Гарлачык белы

	Гарлачык белы
Навуковая класіфікацыя
Дамен:	Эўкарыёты
Царства:	Расліны
Аддзел:	Кветкавыя
Клас:	Двухдольныя
Парадак:	Гарлачыкакветныя
Сямейства:	Гарлачыкавыя
Род:	Гарлачык
Від:	Гарлачык белы
Міжнародная навуковая назва
	Nymphaea alba L., 1821
ITIS	503972
NCBI	34301
EOL	486305
IPNI	605484-1
TPL	kew-2383355

Гарлачык белы^[3] (Nymphaea alba) — водная расліна сямейства гарлачыкавых.

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Гарлачык белы, лілея вадзяная^[4], латуцень белы<, глячкі, гусачкі, макаўка, макоўка^[3]^[5], лілея вадзяная^[6], белая вадзяная лілея, лопух^[7], гуска^[8], белыя курачкі^[9]^[10].

Батанічнае апісанне[правіць | правіць зыходнік]


Батанічная ілюстрацыя з кнігі К. А. М. Ліндмана «Bilder ur Nordens Flora», 1917—1926

Шматгадовая водная бессцябловая травяністая расліна з тоўстым і доўгім гарызантальным разгалінаваным карэнішчам са шматлікімі карэньчыкамі і ромбападобнымі меткамі ў месцах прымацавання чаранкоў адмерлага лісця.

Лісце[правіць | правіць зыходнік]

Лісце буйное (да 40 см дыяметрам), плывучае, акругла-авальнае з сэрцападобнай асновай і доўгімі чаранкамі, зверху цёмна-зялёнае, знізу чырванавата-фіялетавае. Бывае, што дробныя вадаёмы, у якіх расце гарлачык белы, высыхаюць, і тады плывучае лісце з доўгімі гнуткімі хвосцікамі адмірае. Але праз некаторы час на карэнішчах з’яўляюцца маленькія лісцікі на моцных стромкіх хвосціках^[11].

Лісце мае доўгія хвосцікі, якія ў залежнасці ад глыбіні могуць дасягаць 2,5 метраў.

Бліскучае, глянцавітае лісце гарлачыкаў зверху пакрытае васкавым налётам і не змочваецца вадой. Абарваныя хвосцікі падымаюцца на паверхню і плаваюць. Калі пагрузіць ліст гарлачыка пад ваду і з сілай падзьмуць у канец тронка, то на паверхні ліставой пласцінкі з’явіцца вялікая колькасць дробных бліскучых бурбалак паветра. Справа ў тым, што на паверхні ліста да 11 мільёнаў драбнюткіх адтулін — вусцеек. Іх можна бачыць пад мікраскопам на тонкім зрэзе верхняй скуркі ліста. Праз вусцейкі паветра праходзіць да падводнага сцябла. У моцную лупу можна бачыць пучкі іголачак на зрэзе хвосціка ліста ў кутах паветраносных сасудаў. Гэтыя іголачкі засцерагаюць хвосцікі гарлачыка ад паглынання слімакамі^[11]. Маладое лісце, якое не дасягае паверхні вады, — згорнутае ў трубку^[11].

Лісце на паверхні вады
Ніжні бок лісця
Доўгія хвосцікі лісця

Кветкі[правіць | правіць зыходнік]

Кветкі буйныя (да 12 см дыяметрам у дзікім стане, у некаторых сартоў могуць дасягаць 20 см), адзіночныя, белыя, з завостранымі лісцікамі калякветніка і серна-жоўтым плоскім рыльцам, слабадухмяныя. Аснова чашачкі закругленая (завязь да верхавінкі не звужана, уся ў тычынках). Кветкі маюць доўгія хвосцікі.

Расліна квітнее з чэрвеня па кастрычнік (цвіценне патрабуе тэмператур вышэй за 18 °C). Кветкі адкрываюцца толькі на працягу дня^[12].

