Маскоўскі дагавор (1921)

Маскоўскі дагавор
Савецка-турэцкі дагавор пра дружбу і братэрства
Момант падпісання дагавора. У правым радзе ў цэнтры — кіраўнік бальшавіцкай дэлегацыі Георгій Чычэрын.
Дата падпісання	16 сакавіка 1921
Месца падпісання	РСФСР, Масква, Маскоўскі Крэмль
Увайшоў у сілу	31 ліпеня 1921
Заканчэнне дзеяння	1946
Падпісалі	Алі Фуат Джэбесой, Рыза Нур, Юсуф Кемаль-бей Тэнгіршэнк, Георгій Чычэрын, Джалал-Эд-Дзін Каркмасаў
Бакі	Вялікі нацыянальны сход Турцыі Савет народных камісараў РСФСР
Мовы	руская, турэцкая

Маскоўскі дагавор (турэцк.: Moskova Anlaşması, руск.: Московский договор), таксама савецка-турэцкі дагавор «пра дружбу і братэрства», — двухбаковы дагавор, падпісаны 16 сакавіка 1921 года ў Маскве прадстаўнікамі Вялікага нацыянальнага сходу Турцыі і Расійскай камуністычнай партыі (бальшавікоў) РСФСР. Дагаворам была ўстаноўлена паўночна-ўсходняя граніца Турцыі з СССР.

Перадгісторыя

Падпісанне султанскім урадам Мудраскага перамір’я (капітуляцыі Асманскай імперыі перад краінамі Антанты) 30 кастрычніка 1918 года азначала фактычны падзел дзяржавы паміж пераможцамі. У лістападзе 1918 года сталіца імперыі Канстанцінопаль была акупавана войскамі Антанты.

Турэцкі генерал Мустафа Кемаль, які прыбыў 19 траўня 1919 года ў Самсун як інспектар 9-й арміі з даручэннем кантраляваць ход раззбраення турэцкай арміі, выступіў перад моладдзю і аб’явіў мабілізацыю супраць акупацыйных войск. 22 чэрвеня 1919 года ў Амасье ён абнародаваў цыркуляр (турэцк.: Amasya Genelgesi), які абвяшчаў, што незалежнасць краіны знаходзіцца пад пагрозай, а таксама абвяшчаў скліканне дэпутатаў на Сіваскі кангрэс. 8 ліпеня 1919 года Кемаль звольніўся з асманскай арміі. 23 ліпеня — 7 жніўня 1919 года ў Эрзуруме адбыўся з’езд (Erzurum Kongresi) шасці ўсходніх вілаетаў імперыі, за якім адбыўся Сіваскі кангрэс, праведзены з 4 па 11 верасня 1919 года. Мустафа Кемаль, які забяспечыў скліканне і працу гэтых кангрэсаў, такім чынам вызначыў шляхі выратавання дзяржавы. Султанскі ўрад спрабаваў гэтаму супрацьдзейнічаць, выдаўшы 3 верасня 1919 года ўказ пра арышт Мустафы Кемаля, аднак выканаць яго не здолеў. 27 снежня 1919 года Мустафу Кемаля з весялосцю сустрэлі жыхары Ангоры (сучасная Анкара).

28 студзеня 1920 года ў Канстанцінопалі зноў абраная палата дэпутатаў, большасць у якой склалі прыхільнікі кемалісцкага руху, прыняла «Дэкларацыю незалежнасці Турцыі» («Нацыянальны зарок»). У адказ на гэта дзяржавы Антанты 16 сакавіка 1920 года пачалі займаць ключавыя будынкі Канстанцінопаля і арыштоўваць турэцкіх нацыяналістаў, якія потым былі высланы на Мальту. 18 сакавіка асманскі парламент выказаў пратэст супраць гэтых дзеянняў і быў разагнаны.

19 сакавіка Мустафа Кемаль-паша, які знаходзіўся ў Анкары, паслаў усім губернатарам правінцый і ваенным камандуючым цыркулярную тэлеграму, у якой прапанаваў ім прыняць удзел у «фармаванні асамблеі, якая б мела надзвычайную ўладу ў пытаннях, звязаных з кіраваннем нацыяй»; султанскі ўрад, які стаў марыянеткай інтэрвентаў, быў цалкам дыскрэдытаваны, альтэрнатывай яму стаў Вялікі нацыянальны сход Турцыі (ВНСТ) ў Анкары. Першае пасяджэнне сходу адкрылася 23 красавіка 1920 гады. Мустафа Кемаль быў абраны старшынёй прэзідыума парламента і часткай урада Вялікага нацыянальнага сходу, які тады не прызнавалася ні адной з дзяржаў.

Мустафа Кемаль 26 красавіка звярнуўся да старшыні СНК РСФСР У. І. Леніну з просьбай пра прадастаўленне Турцыі ваеннай і фінансавай дапамогі і прапановай устанавіць дыпламатычныя адносіны і распрацаваць агульную ваенную стратэгію на Каўказе, каб «абараніць Савецкую Расію ад імперыялістычнай небяспекі» ў Прычарнамор’і і на Каўказе. Гэтая стратэгія тычылася пераадолення так званага «каўказскага бар’ера», «створанага» армянамі-дашнакамі, грузінскімі меншавікамі і Англіяй «як перашкода для развіцця адносін паміж Савецкай Расіяй і кемалістамі». Рэспубліка Арменія не дазваляла транспартаваць грузы ў Турцыю праз сваю тэрыторыю, а дастаўка дапамогі па Чорным моры абцяжарвалася прысутнасцю караблёў краін Антанты.

