Младатуркі

Плакат младатурак. На плакаце з асманскія туркі і балгары кажуць: «Няхай жыве радзіма, няхай жыве нацыя, жыве свабода». (1908)

Младатуркі (турэцк.: Jön Türkler) — палітычны рух у Асманскай імперыі, які, пачынаючы з 1876 года, спрабаваў правесці ліберальныя рэформы і стварыць канстытуцыйна дзяржаўны лад. Младатуркам атрымалася зрынуць султана Абдул-Хаміда II (1908) і правесці палавіністыя празаходнія рэформы, аднак пасля паразы Турцыі ў Першай сусветнай вайне яны страцілі ўладу. Пасля перамогі Кемаля Атацюрка большасць младатурак актыўна падтрымлівалі дзейнасць кемалісцкай Народна-рэспубліканскай партыі.

Перадумовы

З 1870-х гадоў некалі магутная Турцыя паступова слабее, губляе раней захопленыя тэрыторыі і ператвараецца ў паўкалонію еўрапейскіх імперыялістычных дзяржаў, але нарастанне вострых міжімперыялістычных супярэчнасцяў на Балканах і Блізкім Усходзе перашкодзіла канчатковага падзелу турэцкіх валадарстваў. Да ранейшых фактараў, паскорыла распад і фінансавае закабаленне Асманскай імперыі, дадавалася гвалтоўнае ўцягванне яе не толькі ў сусветнай капіталістычны рынак, але і ў сусветную капіталістычная вытворчасць. Аднак эканоміка Турцыі развівалася аднабока. Раслі замежныя канцэсійныя прадпрыемствы, адкрываліся замежныя банкі. Замежнікі ўкладвалі капіталы ў здабываючую прамысловасць і ў тыя галіны апрацоўчай прамысловасці, якія былі занятыя перапрацоўкай экспартных культур. Па ўзроўні прамысловага развіцця Турцыя знаходзілася на апошнім месцы ў Еўропе і на адным з апошніх месцаў у Азіі. Колькасць рабочых, занятых у прамысловасці і на транспарце, не перавышала 40-50 тыс. чал.

Баючыся новага ўмяшання дзяржаў (у сувязі з нацыянальна-вызваленчага паўстаннямі 1870-х гадоў у Сербіі, Герцагавіне, Босніі, Балгарыі і фінансавым банкруцтвам Турцыі), які далучыўся да «новым асманамі» дзяржаўны дзеяч Турцыі Мідхат-паша разам з некаторымі іншымі членамі ўрада арганізаваў дзяржаўны пераварот (30 мая 1876 года), у выніку якога султан Абдул-Азіз (кіраваў у 1861—1876 гадах) быў зрынуты, фактычная ўлада перайшла да Мідхат-пашы і супрацоўнічалі з ім «новым асманамі». Султан Абдул-Хамід II (кіраваў у 1876—1909 гадах) зацвердзіў распрацаваны Мідхатам-пашой і Намыкам Кемалем праект канстытуцыі, і 23 снежня 1876 года «канстытуцыя Мідхата» была ўрачыста апублікаваная.

Грэкі аплакваюць сваякоў, якія былі забітыя ў Смірне ў 1922 годзе.

Аднак ужо ў пачатку 1877 года султан зрушыў Мідхат-пашу з пасады вялікага Візіра, падвергнуў рэпрэсіям большасць «новых асманаў», а ў лютым 1878 года распусціў абраны паводле канстытуцыі парламент і ўсталяваў самадзяржаўнай дэспатычны рэжым («Зулюм»).

Генацыд армян быў сістэматычным вынішчэннем урадам маладых туркаў сваіх армянскіх падданых

Паражэнне ў руска-турэцкай вайне 1877—1878 фактычна прывяло да амаль поўнага крушэння турэцкага панавання на Балканах і страты шэрагу уладанняў у іншых рэгіёнах. Берлінскі кангрэс 1878 года прызнаў незалежнасць большасці балканскіх народаў ад Турцыі. У 1881 годзе Францыя захапіла Туніс, у 1882 годзе Вялікабрытанія акупавала Егіпет (ў 1914 годзе аб’яўлены брытанскім пратэктаратам). У 1881 годзе замежныя крэдыторы вымусілі султана даць згоду на заснаванне імі Упраўленне Атаманскага дзяржаўнага доўгу, у вядзенне якога перайшлі найбольш істотныя даходы Турцыі і кантроль над яе фінансамі. Замежнае ўплыў пранік таксама ў войска, жандармерыю, флот, мытнае і іншыя ведамствы Турцыі.

