенетычныя працэсы, звязаныя з палавым цыклам самак і цяжарнасцю.

Эазінафілы, падобна іншым імунным клеткам, вылучаюць разнастайныя цытакіны, якія, у прыватнасці, удзельнічаюць у актывацыі T-хелпераў тыпу T_h2. Эазінафілы сакрэтуюць шырокі спектр цытакінаў, у іхнім ліку IL-2, IL-3, IL-4, IL-5, IL-6, IL-8, IL-10, IL-12, IL-13, IL-16, IL-18, TNFα, IFNγ, TGFβ, GM-CSF. Апроч таго, эазінафілы вылучаюць некаторыя хемакіны. (эатаксін ССL11, RANTES (ССL5), MIP-1α (ССL3)), эйказаноіды (лейкатрыены, чыннік агрэгацыі трамбацытаў (PAF)) і нейрапептыды.

Клеткі сістэмы манануклеярных макрафагаў

Манацыт у мазку крыві.

Манацыты ў крывацёку, рэзідэнтныя макрафагі ў тканках і дэндрытныя клеткі складаюць сістэму манануклеярных макрафагаў, таксама вядомую як рэтыкулаэндатэліяльная сістэма. Гэтыя клеткі задзейнічаны не толькі ў працы імуннай сістэмы: яны таксама ўдзельнічаюць у развіцці арганізма (антагенезе) і выдаленні прадуктаў разбурэння тканак.

У дарослага чалавека на долю манацытаў прыпадае 6-8 % агульнай колькасці лейкацытаў крыві, апроч таго, манацыты прысутнічаюць у крыві і селязёнцы. Манацыты буйнейшыя за іншыя лейкацыты: у кроплі крыві іхні дыяметр складае 9-12 мкм, а ў мазку яны моцна распластваюцца, і іхні дыяметр дасягае 18-20 мкм. Пасля выхаду ў кроў манацыты цыркулююць у крывацёку 1-2 дні, пасля чаго асядаюць у тканках і становяцца рэзідэнтнымі макрафагамі. Тым не менш манацыты самі па сабе з’яўляюцца клеткамі прыроджанага імунітэту і нясуць патагенраспазнавальныя і хемакінавыя рэцэптары, дзякуючы якім яны могуць перамяшчацца ў ачаг запалення, дзе сакрэтуюць празапаленчыя цытакіны і ўдзельнічаюць у фагацытозе. Знаходзячыся ў ачагу запалення, манацыты дыферэнцыююцца ў запаленчыя макрафагі і запаленчыя дэндрытныя клеткі.

Частка макрафагаў асядаюць у пэўных участках лімфоіднай тканкі, такіх як медулярныя цяжы лімфатычных вузлоў, чырвоная і белая пульпа селязёнкі. Апроч таго, існуюць тканкавыя макрафагі, якія выяўляюцца ва ўсіх нелімфоідных органах, дзе іхняя колькасць можа дасягаць 10-15 % агульнай колькасці клетак. Да тканкавых макрафагаў належаць клеткі Купфера ў печані, астэакласты касцявой тканкі, мікраглія нервовай тканкі, гістыацыты злучальнай тканкі, клеткі Лангерганса скуры, альвеалярныя макрафагі, мезангіяльныя клеткі нырак, макрафагі слізістых абалонак і серозных паражнін, падстраўнікавай залозы, інтэрстыцыяльнай тканкі сэрца. Макрафагі падтрымліваюць гамеастаз тканак, ачышчаюць арганізм ад састарэлых і загінуўшых клетак, аднаўляюць тканкі пасля пашкоджанняў і інфекцый. Макрафагі задзейнічаны ў працы прыроджанага імунітэту і нясуць патэрнраспазнавальныя рэцэптары, а таксама валодаюць разнастайнымі механізмамі знішчэння паглынутых клетак патагенаў.

