Мемарыялы Першай сусветнай вайны

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Мемарыя́лы Пе́ршай сусве́тнай вайны́ — мемарыяльныя комплексы і асобныя зноў пабудаваныя архітэктурныя збудаванні; асобныя манументы, помнікі і іншыя архітэктурныя аб’екты; мемарыяльныя дошкі і іншыя памятныя знакі, якія ўсталяваныя на гістарычных будынках, у месцах бітваў і пахаванняў; музейныя экспазіцыі і іншыя аб’екты, а таксама мерапрыемствы, прысвечаныя Першай сусветнай вайне (1914—1918), яе падзеям, героям і ахвярам.

Перадгісторыя традыцыі[правіць | правіць зыходнік]

Як такая, традыцыя ўшанавання перамог на поле лаянцы сродкамі манументальнай прапаганды ўзыходзіць да старажытных цывілізацый, аб чым сведчаць, напрыклад, помнікі Старажытнага Егіпта. Да звычайных хранаграфічных надпісаў з часам дадаліся рэльефныя выявы; удасканаленне тэхнікі апрацоўкі каменя дазволіла ствараць асобныя скульптуры. Ідэі «Алей герояў» і трыумфальных арак, грабніц, кенатафаў і іншых кампанентаў мемарыялаў Новага часу перанятыя еўрапейскай цывілізацыяй непасрэдна з антычнасці.

Новыя асаблівасці ўвекавечання памяці[правіць | правіць зыходнік]

Магіла невядомага салдата[правіць | правіць зыходнік]

Вагон, у якім цела Невядомага воіна перавозілася ў Вэстмінстэрскае абацтва

«Магіла невядомага салдата» — новы тып ваеннага мемарыяла, раней у гісторыі невядомы і які з’явіўся толькі ў часы Першай сусветнай вайны. Аўтарам ідэі помніка не канкрэтнаму чалавеку, а сукупнаму вобразу безыменных ахвяр, лічыцца каплан Царквы Англіі Дэвід Рэйлтан (1884—1955), які па абавязку службы надпісваў пахаванні неапазнаных парэшткаў, знойдзеных блізу месцаў бітваў брытанскай арміі на Заходнім фронце[1]. Спачатку ідэя не атрымала падтрымкі: лорд Дуглас Хейг ліст капелана з яго прапановай праігнараваў[2].

Не пакідаючы сваёй задумы, пасля вайны Рэйлтан, ужо як вікарый царквы Іаана Хрысціцеля ў Маргіце, выклаў у жніўні 1920 года гэтую ідэю дэкану Вэстмінстэрскага абацтва Герберту Райлу. Усумніўся ў ідэі і кароль Георг V, аўдыенцыю ў якога Райлі атрымаў па сваіх правах, як кіраўнік англіканскай царквы. Ідэя пахаваць у Вэстмінстэрскім абацтве астанкі Невядомага Воіна знайшла падтрымку толькі ў лорда Керзана, і ў кастрычніку 1920 года была афіцыйна прынятая ўрадам[2].

У Францыі Магіла невядомага салдата была створана пад Трыўмфальнай аркай у Парыжы у 1921 годзе[3]. Мемарыял таксама вядомы тым, што тут у 1923 годзе быў запалены першы ў сучасную эпоху Вечны агонь над магіламі ахвяр[4][5].

У Польшчы Магілу невядомага салдата збудавалі ў 1925 годзе. Цяпер яна лічыцца мемарыялам загінуўшым ва ўсіх войнах[6].

Дзень перамір’я[правіць | правіць зыходнік]

Дзень перамір’я 1918 года (11 лістапада) з’яўляецца нацыянальным святам Бельгіі і Францыі і адзначаецца штогод. У Вялікабрытаніі Дзень перамір’я адзначаецца ў нядзелю, бліжэйшую да 11 лістапада, прычым гэта «Памінальная нядзеля» (англ.: Remembrance Sunday) распаўсюджваецца таксама і на ахвяр Другой сусветнай вайны.

Мемарыялы міжваеннага перыяду (1918—1938)[правіць | правіць зыходнік]

Бельгія[правіць | правіць зыходнік]

У Іпры, каля якога загінулі дзясяткі тысяч брытанскіх салдат, у 1927 годзе быў адкрыты мемарыял Мененскія вароты. З тых часоў у Іпры склалася традыцыя: кожны дзень у 20:00 да брамы прыходзіць трубач з мясцовай пажарнай частцы і выконвае сігнал адбою.