Прагнучы ўтрымаць падуладныя народы ў падпарадкаванні, Абдул-Хамід II жорстка пераследваў найменшыя праявы вальнадумства, распальваў нацыянальную і рэлігійную варожасць, правакаваў сутыкнення паміж мусульманамі і хрысціянамі. У 1890-х гадах, паводле ўказа Абдул-Хаміда II, у Самсуне і інш. акругах Малой Азіі, а таксама ў Стамбуле былі арганізаваны жорсткія армянскія пагромы, падчас якіх загінула некалькі соцень тысяч армян. Аднак «зулюм» не мог спыніць рост прагрэсіўных сіл у краіне.

Узнікненне «младатурак»

У канцы XIX стагоддзя палітычнымі пераемнікамі «новых асманаў» выступілі младатуркі. Младатурками з’яўляліся ў асноўным тыя якія атрымлівалі адукацыю ў Францыі і ў іншых краінах Еўропы. Нефармальным лідарам камітэта быў філосаф Абдула Джэўдзет, аднак сам ён у палітыку не ўмешваўся, займаўся ў асноўным асветніцкай дзейнасцю. У асяроддзі «младатурак» паўстала радыкальнае крыло, якое складалася з маладых афіцэраў, на чале якіх былі Энвер-паша, Талаат-паша і Джэмаль-паша.

Паспяванню рэвалюцыйнай сітуацыі ў Турцыі садзейнічалі ўзмацненне ў пачатку XX стагоддзя нацыянальна-вызваленчай барацьбы балканскіх народаў і звязанае з гэтым абвастрэнне Усходняга пытання, агульны рэвалюцыйны ўздым на Усходзе пад уплывам рэвалюцыі 1905—1907 гадоў у Расіі, якая паклала пачатак «абуджэння Азіі».

Младатурэцкая рэвалюцыя і яе наступствы

Асноўны артыкул: Младатурэцкая рэвалюцыя

Младатурэцкія афіцэры

Абапіраючыся галоўным чынам на афіцэрства, младатуркі на чале з Ніязі-беем паднялі ў ліпені 1908 года ўзброенае паўстанне, якое прымусіла султана Абдул-Хаміда II аднавіць дзеянне адменены ім канстытуцыі 1876 года і склікаць парламент. Аднак сваёй палітыкай, накіраванай на абмежаванне рэвалюцыі, младатуркі палягчалі выкананне задум унутранай і знешняй рэакцыі. У красавіка 1909 гады прасултанскія рэакцыйныя колы арганізавалі ў Стамбуле контррэвалюцыйны мяцеж з мэтай аднаўлення неабмежаванай улады султана. Спроба не ўдалася, і Абдул-Хамід II пазбавіўся трона (султанам парламент выбраў бязвольнага Мехмеда V), але з гэтага часу младатуркі, змяніўшы сваі погляды, ужо самі сталі пераходзіць на рэакцыйныя пазіцыі. Заняўшы міністэрскія, парламенцкія і адміністрацыйныя пасады, яны ўсталявалі дыктатарскі рэжым, мала чым адрозніваўся ад «зулюма».

Палавіністыя рэформы младатурак не змянілі класавай сутнасці феадальна-клерыкальнага ладу Асманскай імперыі і не змаглі аднавіць яе былую магутнасць. Калі вызваленчая барацьба ахапіла амаль усе нетурецкие вобласці імперыі (славянскія, арабскія, армянскія і іншыя землі), а італа-турэцкая вайна 1911—1912 гадоў і Балканскія вайны 1912—1913 гадоў канчаткова разбурылі ілюзію асманізму, младатуркі сталі абвяшчаць рэакцыйныя ідэі панцюркізму. Яны таксама шырока выкарыстоўвалі лозунгі панісламізму. Младатуркі не палегчылі і палажэнні турэцкага народа. Праведзены ў 1913 годзе кадастр, замацаваўшы прыватную ўласнасць на зямлю, ўзмацніў абеззямельванне сялян. Забастоўкі рабочых душыліся ўладамі, пераследаваліся дэмакратычныя і сацыялістычныя арганізацыі, якія ўзніклі ў Турцыі пасля младатурэцкай рэвалюцыі. Пасля турэцка-італьянская вайны Турцыя страціла свае апошнія ўладанні ў Афрыцы — Трыпалітаніі і Кірэнаіка, а таксама Дадэканескіх астравах. У выніку Балканскіх войнаў ўсе, што засталіся еўрапейскія валодання Турцыі былі абмежаваныя толькі Усходняй Фракіі з Эдырнэ. Таксама ад Турцыі адкалолася Албанія, якая стала незалежнай дзяржавай пад міжнародным пратэктаратам.