Дэндрытныя клеткі, якія атрымалі сваю назву праз наяўнасці атожылкаў, шырока прадстаўлены ў арганізме. Яны шматлікія ў покрыўных тканках, насаглотцы, лёгкіх, кішэчніку, страўніку, лімфоідных органах, а іхнія няспелыя формы прысутнічаюць у крывацёку. Адзінае прызначэнне дэндрытных клетак заключаецца ў надаванні антыгенаў і перадачы стымулявальных сігналаў лімфацытам. Дэндрытныя клеткі захопліваюць экзагенныя антыгены, здзяйсняюць іхнюю апрацоўку і выстаўляюць фрагменты антыгена на сваёй паверхні ў комплексе з малекуламі галоўнага комплексу гістасумяшчальнасці II класа (або I класа ў выпадку крос-прэзентацыі). У такім выглядзе антыген можа быць пазнаны T-клеткавым рэцэптарам. Па паходжанні дэндрытныя клеткі падпадзяляюць на міелоідныя, вытворныя ад манацытаў, і плазмацытоідныя, якія ўзнікаюць ад агульнай лімфоіднай клеткі-папярэдніцы.

Лімфацыты

Асноўны артыкул: Лімфацыты

Лімфацыт у мазку крыві.

У дарослага чалавека лімфацыты складаюць 20-35 % усіх лейкацытаў. Па памеры лімфацыты падпадзяляюць на малыя (дыяметрам 4,5-6 мкм), сярэднія (дыяметрам 7-10 мкм) і вялікія (дыяметрам 10 мкм і больш). Вялікія лімфацыты прысутнічаюць толькі ў нованароджаных і дзяцей, у дарослых 85-90 % складаюць малыя лімфацыты. Лімфацыты маюць інтэнсіўна афарбаванае акруглае або бобападобнае ядро і адносна вузкую праслойку базафільнай цытаплазмы.

Функцыянальна лімфацыты адносяцца да набытай (адаптыўнай) імуннай сістэмы. Лімфацыты — адзіны тып клетак у арганізме млекакормячых, дыферэнцыяванне якіх суправаджаецца значнымі перабудовамі генаў, кадавальныя антыгенраспазнавальныя рэцэптары. Па функцыях і будове антыгенраспазнавальных рэцэптараў лімфацыты падпадзяляюць на T-лімфацыты і B-лімфацыты, таксама да лімфацытаў адносяць прыродныя кілеры, NKT-клеткі і некаторыя іншыя групы імунных клетак. Звязванне антыгенраспазнавальнага рэцэптара лімфацыту з антыгенам неабходна, але яшчэ недастаткова для запуску імуннага адказу. Апроч антыгенраспазнавальных рэцэптараў, лімфацыты нясуць карэцэптары, задзейнічанне якіх таксама неабходна для развіцця імуннага адказу. Лімфацыты распазнаюць антыген альбо ў натыўным (нязмененым) стане (B-лімфацыты), альбо ў відазмененым на паверхні антыгенпрэзентавальных клетак (T-лімфацыты). Запуск набытага імуннага адказу суправаджаецца дыферэнцыяваннем B-лімфацытаў у плазматычныя клеткі, якія вырабляюць антыцелы, у лімфоідных органах. T-клеткі, як і B-клеткі, выходзяць з крывацёку і мігруюць у ачаг запалення, дзе непасрэдна руйнуюць заражаныя клеткі або вылучаюць цытакіны, якія стымулююць іншыя лейкацыты, у тым ліку макрафагі, эазінафілы і прыродныя кілеры.