Вялікабрытанія[правіць | правіць зыходнік]

Галоўным брытанскім помнікам загінулым у Першай сусветнай вайне з’яўляецца Кенатаф (ад стар.-грэч.: κενοτάφιον — «пусты труну») у Лондане, на вуліцы Уайтхол — помнік невядомаму салдату. Ён быў пабудаваны ў 1919 годзе да першай гадавіны заканчэння вайны. У другую нядзелю лістапада Кенатаф становіцца цэнтрам нацыянальнага Дня памінання. За тыдзень да гэтага на грудзях у мільёнаў англічан з’яўляюцца маленькія пластыкавыя макі, якія купляюцца ў спецыяльнага дабрачыннага Фонду дапамогі ветэранам і ўдовам ваенных. У нядзелю ў 11 гадзін раніцы каралева Вялікабрытаніі, генералы, міністры і біскупы ўскладаюць да Кенатафа вянкі з маку, і абвяшчаюцца дзве хвіліны маўчання[7].

Германія[правіць | правіць зыходнік]

Агульнанацыянальны мемарыял загінуўшым у вайну быў узведзены ў 1924—1927 гадах у Усходняй Прусіі непадалёк ад горада Гогенштайн і гістарычнага Таненберга, які двойчы ўвайшоў у ваенную гісторыю Германіі: як месца паражэння ў Грунвальдскай бітве ў ліпені 1410 года, і як поле першай перамогі, здабытай над рускай арміяй пры Мазурскіх азёрах у жніўні—верасні 1914 года[8].

Мемарыял быў закладзены 31 жніўня 1924 года Паўлем Гіндэнбургам і Эрыхам Людэндорфам ў прысутнасці 60 тысяч ветэранаў. За тры гады было пабудавана падабенства сярэднявечнага замка васьміграннай формы. 20-метровыя вежы чырвонага каменя, якія узвысіліся пасярэдзіне кожнай з васьмі яго сцен, мелі розныя гераічныя пасвячэнні, а ва ўнутраным двары ўзвышаўся гіганцкі крыж над брацкай магілай 20 невядомых салдат. Адкрыццё адбылося 18 верасня 1927 года, да 80-годдзя прысутнічаўшага на ім Гіндэнбурга[8]. Праз сем гадоў, 7 жніўня 1934 года і сам рэйхспрэзідэнт быў урачыста пахаваны ў склепе вежы, якая ўжо насіла яго імя, як пераможцы[8]. У студзені 1945 года з прычыны непазбежнага адыходу з Усходняй Прусіі пад ударамі савецкіх войскаў, Гітлер даў загад вывезці з яго астанкі Гіндэнбурга і падарваць мемарыял.

У сакавіку 1922 года ў Германіі ў памяць аб загінуўшых у Першай сусветнай вайне быў заснаваны Усенародны Дзень смутку. У 1952 годзе дата дня смутку была перанесена на лістапад, і з таго часу ён стаў днём памяці не толькі тых, хто загінуў у вайне, але і ўсіх людзей, якія загінулі за незалежнасць Германіі і забітых па палітычных прычынах.

Італія[правіць | правіць зыходнік]

У мемарыяле «Загінулым» (італ.: Ai caduti), адкрытым у 1928 годзе ў Казале-Манферата, яго аўтар, скульптар Леанарда Бістольфі (1859—1933), з майстэрствам і мерай увасобіў найбольш выразныя формы, якія склаліся ў антычнасці і развітыя ў эпоху Адраджэння. Паўкруглую экседру падтрымліваюць чатыры акрыленыя карыятыды, якія сімвалізуюць перамогу і складаюць асяроддзе цэнтральнай фігуры — бронзавай статуі ваяра ў уборы эпохі крыжовых паходаў (Il Fante Crociato). Па прыступках, вядучым ад палуратонды ўніз, насустрач гледачу збягае злёгку прыкрытая паветранымі празрыстымі матэрыямі дзяўчына — Італьянская вясна (італ.: Primavera Italica).

Расія і СССР[правіць | правіць зыходнік]

Яшчэ 3 (16) мая 1913 года для будучага музея гісторыі рускіх войскаў у Царскім Сяле была закладзена Ратная палата. Пасля пачатку вайны Мікалай II распарадзіўся вылучыць побач участак для пахавання загінулых і памерлых чыноў Царскасельскага гарнізона («Могілкі герояў»), які атрымаў у 1915 годзе афіцыйную назву «Першыя Братэрскія могілкі». Архітэктар С. М. Антонаў склаў праект храма-помніка, які меркавалася ўзвесці на месцы часовай драўлянай царквы, закладзенай 18 жніўня 1915 года ў гонар іконы Божай Маці «Здаволь мой смутак». Пасля рэвалюцыі, у 1918 годзе бальшавікі адкрылі ў будынку Ратнай палаты Народны музей вайны 1914—1918 гадоў, але ў абстаноўцы грамадзянскай вайны ў 1919 годзе яго давялося зачыніць, перадаўшы экспанаты ў фонды іншых музеяў і сховішчаў Петраграда.