Кемаль заяўляў, што «Турцыя абавязваецца змагацца сумесна з Савецкай Расіяй супраць імперыялістычных урадаў для вызвалення ўсіх прыгнечаных, <…> выказвае гатоўнасць удзельнічаць у барацьбе супраць імперыялістаў на Каўказе і спадзяецца на садзейнічанне Савецкай Расіі для барацьбы супраць імперыялістычных ворагаў, якія напалі на Турцыю». У лісце былі выкладзены асноўныя прынцыпы знешняй палітыкі ВНСТ: абвяшчэнне незалежнасці Турцыі; уключэнне ў склад турэцкай дзяржавы «бясспрэчна турэцкіх тэрыторый»; даванне ўсім тэрыторыям са змяшаным насельніцтвам права вызначыць свой лёс; перадача пытання пра пралівы канферэнцыі прыбярэжных чарнаморскіх дзяржаў; адмена рэжыму капітуляцый і эканамічнага кантролю з боку замежных дзяржаў; ліквідацыя ўсялякага роду сфер замежнага ўплыву.

Тым часам, разграміўшы на Паўночным Каўказе рэшткі Узброеных сіл Поўдня Расіі, часці 11-й арміі РСЧА РСФСР да сярэдзіны красавіка 1920 года засяродзіліся ў паўночнай мяжы Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі (АзДР). 26 красавіка 11-я армія РСЧА перайшла паўночную мяжу Азербайджана. 28 красавіка ўлада ў Азербайджане ўзяў у свае рукі Азербайджанскі часовы рэвалюцыйны камітэт, які абвясціў Азербайджанскую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку. Да першай паловы траўня амаль на ўсёй тэрыторыі АзДР пры садзейнічанні кемалістаў была ўсталявана бальшавіцкая ўлада.

У гэты час Рэспубліка Арменія пры падтрымцы ЗША і краін Антанты вяла вайну з Турцыяй, хаця кіраўніцтва РСФСР лічыла яе непажаданай і выказала гатоўнасць да пасрэдніцтва. За некалькі тыдняў да падпісання Сеўрскага мірнага дагавора Арменія накіравала пагранічныя войскі ў Ольцінскую акругу, якая фармальна не належала Турцыі, але знаходзілася пад фактычным кантролем мусульманскіх палявых камандзіраў (у асноўным курдскіх) і падраздзяленняў турэцкай арміі, якія заставаліся там у парушэнне ўмоў Мудраскага перамір’я. Увод войск пачаўся 19 чэрвеня, а да 22 чэрвеня армяне ўзялі пад свой кантроль большую частку тэрыторыі акругі, уключаючы гарады Ольты і Пяняк. З пункту гледжання турэцкіх нацыяналістаў, гаворка ішла пра ўварванне армянскіх войск у межы Турцыі, што было выкарыстана Турцыяй як падстава для ўдару ў адказ і далейшага нападу.

У гэтых умовах бальшавіцкі ўрад падтрымаў кемалістаў. Па-першае, дэклараваная ідэя нацыянальна-вызваленчай барацьбы супраць імперыялізму супадала з бальшавіцкай ідэалогіяй, а па-другое, што яшчэ больш важна, ператварэнне Анатолі ў англійскую зону ўплыву было вельмі невыгодна для Масквы. Па ўказанні У. І. Леніна 3 чэрвеня НКІД накіраваў ліст турэцкаму ўраду. У ім гаварылася,

«Савецкі ўрад працягвае руку дружбы ўсім народам свету, застаючыся нязменна верным свайму прынцыпу прызнання за кожным народам права на самавызначэнне. Савецкі ўрад з найвялікшай цікавасцю сочыць за гераічнай барацьбой, якую вядзе турэцкі народ за сваю незалежнасць і суверэнітэт, і ў гэтыя дні, цяжкія для Турцыі, ён шчасліва закласці трывалы падмурак дружбы, якая мае аб’яднаць турэцкі і рускі народы».

Арыгінальны тэкст (руск.)  

Советское правительство протягивает руку дружбы всем народам мира, оставаясь неизменно верным своему принципу признания за каждым народом права на самоопределение. Советское правительство с живейшим интересом следит за героической борьбой, которую ведёт турецкий народ за свою независимость и суверенитет, и в эти дни, тяжёлые для Турции, оно счастливо заложить прочный фундамент дружбы, которая должна объединить турецкий и русский народы.

Перамовы

11 мая 1920 года ўрад Вялікага нацыянальнага сходу Турцыі накіраваў свайго народнага камісара замежных спраў Бекіра Самі на чале першай афіцыйнай дэлегацыі ВНСТ у РСФСР для падрыхтоўкі агульнай дамовы пра дружбу і ўзаемадапамогу, якая прыбыла ў Маскву 19 ліпеня. 24 ліпеня адбылася сустрэча Бекіра Самі і яго намесніка — наркама па народнай гаспадарцы ВСНТ Юсуфа Кемаля, з народным камісарам замежных спраў РСФСР Г. В. Чычэрыным і яго намеснікам Л. М. Караханам.

Напярэдадні камандаванне Антанты прыняло рашэнне пра перадачу Батумскай вобласці Грузіі, і 20 ліпеня ў Батумі ўвайшлі грузінскія войскі. Таму ўжо на першым раундзе перамоў было дасягнута пагадненне пра сумесныя дзеянні: 28 ліпеня — 1 жніўня 1920 года часткі РСЧА, якія прабіліся праз Зангезур, і падраздзяленні Ўсходняга войска ВНСТ занялі Нахічэванскі павет, выцесніўшы з яго сілы Армянскай Рэспублікі.

28 ліпеня была абвешчана Нахічэванская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. Быў адкрыты калідор Шуша — Гарыс — Нахічэван паміж кемалісцкай Турцыяй і бальшавіцкім Азербайджанам.

10 жніўня паміж Арменіяй і РСФСР быў падпісаны дагавор пра спыненне агню, якім было аформлена часовае знаходжанне бальшавіцкіх войск у Зангезуры, Карабаху і Нахічэване. Тым не менш у Нахічэване захаваўся моцны ўплыў турэцкіх частак.