Крушэнне «младатурак»

Паведамленне пра ўцёкі младацюркскага «трыумвірату» у турэцкай газеце İkdam, 1918 г.

Асноўны артыкул: Дзяржаўны пераварот у Асманскай імперыі (1913)

З пачатку 1914 года ўлада ў Турцыі фактычна засяродзілася ў руках младатурэцкіх лідараў на чале з Энвер-пашай, Талаатом-пашай і Джэмаля-пашай. Парламент і султан былі не ў стане ўплываць на сітуацыю. Адарваны не толькі ад народа, але і ад асноўных слаёў нацыянальнай буржуазіі, гэты «трыумвірат» у 1914 году прыцягнуў Турцыю ў Першую сусветную вайну на баку Аўстра-Венгрыі і Германіі. Вайна для Турцыі скончылася поўным паразай, канчатковым распадам і замежнай акупацыяй.

Унутры краіны младатуркі ўжывалі жорсткі тэрор. У 1915 годзе, пад падставай высылкі з прыфрантавой паласы, младатурэцкія ўлады знішчылі больш за 1,5 мільёнаў армян. У краіне расло незадаволенасць младатурэцкім рэжымам. У войску ўзмацнялася абурэнне засіллем германскіх афіцэраў. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Расіі Турцыя мела магчымасць выйсці з вайны, але младатурэцкія кіраўнікі, насуперак нацыянальным інтарэсам Турцыі, яшчэ цэлы год працягвалі вайну супраць Савецкай Расіі; нягледзячы на ​​заключэнне Брэсцкага міра 1918 года, уцягнулі краіну ў антысавецкую інтэрвенцыю на Каўказе. Якое пачалося ў верасня 1918 гады наступ дзяржаў Антанты на палестынскіх і Македонскага франтах вымусіла султанской ўрад 30 кастрычніка 1918 года здацца на літасць пераможцаў (Мудраскае перамір’е). Фактычна, гэта быў канец Асманскай імперыі. Энвер-паша і іншыя младатурэцкія лідары эмігравалі, дыскрэдытаваўшая сябе партыя «Яднанне і прагрэс» самаліквідавалася.

У 1918—1922 гадах ўлада ў разбітай Асманскай імперыі належала найбольш кансерватыўным колам — праціўнікам младатурэцкага руху, якія знаходзіліся пад уплывам краін Антанты, чые арміі акупавалі краіну.

Лёс лідараў

Асманскі «трыумвірат»: Талаат-паша, Энвер-паша, Джэмаль-паша

Кемаль-паша знаходзіўся ў жорсткай канкурэнцыі з лідарамі младатурак і не дапусціў іх вяртання ў Турцыю, аднак яго мэты ў асноўным супадалі з мэтамі младатурак, таму пасля перамогі Кемаля і абвяшчэння яго прэзідэнтам многія младатуркі, якія змянілі свае погляды, падтрымалі створаную ім Рэспубліканскую народную партыю.

Лёс трох пашаў: двое з іх, Талаат-паша і Джэмаль-паша, былі забітыя армянскімі нацыяналістамі неўзабаве пасля заканчэння Першай сусветнай вайны. Талаат-паша і Джэмаль-паша былі ў выгнанні ў Еўропе, дзе іх і забілі падчас аперацыі «Немязіда» — аперацыі помсты супраць вінаватых у генацыдзе армян. Сагамон Тэйліран, чыя сям’я была забітая падчас генацыду армян, забіў выгнанага Талаат-Пашу ў Берліне і пасля быў апраўданы нямецкім судом прысяжных. Джэмаль-паша быў гэтак жа забіты Сцяпанам Дзагікянам, Бедросам дэр Багасянам і Ардашам Кеваркянам за «злачынствы супраць чалавечнасці» ў Тбілісі. Трэці Паша, Энвер-паша, быў забіты ў баі супраць часткі Чырвонай Арміі пад камандаваннем Акопа Мелкумяна пад Балджуанам у Таджыкістане (тады Туркестан).

Гл. таксама

• Генацыд пантыйскіх грэкаў

Літаратура

• Hanioğlu M. S. Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902—1908 (англ.). — Oxford: Oxford University Press, 2001. — 538 p. — ISBN 0-19-513463-X.
• Hanioğlu M. S. The Young Turks in Opposition (англ.). — N. Y.: Oxford University Press, 1995. — 408 p. — ISBN 0-19-509115-9.