Леў Андрэевіч Арцымовіч

Леў Андрэевіч Арцымовіч
руск.: Лев Андреевич Арцимович
Паштовая марка з выявай Л. А. Арцымовіча
Дата нараджэння	12 (25) лютага 1909
Месца нараджэння	Масква, Маскоўская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	1 сакавіка 1973(1973-03-01) (64 гады)
Месца смерці	Масква, РСФСР, СССР
Месца пахавання	Новадзявочыя могілкі
Грамадзянства	Расійская імперыя  РСФСР  СССР
Род дзейнасці	фізік, вынаходнік, выкладчык універсітэта
Навуковая сфера	фізіка
Месца працы	Ленінградскі фізіка-тэхнічны інстытут Інстытут атамнай энергіі Маскоўскі ўніверсітэт
Навуковая ступень	доктар фізіка-матэматычных навук
Навуковае званне	акадэмік АН СССР
Альма-матар	фізіка-матэматычны факультэт БДУ[d] (1928)
Член у	Акадэмія навук ГДР Расійская акадэмія навук Акадэмія навук СССР Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук Шведская каралеўская акадэмія навук
Прэміі
Узнагароды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Леў Андрэевіч Арцымовіч (25 (12) лютага 1909, Масква — 1 сакавіка 1973, Масква) — савецкі фізік, акадэмік АН СССР (1953, член-карэспандэнт з 1946). Член Прэзідыума АН СССР з 1953, акадэмік-сакратар Аддзялення агульнай фізікі і астраноміі АН СССР з 1957. Герой Сацыялістычнай Працы (1969).

Працы па атамнай і ядзернай фізіцы. Пад кіраўніцтвам Арцымовіча ўпершыню ў СССР распрацаваны электрамагнітны метад падзелу ізатопаў. Л. А. Арцымовіч быў непасрэдным удзельнікам савецкага атамнага праекта. З 1951 нязменны кіраўнік даследаванняў па фізіцы высокатэмпературнай плазмы і праблеме кіраванага тэрмаядзернага сінтэзу. Пад кіраўніцтвам Арцымовіча ўпершыню ў свеце ў лабараторных умовах ажыццёўлена тэрмаядзерная рэакцыя ва ўстойлівай квазістацыянарнай плазме. Сталінская прэмія 1-й ступені (1953). Ленінская прэмія (1958). Дзяржаўная прэмія СССР (1971).

Быў старшынёй Кансультатыўнага камітэта Еўратама па тэрмаядзернаму сінтэзу.

Прафесар Оксфардскага ўніверсітэта Крыстафер Луэлін-Сміт назваў Л. А. Арцымовіча «прызнаным піянерам і лідарам даследаванняў у гэтай галіне» (лекцыя «На шляху да тэрмаядзернай энергетыцы» у ФІАНе)

Біяграфія

Бацька — Андрэй Міхайлавіч Арцымовіч — паходзіў са збяднелай дваранскай сям'і, працаваў статыстыкам ва Упраўленні чыгунак Маскоўскага вузла. Маці — Вольга Львоўна Ляві — была родам з французскай Швейцарыі, з яўрэйскай сям'і. Падчас грамадзянскай вайны сям'я вельмі бедавала і ў 1919 годзе з-за цяжкага харчовага становішча пакінула Маскву і пераехала ў Беларусь.

Бацькі вымушаны былі аддаць сына ў дзіцячы дом, адкуль ён збег і некаторы час быў беспрытульным. Пасля заканчэння грамадзянскай вайны становішча сям'і паступова палепшылася. У 1922 годзе бацька быў запрошаны на пасаду загадчыка кафедры статыстыкі ў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт. У 1924 годзе Арцымовіч паступіў на фізіка-матэматычны факультэт Беларускага ўніверсітэта, які скончыў у 1928 годзе.

Пасля заканчэння ўніверсітэта каля года правёў у Маскве, працуючы ў розных бібліятэках для павышэння адукацыі. У 1929 годзе абараніў у Беларускім універсітэце дыпломную працу «Тэорыя характарыстычных рэнтгенаўскіх спектраў», што дало яму права на атрыманне дыплома замест простага пасведчання аб заканчэнні ўніверсітэта. Неўзабаве пасля абароны дыплома пераехаў у Ленінград і ў 1930 годзе паступіў на працу ў Ленінградскі фізіка-тэхнічны інстытут (ЛФТІ) на пасаду звышштатнага прэпаратара. Арцымовіч пачаў сваю навуковую працу ў рэнтгенаграфічным аддзеле ЛФТІ, але праз паўгода перайшоў у аддзел электронных з'яў і рэнтгенаўскіх прамянёў, якім кіраваў П. І. Лукірскім.