У Маскве прадстаўнікі бальшавіцкага кіраўніцтва, ведучы перамовы, з аднаго боку, з дэлегацыяй Рэспублікі Арменіі на чале з Л. Шантам, а з другога боку, з кемалісцкай дэлегацыяй на чале з Бекірам Самі і імкнучыся дасягнуць мірнай дамовы паміж бакамі, вылучылі «прынцып этнаграфічнай мяжы, заснаванай на нацыянальных узаемаадносінах, якія існавалі да вялікай вайны», і прапаноўвалі «вырабіць узаемнае перасяленне для таго, каб стварыць абапал аднастайную этнаграфічную тэрыторыю». Армянская дэлегацыя была з гэтым у прынцыпе згодна. Турэцкая дэлегацыя, аднак, не толькі адпрэчыла гэты прынцып, але і не прыняла прапанову Л. Карахана пра правядзенне сустрэчы з дэлегацыяй Л. Шанта для высвятлення пазіцый бакоў у пытанні пра спрэчныя тэрыторыі, матывуючы сваю адмову тым, што не мае падобных паўнамоцтваў. Бекір Самі настойваў на межах, вызначаных Брэст-Літоўскім дагаворам, і патрабаваў прызнання «Нацыянальнага зароку». Турэцкая дэлегацыя ўпарта настойвала на неабходнасці ваеннага паходу супраць Арменіі, матывуючы гэта тым, што калі за кароткі тэрмін не будзе створаны сухапутны калідор праз Нахічэван з Азербайджанам і Чырвонай Арміяй, то гібель нацыянальнага руху ў Турцыі будзе непазбежнай. Бекір Самі патрабаваў хаця б вуснай згоды РСФСР на занятак туркамі Сарыкамыша і Шахтахты. Не атрымаўшы згоды Г. Чычэрына, Бекір Самі запатрабаваў сустрэчы са старшынёй СНК РСФСР У. І. Леніным.

У Маскве 13 жніўня Палітбюро ЦК РКП(б) абмеркавала прапановы Г. В. Чычэрына адносна Турцыі і Арменіі.

14 жніўня турэцкую дэлегацыю прыняў Ленін. Пасля высвятлення з членам Ваенна-рэвалюцыйнага савета Каўказскага фронту Р. Арджанікідзэ пытання пра мэтазгоднасць заняцця туркамі Шахтахты і Сарыкамыша, Г. В. Чычэрын паведаміў Бекіру Самі, што бальшавіцкі ўрад не будзе пярэчыць, пры ўмове што туркі не прасунуцца далей гэтай лініі.

Да 24 жніўня быў выпрацаваны праект Дагавора пра дружбу, які вызначаў асноўныя прынцыпы адносін паміж дзвюма краінамі (непрызнанне дагавораў, навязаных бакам сілай, ануляванне заключаных у мінулым дагавораў паміж царскай Расіяй і Турцыяй, перадача рашэння статусу Чарнаморскіх праліваў на разгляд канферэнцыі чарнаморскіх дзяржаў і г.д.). ВУ артыкуле 3 праекта бакі абавязаліся пры ўзаемнай згодзе ў самы кароткі тэрмін прыняць усе неабходныя меры для адкрыцця шляхоў зносін паміж Расіяй і Турцыяй у мэтах перавозкі людзей і тавараў. У артыкуле 4 гаварылася, што РСФСР згодна ўзяць на сябе пасярэдніцтва паміж Турцыяй і тымі памежнымі трэцімі дзяржавамі, якія распаўсюдзілі сваю ўладу на якую-небудзь тэрыторыю, уключаную ў «Нацыянальны зарок», — тым самым бальшавіцкі ўрад ускосна прызнаваў права Турцыі на раёны Батума, Карса і Ардахана. У сувязі з тым, што гэтыя тэрыторыі знаходзіліся ў складзе Арменіі і Грузіі, было вырашана адкласці пытанне пра вызначэнне паўночна-ўсходняй мяжы Турцыі і канчатковае падпісанне падрыхтаванага дагавора. Гэты праект пасля быў пакладзены ў аснову Маскоўскага дагавора «пра дружбу і братэрства», падпісанага 16 сакавіка 1921 года.

У ходзе перагавораў было таксама дасягнута пагадненне, якое прадугледжвала аказанне падтрымкі Вялікаму нацыянальнаму сходу Турцыі праз зброю, боепрыпасы і золата, а ў выпадку неабходнасці — сумесныя ваенныя дзеянні. У распараджэнне Г. Арджанікідзэ былі неадкладна накіраваны для наступнай перадачы туркам 6 тыс. вінтовак, звыш 5 млн патронаў і 17 600 снарадаў.

Па дамове ад 24 жніўня грашовая дапамога Турцыі была ўсталяваная ў аб’ёме 10 млн залатых рублёў, што адпавядала 7,74 тоны золата дадаткова да 620 кілаграмаў з залатога запасу Расійскай імперыі (100 тысяч залатых асманскіх лір), пра атрыманне якіх раней дамовіўся Халіль Кут, які наведаў Маскву з неафіцыйнай місіяй па даручэнні Мустафы Кемаля да пачатку працы ВНСТ. Па выніках яго перамоў з Л. Б. Каменевым Савнаркам прыняў рашэнне таемна выдзеліць Турцыі мільён залатых рублёў.

Атрыманае золата Халіль Кут у суправаджэнні савецкай дыпламатычнай місіі на чале з саветнікам Я. Я. Упмал-Ангарскім даставіў у Эрзурум 8 верасня. Шлях місіі ў Анатолю аказаўся вельмі складаным і небяспечным. 200 кг з прывезенага золата было пакінута ў распараджэнні Усходняй арміі, а астатнія накіраваны ў Анкару і выдаткаваны ў першую чаргу на дараванне дзяржаўным службоўцам і афіцэрам.