16 чэрвеня 1916 года ў Вязьме быў адкрыты Помнік героям другой Айчыннай вайны (знесены ў 1920-я гады). Хоць у далейшым большая ўвага надавалася Грамадзянскай вайне, з усведамленнем непазбежнасці новай вайны супраць ранейшага праціўніка ў асобе нацысцкай Германіі і асабліва пасля Мюнхенскай змовы 1938 года патрыятычнае выхаванне стала больш актыўна звяртацца да лепшых эпізодаў Першай сусветнай вайны, напрыклад да Брусілаўскага прарыву.

Францыя[правіць | правіць зыходнік]

На працягу некалькіх гадоў пасля заканчэння вайны кожны муніцыпалітэт Францыі ўзвёў помнік загінулым воінам.

Памятныя мерапрыемствы пасля 1945 года[правіць | правіць зыходнік]

Пасля 1945 года асноўны акцэнт манументальнай прапаганды па ўсім свеце быў перанесены на ахвяр Другой сусветнай вайны. У шэрагу краін мемарыялаў 1918-х — канца 1930-х гадоў былі нададзена дадатковая сэнсавая нагрузка, і цяпер яны разглядаюцца як памяць ахвярам абедзвюх войнаў. Тым не менш, у многіх краінах увекавечанне ахвяр і спецыяльныя мемарыяльныя мерапрыемствы, спецыяльна прысвечаныя ахвярам і падзеям Першай сусветнай вайны працягваюцца і ў XXI стагоддзі.

СССР[правіць | правіць зыходнік]

З пачаткам Вялікай Айчыннай вайны ў СССР стала надавацца больш увагі і героям Першай сусветнай. Так, імем П. М. Несцерава — лётчыка, які прымяніў упершыню ў 1914 годзе таран — вуліцы ў гарадах, а ў 1951 назвалі горад Жоўква, пад якім герой загінуў. І наадварот, у 1992 годзе новыя ўлады вырашылі аддаць імя героя забыццю, вярнуўшы мястэчку ранейшае імя.

У 1960-я гады ў Армянскай ССР надалі ўвагу генацыду армян — тэме, якая раней замоўчвалася ва ўгоду Турцыі. У 1965 годзе ў Ерэване быў адкрыты Цыцэрнакаберд — мемарыял ахвярам генацыду армян.

Разам з тым напярэдадні Алімпіяды ў Маскве ў 1979 годзе ў раёне Сокал былі знішчаны пахаванні ўдзельнікаў Першай сусветнай вайны.

Беларусь[правіць | правіць зыходнік]

14 жніўня 2011 года ў Мінску было адроджана Брацкія могілкі, заснаваныя ў лістападзе 1914 года па ініцыятыве генерал-лейтэнанта Паўла Андрэевіча Смародскага. Сярод пахаваных на ім каля 5 тысяч вайскоўцаў — прапаршчык 301-га Бабруйскага пяхотнага палка князь Ілля Васільевіч Чалакаеў (Чалакашвілі), штабс-капітан 4-га Туркестанскага стралковай палка Яўстафій Данілавіч Урсуленка. Пахаванні былі падзеленыя па сектарах (участках) па канфесійным прынцыпе.

11 лістапада 2011 года на могілках быў упершыню адзначаны Дзень Памяці загінуўшых у Першай сусветнай вайне. Аналагічныя праекты задуманы і для іншых абласцей Беларусі: мемарыял у Смаргоні (Гродзенская вобласць), рэканструкцыя Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага ў Магілёве і г. д.

Постсавецкая Расія[правіць | правіць зыходнік]

1 жніўня 2004 года ў Маскве, да 90-годдзя пачатку Першай сусветнай вайны, на месцы Маскоўскіх гарадскіх Брацкіх могілак у раёне Сокал былі пастаўлены памятныя знакі «Загінуўшым у сусветнай вайне 1914—1918 гадоў», «Расійскім сёстрам міласэрнасці», «Расійскім авіятарам, пахаваным на Маскоўскіх гарадскіх брацкіх могілках».

11 лістапада 2008 года на месцы Брацкіх могілак у горадзе Пушкін была ўстаноўлена стэла — помнік героям Першай сусветнай вайны[9][10].

Папраўкай у Федэральны закон Расіі «Аб днях вайсковай славы і памятных датах Расіі», якая ўступіла ў сілу з 1 студзеня 2013 года, дзень 1 жніўня быў абвешчаны Днём памяці расійскіх воінаў, якія загінулі ў Першай сусветнай вайне 1914—1918 гадоў.