Фагацытоз

Асноўны артыкул: Фагацытоз

Схема фагацытозу

Найважнейшае прызначэнне лейкацытаў — фагацытоз, што значыць паглынанне клеткай буйных макрамалекулярных комплексаў або часціц. Галоўнай задачай фагацытоз з’яўляецца ў чатырох груп лейкацытаў, якія называюць «прафесійнымі» фагацытамі: нейтрафілаў, манацытаў, макрафагаў і дэндрытных клетак. Фагацытоз пачынаецца з міграцыі лейкацытаў з крывацёку ў ачаг запалення пад дзеяннем хемаатрактантаў (хематаксіс), распазнання патагенных клетак і іхняга прымацавання да лейкацытаў. Далей лейкацыт паглынае мікраарганізм, які апыняецца ўнутры вакуолі — фагасомы, з якой зліваюцца гранулы лейкацытаў, што нясуць антыбактэрыйныя кампаненты, у выніку чаго ўтворыцца фагалізасома. У фагалізасоме ўтвараюцца актыўныя формы кіслароду і азоту (акісляльны выбух), пад іхнім дзеяннем, а таксама пад дзеяннем ферментаў гранул мікраарганізм гіне. Прадукты разбурэння мікраарганізму выкідваюцца вонкі падчас экзацытозу, пры якім мембрана фагалізасомы ўбудоўваецца назад у клеткавую мембрану. У выпадку макрафагаў і дэндрытных клетак прадукты расшчаплення антыгенаў мікраарганізмаў прэзентуюцца T-лімфацытам.

Пранікненне лейкацыту з крывяноснага сасуда ў тканіну найболей вывучана ў выпадку нейтрафілаў і ўключае стадыі качэння, адгезіі, расплесквання і дыяпедэзу. У ходзе качэння нейтрафіл абарачальна звязваецца з клеткамі эндатэлю праз звязванне селекцінаў эндатэліяцытаў з глікапратэінамі на паверхні лейкацыту. Адгезія ўключае ў сябе моцнае далучэння нейтрафілу да эндатэлю праз звязванне інтэгрынаў нейтрофіла з імунаглабулінападобнымі малекуламі на паверхні эндатэлю. Гэтыя ўзаемадзеянні запускаюць перабудову цыташкілета нейтрафіла, праз якую адбываецца яго расплесквання. Дыяпедэз заключаецца ў пранікненні нейтрофіла паміж эндатэліяцытамі праз узаемадзеянне асаблівых малекул на нейтрафіле і клетках эндатэлю, а таксама праз вылучэнне нейтрафілам металапратэіназ, якія расшчапляюць перамычкі паміж эндатэліяцытамі.

Развіццё

Схема гемапаэзу

Гл. таксама: Патэнтнасць клетак

Міелапаэз, у ходзе якога ўтвараюцца эрытрацыты, манацыты, гранулацыты, трамбацыты і папярэднікі манацытаў, адбываецца ў міелоіднай тканкі, якую складае чырвоны касцявы мозг, што залягае ў эпіфізах трубчастых і паражнінах шматлікіх губчатых костак. Папярэднікі лімфацытаў з касцявога мозгу мігруюць у лімфоідную тканку, размешчаную ў тымусе (вілачкавай залозе), селязёнцы, лімфатычных вузлах.

Усе форменныя элементы паходзяць з папуляцыі плюрыпатэнтных стваловых крывятворных клетак, якая знаходзіцца ў касцявым мозгу. Існуюць дзве лініі дыферэнцыявання стваловых крывятворных клетак. Адна лінія дае пачатак мультыпатэнтнай (шматпатэнтнай) клетцы-роданачальніцы ГСК-ГЭММ (яна жа КУА-ГЭММ), то-бок Гемапаэтычная Стваловая Клетка Гранулацытарнага, Эрытрацытарнага, Манацытарнага і Мегакарыяцытарнага радоў гемапаэзу. З другой лініі паходзіць шматпатэнтная клетка-роданачальніца КУА-Л (англ.: CFU-L), то-бок КалоніеЎтваральная Адзінка Лімфацытапаэзу. ГСК-ГЭММ і КУА-Л даюць пачатак алігапатэнтным (малапатэнтным) і, далей, уніпатэнтным (аднапатэнтным) клеткам-папярэдніцам. Гранулацыты і манацыты паходзяць ад агульнай малапатэнтнай клеткі КУА-ГМ (англ.: CFU-GM). Манацыты, нейтрафілы, эазінафілы і базафілы паходзяць ад адпаведных аднапатэнтных клетак — КУА-М, КУА-Н, КУА-Эа, КУА-Б адпаведна. Плюрыпатэнтныя, мультыпатэнтныя, алігапатэнтныя і ўніпатэнтныя клеткі-папярэдніцы марфалагічна неадметныя.