Першая партыя зброі і боепрыпасаў была дастаўлена ў Трабзон у канцы верасня 1920 года. На працягу месяца турэцкая армія атрымала 3387 вінтовак, 3623 скрыні з боепрыпасамі і прыкладна 3000 штыкоў. У асноўным вінтоўкі былі трафейнымі германскімі — такімі ж, што складаліся на ўзбраенні турэцкай арміі. За ўсе гады вайны за незалежнасць, паводле афіцыйных турэцкіх звестак, пастаўкі РСФСР узбраення і боепрыпасаў склалі: вінтовак — 37 812 штук, кулямётаў — 324, патронаў — 44 587 скрынь; гармат — 66 штук, снарадаў — 141 173 штук. У далейшым перавозкі ўзбраення, боепрыпасаў і рыштунку ажыццяўляліся па моры з Наварасійска і Туапсэ ў Самсун, Трабзон і Інеболу, адкуль яны перапраўляліся ва ўнутраныя раёны Анатолі.

26 лютага 1921 года кіраўнік расійскай бальшавіцкай дэлегацыі народны камісар замежных спраў Г. В. Чычэрын адкрыў Маскоўскую канферэнцы.

16 сакавіка ў Маскве без удзелу прадстаўнікоў Азербайджанскай ССР, Армянскай ССР і Грузінскай ССР была падпісана савецка-турэцкі Дагавор пра «дружбу і братэрства».

З боку РСФСР дагавор падпісалі Чычэрын і член УЦВК Джэлал Каркмасаў, з боку Турцыі — народны камісар па народнай гаспадарцы ВНСТ Юсуф Кемаль-бей, Рыза Нур і Алі Фуат.

Вызначэнне граніц

Граніцы па Сеўрскім дагаворы

Асноўны артыкул: Сеўрскі мірны дагавор

Тым часам 10 жніўня ў Францыі 14 дзяржаў (уключаючы султанскі ўрад Турцыі і Рэспубліку Арменія) падпісалі Сеўрскі мірны дагавор, які афіцыйна афармляў раздзел арабскіх і еўрапейскіх уладанняў Асманскай імперыі. У прыватнасці, Турцыя прызнавала Арменію як «вольную і незалежную дзяржаву», Турцыя і Арменія згаджаліся падпарадкавацца прэзідэнту ЗША Вудра Вільсану па арбітражы граніц у межах вілаетаў Ван, Бітліс, Эрзурум і Трапезунд. Сеўрскі дагавор быў успрыняты ў Турцыі як несправядлівы і «каланіяльны», як відавочная праява няздольнасці султана Мехмеда VI абараняць нацыянальныя інтарэсы Турцыі.

Тэрыторыі былой Асманскай імперыі, якія перадаваліся ў склад Арменіі ў адпаведнасці з арбітражным рашэннем прэзідэнта ЗША В. Вільсана па Сеўрскаму мірнаму дагавору 1920 г. (граніцы адпавядалі лініі судотыку Расійскай і Асманскай армій на Каўказскім фронце да 1917 года)

Вялікі нацыянальны сход Турцыі ў Ангоры, прэзідыум УЦВК і СНК РСФСР не прызналі Сеўрскі мірны дагавор. РСФСР стала адзінай дзяржавай у свеце, якая выказала адкрытую нязгоду з Сеўрскім дагаворам. Бальшавікі імкнуліся не дапусціць пераходу Чарнаморскіх праліваў пад кантроль Антанты і стварэння на землях ліквідаванай асманскай дзяржавы антысавецкага плацдарму. Што да Паўднёвага Каўказа, то кіруючыя колы Арменіі і Грузіі былі гатовы актыўна падтрымаць Антанту ў яе дзеяннях супраць РСФСР.

Кемалісты не збіраліся прызнаваць умовы Сеўрскага мірнага дагавора, па якіх ім прыйшлося б аддаць Арменіі частку турэцкай тэрыторыі, устаноўленай «Нацыянальным турэцкім пактам», — больш за тое, у іхнім разуменні «спрадвечна турэцкія землі» складаліся не толькі з Заходняй Арменіі, але і прынамсі палову тэрыторыі, якую ў жніўні 1920 гады кантралявала Рэспубліка Арменія (уся тэрыторыя на захад ад расійска-турэцкай граніцы, устаноўленай пасля вайны 1877—1878 гадоў). Дабіцца выканання ўмоў Сеўрскага мірнага дагавора Арменія магла б толькі перамогай у чарговай вайне, аднак сілы бакоў былі відавочна няроўныя. На гэты перыяд Арменія мела войска, колькасць якога не дасягала і 30 тысяч чалавек. Яму супрацьстаяла турэцкае войска колькасцю 50 тысяч чалавек пад камандаваннем Кязыма Мусы Карабекіра, якое заставалася на граніцы з Арменіяй, нягледзячы на бязлітасныя баявыя дзеянні ў Заходняй Анатолі паміж туркамі і грэчаскай арміяй, якая таксама спрабавала замацаваць свае тэрытарыяльныя набыцці па Сеўрскім мірным дагаворы. Акрамя рэгулярных войск, Карабекір мог разлічваць на шматлікія нерэгулярныя ўзброеныя фармаванні, таксама гатовыя ваяваць супраць армян. Што да армянскай арміі, якую лічылі найбольш навучанай і дысцыплінаванай на Паўднёвым Каўказе, яна была маральна і фізічна выматана праз удзел у войнах, якія практычна не спыняліся з 1915 года. Як паказалі далейшыя падзеі, Арменія не магла разлічваць і на сур’ёзную знешнепалітычную падтрымку, тады як кемалісты карысталіся дыпламатычнай і ваеннай дапамогай з боку РСФСР і Азербайджанскай ССР.

Пры гэтым краіны Антанты дабіліся ад Турцыі выканання большай часткі Сеўрскага дагавора, у выніку чаго яна страціла Ізмір (часова), Сірыю, Ліван, Палесціну, Месапатамію, а таксама тэрыторыі на Аравійскім паўвостраве.