Кветка зверху
Кветка збоку
Бутон

Кончыкі пялёсткаў гарлачыка вылучаюць мёд. Апыляюцца жукамі, мухамі і пчоламі, хоць магчыма і самаапыленне. Казуркі пераносяць пылок з кветкі на кветку, апыляючы песцікі^[11]. Кветкі маюць тонкі, мяккі водар і жывуць каля 3-4 дзён.

Формула кветкі: $\ast K_{4}\;C_{15-31}\;A_{75-110}\;G_{{14-}-{20-}}$ ^[13].

Плады[правіць | правіць зыходнік]

Плод — шара- або ягадападобная шматлістоўка. Насенне расліны чорнага колеру, спее пад вадой. Пасля паспявання яно ўсплывае на паверхню.

Цвіце ў чэрвені-верасні, пладаносіць у ліпені-лістападзе. Размнажэнне насеннае і вегетатыўнае (карэнішчамі).

Плод гарлачыка

Арэал[правіць | правіць зыходнік]

У дзікай прыродзе сустракаецца амаль па ўсёй Еўропе да самага Уралу і далей да наваколляў Чалябінска, на Каўказе, Блізкім Усходзе да Ізраілю на поўдні і Ірану і Кашміру на ўсходзе. Прысутнічае на астравах Міжземнамор’я і ў прыбярэжнай паласе Афрыкі на поўначы. Культывуецца ў іншых частках свету з умераным кліматам, перайшоў у дзікі стан у Аўстраліі і Новай Зеландыі.

У Беларусі знаходзіцца ў асобных лакалітэтах і астраўных участках росту паблізу паўночна-ўсходняй мяжы арэала, часцей сустракаецца ў даліне Прыпяці і нізоўях яе прытокаў, у старыцах Сажа, Нарава і басейна Нёмана; у больш паўночных раёнах трапляецца на буйных азёрах — Нарач, Чарнова ў Гарадоцкім раёне і ў інш.

Экалогія[правіць | правіць зыходнік]

Месцы росту: стаячыя і з павольнай плынню воды старыц, заток і поймавых азёр з глеістым грунтам на глыбіні 50—250 см. Утварае значныя, дастаткова шчыльныя або разрэджаныя зараснікі.

Кветкі на ноч хаваюцца ў ваду, але як толькі сыдзе сонца, яны ўсплываюць на паверхню ў выглядзе буйных авальных бутонаў, якія праз некаторы час павольна раскрываюцца ў беласнежныя кветкі. У 5-6 гадзін вечара кветкі пачынаюць павольна закрывацца і апускацца ў ваду.

Пад дзеяннем прамянёў сонца ў шырокім лісці гарлачыка з паветра (вуглякіслага газу) і вады ўтваецца крухмал. Гэты крухмал ператвараецца ў цукар, раствор якога апускаецца па хвосціках ліста да карэнішчы. Тут цукар зноў ператвараецца ў крухмал і адкладаецца ў карэнішча. Асабліва вялікі запас крухмалу назапашваецца ў карэнішчы да восені. Увесну ж і ў пачатку лета гэтыя запасы крухмалу трацяцца на рост лісця, цвіцення і ўтварэння пладоў^[11].

Хімічны склад[правіць | правіць зыходнік]

Карэнішча гарлачыка белага змяшчае шмат пажыўных рэчываў: крухмалу (49 %), бялку (8 %) і цукру (да 20 %). У карэнішча расліны змяшчаецца шмат дубільных рэчываў, якія засцерагаюць яго ад гніення ў вадзе^[11].

Гаспадарчае значэнне і ўжыванне[правіць | правіць зыходнік]

У кулінарыі[правіць | правіць зыходнік]

Маладыя карэнішчы гарлачыка белага на Каўказе ідуць у ежу ў смажаным або вараным выглядзе^[14]. З карэнішча белай гарлачыка можна атрымаць муку^[15]. Цыбуліны гарлачыка белага ядомыя, нагадваюць па смаку ядомы каштан.