У развіцці гранулацытаў (гранулапаэз) пасля стадыі аднапатэнтнай клеткі вынікае стадыя міелабластаў, якія даюць пачатак праміелацытам — клеткам з базафільнай цытаплазмай, на стадыі якіх пачынаюць з’яўляцца азурафільныя гранулы. З праміелацытаў утвараюцца міелацыты, на стадыі якіх у цытаплазме з’яўляюцца спецыфічныя гранулы і ўласцівая для гэтага тыпу гранулацытаў зярністасць. Міелацыты даюць пачатак метаміелацытам, якія, у адрозненне ад клетак усіх папярэдніх стадый, не дзеляцца. Метаміелацыты даюць пачатак лейкацытам — юным палачкаядзерным і спелым сегментаядзерным. Усе міелацыты, асабліва якія даюць пачатак нейтрафілам, маюць выяўленую фагацытарную актыўнасць, а на стадыі метаміелацыта набываюць рухомасць.

Лейкацыты бесхрыбтовых

Амёбацыт мечахвоста. Электронная мікраскапія.

У бесхрыбтовых жывёл лейкацыты, званыя амёбацытамі, змяшчаюцца ў крыві, гемалімфе і паражніннай вадкасці. Найбольш шматлікая група фагацытаў, наяўная ў многіх бесхрыбтовых, — буйныя базафільныя нязярністыя амёбацыты. Яны здольныя да амёбоіднага руху і дэманструюць станоўчы хематаксіс да чужародных паверхняў. Фагацыты бесхрыбтовых падрабязна апісаў расійска-французскі біёлаг Ілля Ільіч Мечнікаў. Апроч нязярністых амёбацытаў, у некаторых бесхрыбтовых, у прыватнасці, у паўхордавых, маецца сістэма гранулярных амёбацытаў. У іхнім цытаплазме маюцца шматлікія гранулы, а таксама адмысловыя мікратрубачковыя структуры дыяметрам 15-20 мкм. Па хімічным складзе гранулы можна падзяліць на дзве групы. Гранулы першай групы маюцца ў амёбацытаў казурак, ракападобных, асцыдый, жыгучых і, верагодна, ігласкурых. Гэтыя гранулы змяшчаюць манамеры бялку, здольнага да полімерызацыі, неактыўны фермент, які запускае ягоную полімерызацыю, фенолы і неактыўную ў гранулах феналаксідазу, а таксама мукапалісахарыдны матрыкс, які падтрымлівае неактыўны стан у гранулах названых ферментаў. Актывацыя адбываецца падчас вызвалення змесціва гранул шляхам экзацытозу, пры гэтым манамерны бялок палімерызуецца і ўтварае плёнку, якую ўмацоўваюць хіноны, утвораныя пры акісленні фенолаў феналаксідазай. Задачы гранулярных амёбацытаў розныя ў розных групах жывёл. Так, у асцыдый праз утварэнне плёнкі ўмацоўваецца рэчыва тунікі, у казурак яны ўдзельнічаюць у закаркаванні адтулін у вонкавых пакровах, у ракападобных яны забяспечваюць інкапсуляцыю гіфаў паразітычных грыбоў. Гранулы другой групы, выяўленыя ў прыапулідаў і мечахвостаў, не змяшчаюць фенолаў і феналаксідазы. У гэтых жывёл гранулярныя амёбацыты забяспечваюць згортванне гемалімфы і абарону ад чужародных агентаў.