Перамовы пра граніцы з кіраўніцтвам РСФСР

Кіраўніцтва РСФСР разглядала паўночна-ўсходнюю граніцу Турцыі, устаноўленую ў 1878 годзе Берлінскім трактатам, як справядлівую і адпаведную міжнародным рэаліям. Планы армянскага кіраўніцтва па ўзнаўленні Вялікай Арменіі ў Маскве разглядаліся як праявы армянскага нацыяналізму і асуджаліся — тым больш што аслабленая Арменія наўрад ці была ў стане адолець Турцыю, а ў рэальнасць абяцанняў заступніцтва з боку ЗША бальшавікі не верылі. У сувязі з гэтым бальшавіцкая дыпламатыя спрабавала ўтрымаць Арменію ад уступлення ў вайну супраць Турцыі, але дарэмна.

Пасля падпісання 24 жніўня 1920 года пагаднення пра супрацоўніцтва народны камісар замежных спраў РСФСР Г. В. Чычэрын заявіў 27 жніўня на перамовах у Маскве народнаму камісару замежных спраў ВНСТ Бекіру Самі, што Турцыя мае саступіць Рэспубліцы Арменія ў дадатак да тэрыторый, якія да 1914 года ўваходзілі ў склад Расійскай імперыі, таксама частку абласцей Вана і Бітліса (з магчымым выключэннем Сарыкамыша). Бекір Самі не змог звязацца з Анкарай і адправіў у Турцыю з адпаведным запытам свайго намесніка Юсуфа Кемаля. Адказ старшыні прэзідыума ВНСТ Мустафы Кемаля быў рэзка адмоўным: Турцыя не будзе саступаць ні квадратнага цалі сваёй тэрыторыі. Бекір Самі быў адхілены ад кіраўніцтва дэлегацыяй, і 18 лютага 1921 года ў Маскву для працягу перамоў прыбыла новая турэцкая дэлегацыя на чале з Юсуфам Кемалем.

4 кастрычніка 1920 года ў Анкару прыбыла першая амбасада РСФСР на чале з Я. Я. Упмал-Ангарскім. Ён некалькі разоў сустракаўся з Мустафай Кемалем і яго паплечнікамі, пераконваючы іх, у адпаведнасці з указаннямі наркама замежных спраў Савецкай Расіі Г. В. Чычэрына, пагадзіцца на перадачу некаторай часткі турэцкай тэрыторыі (Бітліс, Ван і Муш) Арменіі. Гэтае пытанне перашкаджала заключэнню Маскоўскага дагавора. Упмал у данясеннях у Маскву апісваў цяжкае сацыяльна-эканамічнае становішча ў Турцыі, усё большую нянавісць турак да грэкаў і армян і ўздым рэлігійнага фанатызму ў асяроддзі мусульманскага насельніцтва.

З канца 1920 года і да вясны 1921 года ў Турцыі па асабістым даручэнні Леніна знаходзіліся Нестар Лакоба з Яфрэмам Эшба, для садзейнічання падпісанню дагавора.

Армяна-турэцкая вайна

Асноўны артыкул: Армяна-турэцкая вайна

Пасля шэрагу новых памежных сутыкненняў Турцыя 24 верасня 1920 года абвясціла вайну Арменіі. 28 верасня турэцкія войскі пачалі наступленне па ўсім фронце і, валодаючы значнай перавагай сіл на галоўных напрамках, здолелі на працягу некалькіх дзён зламаць супраціўленне армянскіх войск і заняць Сарыкамыш, Кагызман, Мардэнек, выйсці да Ыйдыра. Надыходзячыя турэцкія войскі спусташалі занятыя раёны і знішчалі мірнае армянскае насельніцтва, якое не паспела ці не захацела ратавацца ўцёкамі. У той жа час, як паведамлялася, некаторыя армянскія часці пачалі этнічныя чысткі на тэрыторыі Карскай вобласці і Эрыванскай губерні. Праз некалькі дзён турэцкі наступ быў прыпынены, і аж да 28 кастрычніка баі вяліся прыкладна на гэтай жа лініі.

28 кастрычніка турэцкія войскі аднавілі агульны наступ, узялі пад свой кантроль паўднёвую частку Ардаганскай акругі і 30 кастрычніка авалодалі Карсам, а 7 лістапада занялі Аляксандропаль (сучасны Гюмры).

Тым часам Грузія заявіла пра свой нейтралітэт. ЗША абяцанай дапамогі Арменіі так і не аказалі. 11 лістапада турэцкі наступ аднавіўся. Армянскае войска было фактычна знішчана, а ўся тэрыторыя Арменіі, акрамя Ерэвана і ваколіц возера Севан, была занята туркамі. Паўстала пытанне пра захаванне армянскай дзяржавы і армян як нацыі.

15 лістапада ўрад Рэспублікі Арменія звярнуўся да Вялікага нацыянальнага сходу Турцыі з прапановай пачаць мірныя перамовы. .

29 лістапада армянскія бальшавікі па ўзгадненні з ЦК РКП(б) паднялі ў Іджэване паўстанне супраць урада Рэспублікі Арменія і стварылі Рэвалюцыйны камітэт Арменіі, які ў той жа дзень абвясціў Армянскую ССР і звярнуўся за дапамогай да Савнаркама РСФСР. У Арменію з Азербайджанскай ССР былі накіраваны часткі 11-й арміі РСЧА, якая 2 снежня заняла Ерэван.

Тым часам у ноч з 2 на 3 снежня ў г. Аляксандропалі дэлегацыя ўрада Рэспублікі Арменія падпісала мірны дагавор з дэлегацыяй Вялікага нацыянальнага сходу Турцыі, па якім тэрыторыя Рэспублікі Арменія абмяжоўвалася раёнам Ерэвана і возера Севан. Тэрыторыя былой Карскай вобласці, Аляксандропальскага і Сурмалінскага паветаў Эрыванскай губерні перадавалася Турцыі. Арменія была абавязаная «адмяніць абавязковую вайсковую павіннасць і мець войска колькасцю да 1500 штыкоў, 20 кулямётаў і 8 лёгкіх гармат». Турцыя набывала права свабоднага транзіту і вядзення ваенных аперацый на тэрыторыі Арменіі, кантроль над яе чыгункамі і іншымі шляхамі зносін. Арменія таксама абавязалася адклікаць з Еўропы і Амерыкі свае дыпламатычныя дэлегацыі.