У медыцыне[правіць | правіць зыходнік]

Для вырабу лекавых формаў нарыхтоўваюць карэнішчы, кветкі і лісце. Лісце збіраюць падчас цвіцення расліны, карэнішчы вырываюць ад пачатку цвіцення і да пахаладання. Карэнішча змяшчае алкалоіды (німфеін), флаваноіды, дубільныя рэчывы, вітаміны (А, В, С), арганічныя кіслоты. У пялёстках кветак з’яўляюцца флаваноіды (кемпферол, кверцэцін), у насенні — дубільныя рэчывы, кардэналіды, німфалін, тлустае масла.

Галенавые прэпараты стымулююча дзейнічаюць на страўнікава-кішачны тракт, нармалізуюць функцыю нырак і печані, зніжаюць артэрыяльны ціск. Ужываюць пры анацыдных гастрытах, гепатытах, халецыстытах, злаякасных пухлінах, крывацёках, неўралгіі, міялгіі, захворваннях скуры.

Іншае[правіць | правіць зыходнік]

Расліна меданосная, апыляецца пераважна начнымі матылькамі. Асобныя расліны жывуць да 22 гадоў.

Вырошчваецца аматарамі-акварыумістамі, як дэкаратыўная расліна.

Ахова[правіць | правіць зыходнік]

Уключаны ў чырвоныя кнігі Беларусі і Украіны

У культуры[правіць | правіць зыходнік]

У легендах[правіць | правіць зыходнік]

Белы гарлачык — гэта ўвасабленне старажытнага падання полацкай зямлі аб «Белым горадзе», да якога са старажытнага Полацка вядзе падземны ход пад ракой. У славян белы гарлачык называлі пераможнай травой, выкарыстоўвалі яго ў якасці ахавальніка, надзялялі чарадзейнай сілай, прыпісвалі яму таямнічыя ўласцівасці. Лічылася, што белы гарлачык спрыяе раскрыццю таленту чалавека. 3 ягонага карэньчыка рабілі муку, якую выкарыстоўвалі для выпечкі хлеба.

Белы гарлачык сімвалізуе памкненне да прыгажосці і абнаўлення, да справядлівасці і годнасці, да міру і дабрабыту^[16]. Яго выява змешчана на гербе Наваполацка.

У літаратуры[правіць | правіць зыходнік]

З травінкай любой размаўляў ён без слоў,
Блукаючы ў джунглях аеру.
Віталі вар’ята кіўкамі галоў
Гарлачыкі ў белых самбрэра.

Пятрусь Макаль. «Вар’ят і вайна Паводле нямецкай народнай народнай казкі».^[17]

Марыя Дамброўская ўшанавала белы гарлачык у сваім рамане «Ночы і дні» (польск.) (бел., дзе яго кветкі былі ў ролі самага рамантычнага букету.

Хуан Рамон Хіменес (лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры) адзін са сваіх першых раманаў напісаў пад назвай Вадзяныя лілеі^[18].

Гарлачык белы з’яўляецца адным з 60 відаў, згаданых у Гамераўскіх Іліядзе і Адысеі.

А мы, малыя, не шманалі,
Плылі па сажалцы далей.
Гарлачык белы адрывалі, -
I хутка рос пучок лілей.

Рыгор Крушына. «Дзённік маленства»^[19].

У мастацтве[правіць | правіць зыходнік]

Кветкі гарлачыкаў нярэдка сустракаюцца на карцінах мастакоў. Найбольш вядомая серыя карцін, прысвечаных гэтым кветкам, была напісана Клодам Манэ. Іншыя мастакі, якія звярталіся да тэмы белых гарлачыкаў — гэта Карл Хагемайстэр (ням.) (бел., Эрнст Юсефсан.

Карл Хагемайстэр (ням.) (бел.: Гарлачыкі
Сцяг Фрызіі
Клод Манэ: Гарлачыкі (1914-1917)

У нумізматыцы і філатэліі[правіць | правіць зыходнік]

Малдаўская манета 10 лей
Паштовая марка Германіі
Паштовая марка Беларусі
Паштовая марка Малдовы