Навуковая дзейнасць

Асноўныя працы па атамнай і ядзернай фізіцы. Даследаваў працэсы ўзаемадзеяння хуткіх электронаў з рэчывам, атрымаў дадзеныя аб залежнасці інтэнсіўнасці тармазнога выпраменьвання і поўных страт энергіі ад энергіі хуткіх электронаў, якія пацвердзілі высновы і прадказанні квантавай тэорыі, што ў той час мела прынцыповае значэнне. У 1935 годзе сумесна з І. В. Курчатавым даказаў захоп нейтрона пратонам. Сумесна з А. І. Аліханавым і А. І. Аліханьянам даказаў захаванне імпульсу пры анігіляцыі электрона і пазітрона (1936).

Разам з Курчатавым даследаваў заканамернасці паглынання павольных нейтронаў ядрамі розных рэчываў (1934—1941).

Падчас Вялікай Айчыннай вайны разам з ЛФТІ быў эвакуіраваны ў Казань, дзе займаўся абароннай тэматыкай. Праводзіў тэарэтычныя даследаванні ў вобласці электроннай оптыкі і па тэорыі выпраменьвання ў Бэтатроне, займаўся распрацоўкай электронна-аптычных сістэм начнога бачання ў інфрачырвонай вобласці спектру.

У 1944 годзе перайшоў на працу ў Лабараторыю вымяральных прыбораў АН СССР (ЛВПАН, ператворана ў 1955 годзе ў Інстытут атамнай энергіі імя І. В. Курчатава). Пад кіраўніцтвам Арцымовіча ўпершыню ў СССР распрацаваны электрамагнітны метад падзелу ізатопаў. У 1953 годзе гэтая праца была ўдастоена Сталінскай прэміі 1-й ступені СССР.

У 1950 годзе Арцымовіч узначаліў эксперыментальныя даследаванні ў краіне па кіраваным тэрмаядзернага сінтэзу. У 1952 годзе ён адкрыў нейтроннае выпраменьванне высокатэмпературнай плазмы (праца атрымала Ленінскую прэмію ў 1958 годзе). Таксама гэта дасягненне было прызнана як навуковае адкрыццё і занесена ў Дзяржаўны рэестр адкрыццяў СССР пад № 3 з прыярытэтам ад 4 ліпеня 1952 ў наступнай фармулёўцы: «Пры даследаванні высокатэмпературнай плазмы ўстаноўлена невядомая раней з'ява, якая складаецца ў тым, што ў плазме, утворанай пры праходжанні магутных імпульсаў току праз дэйтэрый, узнікае нейтроннае выпраменьванне інтэнсіўнасцю каля 10⁸ нейтронаў на разрад. Гэта выпраменьванне абумоўлена з'яўленнем у плазме групы нераўнавесных хуткіх часціц (дэйтронаў)».

Праз некалькі гадоў (1956) усталяваў нятэрмаядзерную прыроду нейтронаў, выпраменьваных у газаразрадных пінчах.

Арцымовіч кіраваў працай на тэрмаядзерных устаноўках «Токамак», што завяршылася атрыманнем фізічнай тэрмаядзернай рэакцыі. У прыватнасці, на ўстаноўцы «Токамак-4» былі зарэгістраваныя першыя тэрмаядзерныя нейтроны (1968). Цыкл работ па атрыманні і даследаванню высокатэмпературнай плазмы ў «Токамаках» быў удастоены Дзяржаўнай прэміі СССР (1971).

У 1932—1936 гадах — дацэнт ЛДУ.

З 1946 года — прафесар кафедры прыкладной ядзернай фізікі МІФІ.

У 1953—1973 гадах — прафесар, заснавальнік кафедры атамнай фізікі МДУ.

У 1955 годзе падпісаў «Ліст трахсот».

У 1963—1973 годзе быў намеснікам старшыні Савецкага Пагуошскага камітэта і ўзначальваў Нацыянальны камітэт савецкіх фізікаў.