10 снежня Савет народных камісараў Армянскай ССР заявіў пра непрызнанне Аляксандропальскага мірнага дагавора і прапанаваў пачаць новыя перамовы, але туркі адмовіліся разглядаць гэтае пытанне. У гэтай абстаноўцы СНК РСФСР прапанаваў Вялікаму нацыянальнаму сходу Турцыі прадоўжыць перагаворы пра заключэнне мірнага дагавора.

14 лютага 1921 года ўзброеныя армейцы РСЧА пачалі напад на Грузінскую Рэспубліку і 25 лютага ўварваліся ў Тыфліс, дзе была абвешчана Грузінская ССР. Урад рэспубліканскай Грузіі пераехаў у Батумі. У пачатку сакавіка 1921 года турэцкія войскі занялі Батумскую вобласць і 11 сакавіка ўступілі ў Батумі, па заявах турэцкага боку, «пад апладысменты насельніцтва».

20 сакавіка падраздзяленні грузінскай арміі выгналі часці турэцкай арміі з Батумі, і іх змянілі часткі РСЧА. 22 красавіка Аляксандропаль (Гюмры) з прылеглым раёнам быў перададзены Армянскай ССР.

Падпісанне дагавора

Дагавор, падпісаны 16 сакавіка 1921 года ў Маскве прадстаўнікамі ўрада Вялікага нацыянальнага сходу Турцыі і ўрада РСФСР, абвясціў жаданне ўстанавіць «…сталыя сардэчныя ўзаемаадносіны і непарыўную шчырую дружбу, заснаваныя на прызнанні права народаў на самавызначэнне і ўзаемных інтарэсах абодвух бакоў». Бакі пагадзіліся не прызнаваць «…ніякіх мірных дагавораў або іншых міжнародных актаў», да прыняцця якіх кожны з бакоў прымушаўся б сілай, прычым урад РСФСР, маючы на ўвазе навязаны султанскаму ўраду Турцыі Сеўрскі мірны дагавор, асабліва абгаварыў, што ён не прызнае ніякіх міжнародных актаў, якія тычацца Турцыі і не прызнаных турэцкім урадам. Абодва бакі, канстатуючы «сутыкненне паміж нацыянальным і вызваленчым рухам народаў Усходу і барацьбой працоўных Расіі за новы сацыяльны лад», дэкларавалі права народаў кожнай краіны на свабоду, незалежнасць і свабоднае абранне формы кіравання.

Дагаворы царскага ўрада з урадам Турцыі аб’яўляліся адмененымі. Урад РСФСР адмаўляўся ад усялякага роду дзеянняў і правоў, звязаных з рэжымам капітуляцый. Бакі абавязваліся не дапускаць утварэнняў на сваёй тэрыторыі арганізацый і груп, якія прэтэндуюць на ролю ўрада іншага боку або часткі яе тэрыторыі, а таксама груп, якія маюць на мэце барацьбу супраць іншага боку. Такое ж абавязацельства бакі прынялі ў адносінах да савецкіх рэспублік Каўказа.

Дагавор быў ратыфікаваны УЦВК 20 ліпеня 1921 года, Вялікім нацыянальным сходам Турцыі — 31 ліпеня 1921 года. Абмен ратыфікацыйнымі граматамі адбыўся 22 верасня 1921 гады ў Карсе.

Дагавор стаў другім міжнародна-прававым актам, падпісаным кемалісцкім урадам Турцыі, у той час як міжнародна прызнаным урадам у акупаванай інтэрвентамі сталіцы Канстанцінопалі (Стамбуле) заставалася адміністрацыя султана Мехмеда VI Вахідэдзіна, якая падпісала ад імя Асманскай імперыі ў жніўні 1920 года Сеўрскі мірны дагавор. Апошні быў адпрэчаны кемалістамі і так і не ўступіў у сілу, хоць Антанта прымусіла Турцыю выканаць яго практычна на ўсіх тэрыторыях, акрамя Паўднёвага Каўказа.

Асноўныя палажэнні і ўмовы дагавора

Па Маскоўскім дагаворы, РСФСР прызнавала Турцыю ў межах, абвешчаных Дэкларацыяй незалежнасці Турцыі, больш вядомай як «Нацыянальны турэцкі пакт» (турэцк.: Misak-ı Millî, «нацыянальная дамова»), прынятай асманскім парламентам 28 студзеня 1920 года.

Дагавор, прыняты без удзелу Азербайджанскай, Армянскай і Грузінскай ССР, устанавіў паўночна-ўсходнюю мяжу Турцыі з гэтымі дзяржавамі, замацаваўшы тэрытарыяльныя набыцці Турцыі па Аляксандропальскаму дагавору, за выключэннем:

• часова акупаваных Турцыяй горада Аляксандропаля (цяпер Гюмры) і Аляксандропальскага павета Эрыванскай губерні, якія Турцыя абавязалася перадаць Армянскай ССР,
• паўночнай частцы Батумскай вобласці, якую Турцыя абавязалася перадаць Грузінскай ССР, і
• Нахічэванскага і Шарура-Даралагезскага паветаў Эрыванскай губерні, якія Турцыя абавязалася перадаць пад пратэктарат Азербайджанскай ССР.

Згодна з дагаворам, у складзе Турцыі засталіся паўднёвая частка Батумскай вобласці (Артвінская акруга), Карская вобласць, Сурмалінскі павет Эрыванскай губерні (уваходзіў у склад Расійскай імперыі з 1828 года) і заходняя частка Аляксандропальскага павета Эрыванскай губерні.