Клінічнае значэнне

Мазок касцявога мозгу пацыента з B-клеткавым вострым лімфабластным лейкозам.

Стан, пры якім колькасць лейкацытаў у крыві становіцца менш за 4000 у 1 мкл, называецца лейкапеніяй. Часцей за ўсё лейкапенія абумоўлена зніжэннем колькасці нейтрафілаў у крыві — нейтрапеніяй. Прычыны лейкапеніі разнастайныя. Лейкапенія можа развівацца пад дзеяннем іанізавальнага выпраменьвання, шэрагу хімічных рэчываў (бензолу, злучэнняў мыш’яку, ДДТ), некаторых лекавых прэпаратаў (цытастатычныя прэпараты, антытырэоідныя агенты, шэраг антыбіётыкаў). Лейкапенія можа ўзнікаць як следства вірусных інфекцый, цяжкіх бактэрыяльных заражэнняў, малярыі, калагенозаў. Зніжэнне ўзроўню лейкацытаў таксама адбываецца пры некаторых захворваннях крыві, такіх як гіпапластычная анемія і параксізмальная начная гемаглабінурыя, а таксама ў выніку спленэктаміі і пры вострых анафілактычных рэакцыях. Зніжэнне колькасці лімфацытаў да ўзроўню ніжэй за 1000 у мкл крыві вядома як лімфацытапенія або лімфапенія. Як правіла, лімфапенія абумоўлена падзеннем узроўню T-лімфацытаў.

Павышэнне ўтрымання лейкацытаў у крыві да 10 000 адзінак і больш у мкл вядома як лейкацытоз. Рэзкае павышэнне ўзроўню лейкацытаў да 20 000 адзінак у мкл крыві называюць гіперлейкацытозам. Як правіла, лейкацытоз звязаны з павелічэннем колькасці нейтрафілаў. Павышэнне ўтрымання нейтрафілаў у крыві адбываецца як пры нармальных фізіялагічных рэакцыях (стрэс, ужыванне ежы і іншыя), так і пры паталагічных працэсах: інфекцыях, атручэннях, з’яўленні злаякасных новаўтварэнняў і іншых. Нейтрафілы ў вялікай колькасці змяшчаюцца ў гное. Павышэнне ўзроўню эазінафілаў у крыві назіраецца пры алергічных рэакцыях неадкладнага тыпу, бранхіяльнай астме, эазінафільнай пнеўманіі, міелоіднам лейкозе, а таксама пры сіндроме Лёфлера. Утрыманне базафілаў у крыві вышэй за норму падымаецца рэдка. Базафільны лейкацытоз можа назірацца пры міксэдэме, неспецыфічным язвавым каліце, алергічных рэакцыях, а таксама падчас цяжарнасці. Павелічэнне ўзроўню лімфацытаў у крыві назіраецца пры некаторых вострых і хранічных інфекцыях: кохліку, сухотах (туберкулёз), пранцах (сіфіліс), бруцэлёзе, інфекцыйным манануклеёзе. Манацытарны лейкацытоз — рэдкі стан, ён можа назірацца пры бактэрыяльных і пратазойных інфекцыях, а таксама пры ракавых захворваннях, саркаідозе і калагенозах.

Парушэнні гемапаэзу, якія праяўляюцца на колькасці і некаторых уласцівасцях лейкацытаў, часта суправаджаюць гемабластозы — злаякасныя пераўтварэнні клетак крыві, касцявога мозгу, лімфы і лімфоіднай тканіны. Пухліны c залішняй колькасцю клетак міелоіднага паходжання вядомыя як міелапраліфератывныя неаплазмы. Да іхняга ліку адносяць, у прыватнасці, хранічны міелоідны лейкоз, хранічны нейтрафільны лейкоз і хранічны эазінафільны лейкоз. Празмерная праліферацыя лімфоідных клетак адбываецца пры такіх неаплазмах, як фалікулярная лімфома, хранічны лімфалейкоз, востры лімфабластны лейкоз і міеломная хвароба.