Зноскі

↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
↑ ^а ^б Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 88. — 160 с. — 2 350 экз.
↑ Federowski M. Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897
↑ Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
↑ З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
↑ Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
↑ Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929
↑ Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914
↑ Анненков Н. (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е Верзилин Н. М. По следам Робинзона. — Л., 1964. — 574 с.
↑ Anna Koczur: Grzybienie białe. W: Czerwona Księga Karpat Polskich. Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa (red.). Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ Экофлора Украины = Екофлора України (укр.) / Відпов. редактор Я. П. Дідух. — Київ: Фітосоціоцентр, 2004. — Т. 2. — С. 16. — 480 с..
↑ Дикие съедобные растения / Под ред. акад. В. А. Келлера; АН СССР; Моск. ботан. сад и Ин-т истории матер. культуры им. Н. Я. Марра. — м: б. и., 1941. — С. 8. — 40 с.
↑ Верзилин Николай Михайлович // «По следам Робинзона», «Сады и парки мира» — Ленинград, 1964, — 574 с. Формат 84Х108 1/16 Уч.-изд. л. 39,98 + 16 вклеек = 43,39 Тираж 50 000 екз.
↑ http://vlib.by/PRIDVINIE-1/GERALDIKA/Gerb_N-Polatsk.htm(недаступная спасылка)
↑ Пятрусь Макаль. «Вар’ят і вайна Паводле нямецкай народнай народнай казкі»
↑ The Thera Foundation Prehistoric Plants of the Islands of the Aegean Sea(англ.). — 2006.
↑ Рыгор Крушына. «Дзённік маленства»(недаступная спасылка)

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

В. И. Чопик, Л. Г. Дудченко, А. Н. Краснова Дикорастущие полезные растения Украины. Справочник. — Киев: Наукова думка, 1983.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Кувшинка белая: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)

[1] Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.

[2] Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».

[Киселевский-3] а ^б Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 88. — 160 с. — 2 350 экз.

[4] Federowski M. Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897

[5] Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927

[Верас-6] З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.

[7] Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927

[8] Шатэрнік М. В. Краёвы слоўнік Чэрвеньшчыны. Мінск, 1929

[9] Добровольский В. Н. Смоленский областной словарь. Смоленск, 1914

[10] Анненков Н. (руск.) (бел. Ботанический словарь, Спб, 1878

[Верзилин_Николай_Михайлович-11] а ^б ^в ^г ^д ^е Верзилин Н. М. По следам Робинзона. — Л., 1964. — 574 с.

[karpaty-12] Anna Koczur: Grzybienie białe. W: Czerwona Księga Karpat Polskich. Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa (red.). Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[Экофлора-13] Экофлора Украины = Екофлора України (укр.) / Відпов. редактор Я. П. Дідух. — Київ: Фітосоціоцентр, 2004. — Т. 2. — С. 16. — 480 с..

[14] Дикие съедобные растения / Под ред. акад. В. А. Келлера; АН СССР; Моск. ботан. сад и Ин-т истории матер. культуры им. Н. Я. Марра. — м: б. и., 1941. — С. 8. — 40 с.

[Верзилин_Николай_Михайлович_//_«По_следам_Робинзона»,_«Сады_и_парки_мира»_-_Ленинград,_1964,_-_574_с._Формат_84Х108_1/16_Уч.-изд._л._39,98_+_16_вклеек_=_43,39_Тираж_50_000_екз.-15] Верзилин Николай Михайлович // «По следам Робинзона», «Сады и парки мира» — Ленинград, 1964, — 574 с. Формат 84Х108 1/16 Уч.-изд. л. 39,98 + 16 вклеек = 43,39 Тираж 50 000 екз.

[16] ttp://vlib.by/PRIDVINIE-1/GERALDIKA/Gerb_N-Polatsk.htm(недаступная спасылка)

[17] Пятрусь Макаль. «Вар’ят і вайна Паводле нямецкай народнай народнай казкі»

[18] The Thera Foundation Prehistoric Plants of the Islands of the Aegean Sea(англ.). — 2006.

[19] Рыгор Крушына. «Дзённік маленства»(недаступная спасылка)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

Слоўнікі і энцыклапедыі	Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн)
Таксанамія	APNI · EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · Plantarium · The Plant List · Tropicos · WFO · WoRMS · Флора Кітая
Нарматыўны кантроль	Microsoft: 2779740758, 2911170061