Артыкул III Дагавора абвяшчаў, што бакі згодны на стварэнне на тэрыторыі былога Нахічэванскага павета Эрыванскай губерні аўтаноміі «пад пратэктаратам Азербайджана, пры ўмове што Азербайджан не саступіць гэтага пратэктарата трэцяй дзяржаве».

Пры гэтым, з улікам патрабаванняў Азербайджана, у склад Нахічэванскай аўтаноміі па настойванні турэцкага боку быў канчаткова ўключаны Шарур (Баш-Нарашэн), які раней уваходзіў у склад Эрыванскай губерні. Пры гэтым расійскі бок адзначаў, што ўключэнне Шарура-Даралагезскага павета ў склад Арменіі найбольш адпавядала б этнаграфічнаму прынцыпу. Акрамя таго, турэцкі бок таксама настойваў на ўключэнні горада Арарата ў склад Нахічэвані, і гэтая прапанова была пакінута да далейшага ўрэгулявання (у выніку захаваўся за Арменіяй).

Такім чынам, бальшавікі аддалі Турцыі частку тэрыторыі, якая нейкі час уваходзіла ў Расійскую імперыю: Сурмалінскі павет з гарой Арарат (у складзе Расіі з 1828 года), Карскую вобласць і паўднёвую частку былой Батумскай вобласці (раёны Ардагана і Артвіна, у складзе Расіі з 1878 года). Паўночная частка былой Батумскай вобласці з горадам Батумі была перададзена Грузінскай ССР, з прадастаўленнем насельніцтву «шырокай мясцовай аўтаноміі ў адміністрацыйных адносінах», а Турцыі — гандлёвых прывілеяў у Батумскім порце.

Заключэнне ідэнтычнага Маскоўскаму Карскага дагавора ў кастрычніку 1921 года паміж кемалістамі і паўднёвакаўказскімі ССР, якія ў 1922 годзе ўвайшлі ў склад ЗСФСР, завяршыла юрыдычнае афармленне міждзяржаўных граніц, якія існуюць і ў цяперашні час.

Згодна з Артыкулам V Дагавора, канчатковая выпрацоўка міжнароднага статусу Чорнага мора і праліваў перадавалася «будучай Канферэнцыі з дэлегатаў прыбярэжных дзяржаў, пры ўмове, што вынесеныя ёю рашэнні не нанясуць шкоды поўнаму суверэнітэту Турцыі, роўна як і бяспецы Турцыі і яе сталіцы Канстанцінопалю».

Выкананне дагавора

Згодна з дагаворам, турэцкія войскі мусілі пакінуць Аляксандропаль, аднак марудзілі гэта зрабіць.

Тады Р. Арджанікідзэ зрабіў рашучы ход: ён затрымаў цягнік з турэцкай дэлегацыяй, якая вярталася з Масквы і якая везла з сабой першую частку дапамогі — 4 млн залатых рублёў і груз боепрыпасаў. Пасля гэтага войскі спешна пакінулі акупаваную тэрыторыю Арменіі.

Дыпламатычныя і ваенна-палітычныя наступствы дагавора

Наступствы

Гл. таксама: Турцыя ў Другой сусветнай вайне

У Другой сусветнай вайне Турцыя аб’явіла нейтралітэт, пры гэтым засяродзіўшы на мяжы з СССР 25 сваіх дывізій (750 тысяч чалавек з агульнай колькасці арміі ў 1 млн чалавек) і рэгулярна засылаючы ў савецкае Закаўказзе свае дыверсійна-выведвальныя групы для высвятлення становішча. Турцыя да 1944 года сістэматычна парушала канвенцыю Мантро 1936 года пра статус Чарнаморскіх праліваў, прапускала праз іх замаскіраваныя пад грамадзянскія германскія ваенныя судны. Пасля неаднаразовых пратэстаў Масквы, на якія Анкара адказвала адпіскамі, СССР настаяў на надглядзе судоў. Аднак і гэтае патрабаванне выконвалася час ад часу: былі эпізоды, калі немцы не пускалі турэцкіх прадстаўнікоў на борт карабля для надгляду на шляху ў Чорнае мора. Яшчэ больш небяспечным для СССР было тое, што Турцыя прадавала Германіі стратэгічную сыравіну — у прыватнасці, хромавую руду. Наконт гэтага кандыдат гістарычных навук Аляксей Ісаеў каментуе:

Прычым брытанцы абяцалі, што выкупяць усе запасы, але Анкара ўсё роўна гандлявала з Гітлерам. Размовы ж пра падрыхтоўку Турцыі да прамой агрэсіі супраць Савецкага Саюза я лічу некаторым перабольшаннем. Туркі былі навучаны горкім досведам Першай сусветнай вайны. Яны вырашыліся б напасці на СССР толькі ў тым выпадку, калі б у нас усё пайшло зусім дрэнна. Арыгінальны тэкст (руск.)   Причём британцы обещали, что выкупят все запасы, но Анкара всё равно торговала с Гитлером. Разговоры же о подготовке Турции к прямой агрессии против Советского Союза я считаю некоторым преувеличением. Турки были научены горьким опытом Первой мировой войны. Они решились бы напасть на СССР только в том случае, если бы у нас всё пошло совсем плохо.

У сакавіку 1942 года пасля няўдалага замаху на нямецкага пасла Франца фон Папена паліцыя Турцыі запатрабавала выдачы супрацоўніка савецкага пасольства, узяўшы яго будынак у аблогу.

У канцы лета 1944 года Турцыя скасавала дагавор з Германіяй і 23 лютага 1945-га абвясціла ёй вайну, фармальна стаўшы членам антыгітлераўскай кааліцыі, аднак у баявыя дзеянні так і не ўступіўшы.