Гісторыя вывучэння

Паўль Эрліх

Ілья Мечнікаў

Вывучэнне форменных элементаў крыві стала магчымым пасля вынаходства складанага мікраскопа Захарыясам Янсэнам каля 1590 года. Хоць эрытрацыты былі апісаны яшчэ ў 1658 годзе, лейкацыты доўга заставаліся без увагі даследчыкаў праз сваю адносную, у параўнанні з эрытрацытамі, нешматлікасць і празрыстасць. Першае апісанне белых клетак крыві выканаў французскі лекар Жазэф Льето ў 1749 годзе ў пасмяротным матэрыяле, і ў тым жа годзе іншы французскі доктар, Жан-Батыст Сэнак, адкрыўшы белыя клеткі ў складзе гною. Першае падрабязнае апісанне форменных элементаў крыві і лімфы выканаў англійскі хірург Уільям Х’юсан у 1773 годзе. Ён адзначыў, што белыя клеткі крыві значна менш шматлікія ў параўнанні з чырвонымі. Кроў хворага на лейкоз упершыню апісаў Альфрэд Франсуа Данэ ў 1839 годзе, адзначыўшы рэзкае павелічэнне колькасці ў ёй белых клетак. У 1843 годзе Уільям Эдысан паказаў, што белыя клеткі ў складзе гною паходзяць ад лейкацытаў крыві. У 1863 годзе асістэнт Рудольфа Вірхава Фрыдрых Даніэль фон Рэклінгхаўзен апісаў амёбоідныя ўласцівасці лейкацытаў — рухомасць і здольнасць да адрастання псеўдаподый (ілжэножак). Крыху пазней Юліус Фрыдрых Конгайм паказаў, што лейкацыты могуць пранікаць праз сценкі капіляраў за кошт амёбоіднага руху. У 1879 годзе Паўль Эрліх распрацаваў метады афарбоўвання клетак крыві і выканаў іхнія падрабязныя марфалагічныя апісанні. Кіслыя і асноўныя фарбавальнікі, распрацаваныя Эрліхам, дазволілі апісаць эазінафілы, нейтрафілы, базафілы і лімфацыты. Фагацытоз быў падрабязна вывучаны і названы Ільёй Ільічом Мечнікавым у 1882 годзе, калі ім жа была ўстаноўлена роля фагацытаў у абароне ад бактэрый. У 1908 годзе Паўль Эрліх і Ілля Мечнікаў раздзялілі Нобелеўскую прэмію па фізіялогіі і медыцыне.

Літаратура

• Афанасьев Ю. И., Кузнецов С. Л., Юрина Н. А., Котовский Е. Ф. и др. Гистология, цитология и эмбриология. — 6-е изд., перераб. и доп.. — Москва: Медицина, 2004. — 768 с. — ISBN 5-225-04858-7.
• Заварзин А. А. Основы сравнительной гистологии. — Ленинград: Издательство Ленинградского университета, 1985. — 400 с.
• Хаитов Р. М. Иммунология: структура и функции иммунной системы. — Москва: ГЭОТАР-Медиа, 2019. — 328 с. — ISBN 978-5-9704-4962-2.
• Ярилин А. А. Иммунология. — Москва: ГЭОТАР-Медиа, 2010. — 752 с. — ISBN 978-5-9704-1319-7.
• Anthony L. Mescher. Junqueira's Basic Histology. — McGraw-Hill Education, 2016. — ISBN 978-0-07-184270-9.
• Alberts J. B., Johnson A., Lewis M., Raff M., Roberts K., Walter P. Leukocyte also known as macrophages functions and percentage breakdown // Molecular Biology of the Cell. — 4th. — New York: Garland Science, 2002. — ISBN 0-8153-4072-9.