Паўсюдны характар будаўніцтва і аднаўленне мемарыялаў набыло ў 2014 годзе, у сувязі са 100-гадовай гадавінай пачатку «сусветнай бойні». У Маскве, ва ўжо створаным да таго часу ваеннага мемарыяла на Паклоннай гары, які перасягнуў па сваім размахам Таненберг, 1 жніўня 2014 года быў адкрыты спецыяльны помнік героям Першай сусветнай вайны. Былі таксама адкрыты помнік «Развітанне славянкі» на Беларускім вакзале ў Маскве, у Калінінградскай вобласці, у Ліпецку і Пскове. Мемарыяльная дошка 45-й пяхотнай дывізіі была адкрыта ў Пензе[11][12]. 6 верасня 2014 года ў Тальяці адкрыты памятны знак выхадцам з Стаўрапаля-на-Волзе (ранейшая назва горада), Самарскай губерні і Стаўрапальскага павета, якія загінулі ў баях у Першую сусветную вайну і памёрлі ад ран у мясцовых шпіталях і было абвешчана аб планах стварыць Лес Памяці плошчай 10 гектараў з высадкай 40 000 хвой[13].

У Сакольніках, на вуліцы Матроская Цішыня, быў адрэстаўраваны храм Звеставання, «што пры Саперным батальёне», — частка комплексу вайсковых казармаў пачатку XX стагоддзя. У той жа час само будынак вайсковых казармаў, дзе з кастрычніка 1897 года размяшчалася найстарэйшая інжынерная часць Рускай арміі, Грэнадзёрскі сапёрны Яго Імператарскай Высокасці Вялікага Князя Пятра Мікалаевіча батальён, у 2013 годзе быў знесены інвестарам ААТ «494 УНР» для вызвалення тэрыторыі пад камерцыйную забудову.

У 2014 годзе пад ціскам грамадскасці маскоўскія чыноўнікі абяцалі разгледзець пытанне аб адмене праекта рэканструкцыі зямельнага ўчастка на Сокале, якое ўваходзіць у Мэмарыяльна-паркавы комплекс герояў Першай сусветнай вайны, які прадугледжвае знос кінатэатра «Ленінград» і будаўніцтва на яго месцы гандлёва-забаўляльнага комплексу[14].

Зноскі

  1. Elizabeth Baigent, ‘Railton, David (1884—1955)’, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004
  2. а б THE UNKNOWN WARRIOR ‘Unknown and yet well known’ Compiled by Mary P Wilkinson, (2000) Imperial War Museum, London
  3. Durand 2010.
  4. Vilain 1933.
  5. Martins 1937.
  6. Hübner 1991.
  7. Лондон для путешественника. Уайтхолл (руск.). Travel.my1.ru (7 жніўня 2007). Архівавана з першакрыніцы 29 красавіка 2013. Праверана 28 красавіка 2013.
  8. а б в Goebel 2007, p. 136—145.
  9. Царскосельское Братское кладбище героев Первой мировой войны у Казанского кладбища в Царском Селе (город Пушкин) (руск.)(недаступная спасылка). Pushkin-town.net. Архівавана з першакрыніцы 22 кастрычніка 2013. Праверана 28 красавіка 2013.
  10. В русских вы живы сердцах(руск.) // Вестник «Зодчий. 21 век». — 2009. — № 1 (30).
  11. В Пензе открыли мемориальную доску землякам-участникам Первой мировой войны. «PenzaNews» (15 снежня 2014). Праверана 2 студзеня 2015.
  12. В Пензе открыли мемориальную доску землякам-участникам Первой мировой войны(недаступная спасылка). Официальный портал Правительства Пензенской области (15 снежня 2014). Архівавана з першакрыніцы 2 студзеня 2015. Праверана 2 студзеня 2015.
  13. А. Бондаренко, Красная звезда, 22.07.2014, «Памятник из 40 тысяч сосен» Архівавана 23 снежня 2018.
  14. Архнадзор » Архив » На могилах Второй Отечественной (руск.). Праверана 23 лістапада 2019.

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Кнігі
Артыкулы
  • Пахалюк К. Захоронения и памятники Первой мировой войны в Восточной Пруссии // Восточная Пруссия, 1914—1915. Неизвестное об известном. — Калининград, 2008. — С. 101—122
  • Литература и культурное самосознание России в период Первой мировой войны (Круглый стол в Музее-библиотеке Н. Ф. Фёдорова; доклады: А. Г. Гачева, Н. В. Юдин, Е. Ю. Константинова; 24 декабря 2013)
  • Jacky Durand.. La marche héroïque du Soldat inconnu. Libération (10 novembre 2010). Праверана 2.7.2018.
  • "Ancona celebra il suo concittadino, targa al Passetto per l'architetto Cirilli". 11.02.2011. Праверана 11.8.2020. {{cite news}}: Невядомы параметр |editore= ігнараваны (даведка); Праверце значэнне даты ў: |accessdate=, |date=, і |year= / |date= mismatch (даведка)
Каталогі фотаздымкаў