19 сакавіка 1945 года Іосіф Сталін дэнансаваў савецка-турэцкі дагавор пра дружбу, у адказ Турцыя стала прапаноўваць гарантыі бесперашкоднага пропуску савецкіх войск праз сваю тэрыторыю. Сталін праз наркама замежных спраў Вячаслава Молатава паведаміў турэцкаму кіраўніцтву ў чэрвені 1945 года, што разлічвае на сумесны кантроль над Чарнаморскімі пралівамі са стварэннем ваенна-марской базы ў Дарданэлах, а таксама і на карэкціроўку граніц па Маскоўскім і Карскім дагаворах з вяртаннем Карскай вобласці і земляў пад Ерэванам і Батумі, якія ўваходзілі з 1878 года ў склад Расійскай імперыі. Гэтыя патрабаванні Сталін паўтарыў на Патсдамскай канферэнцыі.

Саюзнікі не падтрымалі тэрытарыяльныя прэтэнзіі СССР да Турцыі і затым выкарыстоўвалі савецкі ціск на Турцыю як адну з падстаў да пачатку Халоднай вайны.

30 траўня 1953 года савецкі ўрад заявіў пра тое, што «ўрады Арменіі і Грузіі палічылі магчымым адмовіцца ад сваіх тэрытарыяльных прэтэнзій да Турцыі» і што «савецкі ўрад лічыць магчымым забеспячэнне бяспекі СССР з боку праліваў на ўмовах, аднолькава прымальных як для СССР, так і для Турцыі». Спрэчкі з Турцыяй Мікіта Хрушчоў зрабіў у 1957 годзе адным з антысталінскіх тэзісаў.

У міждзяржаўнай дамове СССР і Турцыі, падпісанай 22 жніўня 1978 года падчас афіцыйнага візіту турэцкага прэм’ера Бюлента Эджэвіта ў Маскву, бакі пацвердзілі адсутнасць тэрытарыяльных прэтэнзій адзін да аднаго. З савецкага боку дакумент падпісаў кіраўнік Савета Міністраў СССР Аляксей Мікалаевіч Касыгін.

Ацэнка гісторыкаў

Цюрказнавец Павел Шлыкаў, каментуючы значэнне дагавора і тэрытарыяльныя саступкі РСФСР Турэцкай рэспубліцы, зазначае:

Маскве трэба было вызначыцца, што ёй важней: Карс ці Батумі, які кемалісты таксама ўключылі ў межы «Нацыянальнага зароку» 1920 года (то-бок абвясцілі гістарычна турэцкай тэрыторыяй). Паколькі Батумі быў партовым горадам і меў важнае стратэгічнае значэнне, выбар быў відавочны. Таму па выніках Маскоўскага дагавора 1921 года Турцыя перадала толькі што абвешчанай Грузінскай ССР Батумі, вярнула Армянскай ССР Аляксандропаль (цяперашні Гюмры), а Азербайджанскай ССР — Нахічэвань. Арыгінальны тэкст (руск.)   Москве надо было определиться, что ей важнее: Карс или Батуми, который кемалисты тоже включили в границы „Национального обета“ 1920 года (то есть провозгласили исторически турецкой территорией). Поскольку Батуми был портовым городом и имел важное стратегическое значение, выбор был очевиден. Поэтому по итогам Московского договора 1921 года Турция передала только что провозглашенной Грузинской ССР Батуми, вернула Армянской ССР Александрополь (нынешний Гюмри), а Азербайджанской ССР — Нахичевань.

Карскую вобласць Турцыя пакінула за сабой, бо гэта было замацавана Аляксандрапольскім дагаворам паміж Турцыяй і Рэспублікай Арменіяй.

Напружанасць паміж Расійскай Федэрацыяй і Турцыяй

Пасля збіцця расійскага Су-24 над сірыйска-турэцкай граніцай у лістападзе 2015 года і абвастрэння расійска-турэцкіх адносін, члены Камуністычнай партыі Расійскай Федэрацыі (КПРФ) прапанавалі ануляваць Маскоўскі дагавор 1921 года. Першапачаткова Міністэрства замежных спраў Расійскай Федэрацыі разглядала гэты крок як спосаб паслаць палітычнае паведамленне ўраду прэзідэнта Турцыі Рэджэпа Таіпа Эрдагана. Аднак у канчатковым выніку Масква адмовілася ад гэтай ідэі ў сваіх намаганнях па дээскалацыі напружанасці з Анкарай.

Гл. таксама

• Аляксандропальскі дагавор
• Карскі дагавор
• Тэрытарыяльныя прэтэнзіі СССР да Турцыі

Літаратура

• С. И. Кузнецова. Московский договор 16 марта 1921 года между Советской Россией и Турцией: диссертация кандидата исторических наук. — Москва: МГУ им. М. В. Ломоносова, исторический факультет, 1950. — 264 л.
• С. И. Кузнецова. Установление советско-турецких отношений; к 40-летию Московского договора между РСФСР и Турцией. — Москва: Издательство восточной литературы, 1961. — 85 с.
• П. П. Моисеев, Ю. Н. Розалиев. К истории советско-турецких отношений. — Москва: Госполитиздат, 1958.
• М. А. Гасратян, Р. П. Корниенко, П. П. Моисеев и др. СССР и Турция, 1917–1979. — Москва: Наука, 1981. — 320 с.
• П. В. Густерин. Советская дипломатия на мусульманском Востоке в 1917–1921 годах. — Саарбрукен: Lap Lambert Academic Publishing GmbH KG, 2014. — 64 с. — ISBN 978-3-659-17980-8.
• Р. Казанджян Русско-турецкие отношения 1920-1921 гг. и вопрос Армении в свете секретных документов московских архивов(руск.) // Հայագիտության վիճակը և զարգացման հեռանկարները / Armenian studies today and development perspectives. — Ер.: Нацыянальная акадэмія навук Рэспублікі Арменія; Ерэванскі дзяржаўны ўніверсітэт, 2003.

Спасылкі

• Тэкст савецка-турэцкага дагавора «пра дружбу і братэрства» 1921 года (руск.)
• Московский договор 1921 года в Энциклопедии Геноцид.ру
• П. В. Густерин. Обстоятельства заключения Советско-турецкого договора 1921 года