Узнагароды і званні

• 1945 — Ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга
• 1946 — Член-карэспандэнт АН СССР
• 1953 — Акадэмік АН СССР
• 1953 — Сталінская прэмія першай ступені
• 1957 — Акадэмік-сакратар Аддзялення агульнай фізікі і астраноміі АН СССР, член Прэзідыума АН СССР
• 1958 — Ленінская прэмія
• 1965 — Ганаровы член Чэхаславацкай Акадэміі навук
• 1966 — член Амерыканскай акадэміі мастацтваў і навук
• 1968 — Ганаровы член Шведскай Акадэміі Навук
• 1969 — Ганаровы член Югаслаўскай Акадэміі Навук
• 1969 — Герой Сацыялістычнай Працы
• 1969 — Ганаровы доктар навук Заграбскага ўніверсітэта (Югаславія)
• 1969 — замежны член Акадэміі навук ГДР
• 1970 — Ганаровы грамадзянін Тэхаса (ЗША)
• 1971 — Дзяржаўная прэмія СССР
• 1972 — Ганаровы доктар Варшаўскага ўніверсітэта

Памяць

• 1973 — названы кратар на Месяцы
• 1974 — спушчаны на ваду цеплаход «Акадэмік Арцымовіч» (Францыя)
• 1985 — увекавечаны ў назве вуліцы ў Маскве,
• З 1973 года ўтвораны стыпендыі імя памяці акадэміка Л. А. Арцымовіча студэнтам-выдатнікам фізічных факультэтаў МДУ і МІФІ.

Асноўныя працы

• Л. А. Арцимович. Управляемые термоядерные реакции. 2-е изд. — М.: Физматгиз, 1963.
• Л. А. Арцимович. Замкнутые плазменные конфигурации. — М.: Наука, 1969.
• Л. А. Арцимович. Элементарная физика плазмы. 3-е изд. — М.: Атомиздат, 1969.
• Л. А. Арцимович, С. Ю. Лукьянов. Движение заряженных частиц в электрических и магнитных полях. 2-е изд. — М.: Наука, 1972.
• Л. А. Арцимович. Что каждый физик должен знать о плазме. 2-е изд. — М.: Атомиздат, 1977.
• Л. А. Арцимович. Избранные труды: Атомная физика и физика плазмы. — М.: Наука, 1978.
• Л. А. Арцимович, Р. З. Сагдеев. Физика плазмы для физиков. — М.: Атомиздат, 1979.

Некаторыя артыкулы

• Л. А. Арцимович. Взаимодействие элементарных частиц // УФН, № 5 (1940). (руск.)
• Л. А. Арцимович. Исследования по управляемым термоядерным реакциям в СССР // УФН, Т. 66, № 12 (1958). (руск.)
• Л. А. Арцимович. О состоянии исследовании по управляемым термоядерным реакциям // УФН, Т. 76, № 1 (1962). (руск.)
• Л. А. Арцимович. О перспективах исследований по проблеме управляемого ядерного синтеза // УФН, Т. 91, № 3 (1967). (руск.)
• Л. А. Арцимович. О нагреве ионов в установке «Токамак» // УФН, Т. 99, № 11 (1969). (руск.)

Літаратура

• Академик Лев Андреевич Арцимович. — М.: Знание, 1975.
• Воспоминания об академике Л. А. Арцимовиче. — М.: Наука, 1981.
• Ю. А. Храмаў. Физики: Биографический справочник. — 2-е изд. — М.: Наука, 1983. С. 21.

Спасылкі

Леў Андрэевіч Арцымовіч на сайце «Героі краіны»

• А. И. Алиханов. Лев Андреевич Арцимович (К пятидесятилетию со дня рождения) // УФН, Т.67, № 2 (1959).
• А. П. Александров, А. И. Алиханьян, Б. Б. Кадомцев, М. А. Леонтович. Лев Андреевич Арцимович (К шестидесятилетию со дня рождения) // УФН, Т.97, № 2 (1969).
• А. П. Александров, Е. П. Велихов, И. Н. Головин, Б. Б. Кадомцев, П. Л. Капіца, С. П. Капица, М. А. Леонтович, Р. З. Сагдеев, В. Д. Шафранов. Памяти Льва Андреевича Арцимовича // УФН, Т.110, № 8 (1973).
• А. А. Боярчук. Академик Лев Андреевич Арцимович // УФН, Т.169, С. 805—806 (1999).
• В. Д. Шафранов. Перспективы винтовых магнитных систем для УТС // УФН, Т.169, С. 806—812 (1999).
• И. М. Халатников. Неслучайные совпадения (Лев Андреевич Арцимович) // УФН, Т.179, С. 1336—1337 (2009).
• А. М. Фридман. Арцимович и сильнейшие гидродинамические неустойчивости. // УФН, Т.179, С. 1353—1354 (2009).
• Лев Арцимович говорит о термоядерном синтезе на сайте YouTube