Мытная сістэма Вялікага Княства Літоўскага

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Мытная сістэма Вялікага Княства Літоўскага — сукупнасць сродкаў і метадаў дзяржаўнага рэгулявання перамяшчэння тавараў праз мяжу, экспарт-імпарт тавараў, а таксама практычная арганізацыя мытнай службы на землях ВКЛ (стварэнне мытаў, устанаўленне тарыфаў, спагнанне мытных збораў, барацьба з кантрабандай і інш.

Мытны збор у XIII стагоддзі[правіць | правіць зыходнік]

Паштовая марка, прысвечаная Полацку. 2017 год.

Гандлёвае права існавала ўжо ў XIII стагоддзі, калі заснаваны немцамі ў 1201 годзе на Заходняй Дзвіне з дазволу князя полацкага стратэгічны ваенна-гандлёвы горад Рыга стаў ключавым звяном у гандлі ўсходнеславянскіх дзяржаў з Заходняй Еўропай. Гэта прывяло да заключэння гандлёвых дагавораў паміж Рыгай і славянскімі князямі: першай такой дамовай паміж Рыгай і Полацкам стаў дагавор 1210 года, па якім полацкі князь Уладзімір даваў купцам шырокія правы. Дагавор смаленскага князя Мсціслава Давыдавіча разам з князямі полацкім і віцебскім з Рыгай і Гоцкім берагам 1229 года, — адна з першых пісьмовых крыніц гандлёвага права ў беларускіх землях, змацаваная пячаткамі Вісбю, Любека, Данцыга, Мюнхена, Гронінгена, Дортмунда, Брэмена, Смаленска, Полацка і Віцебска. Яго палажэнні рэгулявалі розныя аспекты гандлёвых адносін. «Кожнаму лаціненскаму чалавекам з усіх вольныя шляхі з Гочкага берага ды Смольнеска без мыта». Гэты дагавор паслужыў асновай і для іншых пагадненняў[1].

Раней у гістарычнай літаратуры мыта (myto) нярэдка атаясамлялі са знешнегандлёвым зборам — цло (theloneum, cło). І польскія і ўкраінскія слоўнікі і энцыклапедыі даюць падобныя азначэнні гэтым паняццям. Цлом называлі збор, які спаганяўся на межах дзяржавы ў спецыяльных месцах (каморы цэльныя) чыноўнікамі (мытнікі, цэльнікі) з тавараў экспарту/імпарту на карысць вялікага князя літоўскага, а мытам — пошліны, якія служылі кампенсацыяй за эксплуатацыю камунікацыйных збудаванняў (мастоў, бродаў, пераездаў)[2].

У сучаснай беларускай мове захаваліся словы: мыта, мытня, мытніца, мытнік. З гэтым паняццем звязаны назвы прытоку ракі Прыпяць — Мытва, сёлаў у Лідскім і Полацкім раёнах, сёлаў Мытныця ў Украіне, Мытная плошча ва Львове і інш. Мытная служба Рэспублікі Беларусь называецца Дзяржаўны мытны камітэт Рэспублікі Беларусь, украінская — Державна митна служба[3].

У той час мытны збор ажыццяўляўся звычайным зборам грошай з прыезджых. Існавала два віды мытных пошлін: вадзяное мыта (спаганялася з лодак) і сухое мыта (пошліна з вазоў). Парожнія судны пошліны не плацілі. Калі хто-небудзь спрабаваў ухіліцца ад выплаты, то пры затрыманні плаціў падвойны штраф з кожнага воза ці судна. Мытняй кіраваў прызначаны княскі кіраўнік — цівун з памагатымі. Гандаль па тым часе была дастаткова ажыўленай. Напрыклад, праз Полацак вывозілі аўчыну, пушніну, воск, хмель. Увозілі мячы, сякеры, бурштын, вырабы з бронзы, срэбра, жалеза[4][5].

Мыта ў XIV—XV стагоддзях[правіць | правіць зыходнік]

Карта Вялікага Княства Літоўскага, створаная Г. Меркатарам. З кнігі «Atlas sive Cosmographicae Meditationes». Дуйсбург. 1595. Першая карта, якая паказвае Вялікае Княства Літоўскае асобна ад іншых краін Еўропы.

Мыта (цло) у Вялікім Княстве Літоўскім — гэта пошліна, якая спаганялася казной ВКЛ з мясцовых купцоў за ўвоз і вываз тавараў за мяжу, а таксама з іншаземцаў за продаж тавараў на мясцовых рынках або за правоз па тэрыторыі дзяржавы. З утварэннем Вялікага Княства Літоўскага збор мыта пераходзіў ад удзельных князёў да вялікага князя літоўскага. Таможныя зборы з купцоў за перавозкі па тэрыторыі дзяржавы, увоз і вываз, а таксама за продаж розных тавараў на мясцовых рынках складалі значную долю казны. Мытную пошліну плацілі як мясцовыя купцы, так і замежныя «госці». І не толькі грашыма, але і некаторымі таварамі (тканіны, мяхі). У «Матэрыялах для геаграфіі і статыстыкі Расіі, сабраныя афіцэрамі Генеральнага Штаба» (1863) гаворыцца: «Каля таго ж часу (гаворка ідзе пра 1411 год) у Брэсце з’явіліся аўгустынскія манахі, якім былі аддадзены шырокія пляцы паміж Мухаўцом і Бугам для пабудовы, а на іх утрыманне вызначаны даходы з брэсцкай пошліны 4 капы шырокіх грошаў…». Гэта значыць, ужо ў 1411 годзе існавала брэсцкая таможня.

Меркаваны выгляд Берасця ў ХІІ—ХІІІ стагоддзях.

Мытная дзейнасць адлюстравана ў дакументах дзяржаў, з якімі гандлявалі купцы ВКЛ, у прыватнасці ў справах Пасольскага  (руск.) (бел. прыказа, Рыжскай гандлёвай кнізе за 1280—1352 гады, у мытных рэестрах некаторых польскіх гарадоў. Захаваліся мытныя кнігі Брэста за 1583 і 1605 гады, Віцебска — за 1605, Гродна Гродна — за 1600, 1605, 1764, Магілёва — за 1612, 1708, Полацка 1708, Мінска — за 1708. Яны дазваляюць меркаваць аб развіцці рамёстваў і гандлю ў гарадах ВКЛ, міжнародных гандлёвых шляхах, сувязях княства з Расіяй, Украінай, Прыбалтыкай[6][7][8].

Недахопам мытных кніг з’яўляецца адсутнасць вестак аб таварах, якія ўвозіліся і вывозіліся шляхтай і духавенствам. Згодна з прывілеем Жыгімонта I, шляхта і духавенства Польшчы асвабаждалася ад пошлін, калі тавары везлі не на продаж, а для ўласных патрэб. З сярэдзіны XVI стагоддзя да 1764 года ад платы за вываз са сваіх маёнткаў тавараў (лес, лён, пянька, паташ і інш.) шляхта таксама вызвалялася. Толькі ў 1772 годзе, падчас Першага падзелу Рэчы Паспалітай, былі ўведзены тры пошліны, якія ахоплівалі ўсе сацыяльныя групы Рэчы Паспалітай: шляхецкае мыта, купецкае мыта і мыта ад солі. У мытных кнігах гэтыя пошліны фіксаваліся асобна[9].

Для найбольш эканамічна развітых рэгіёнаў улады маглі адмяніць мытныя зборы. Вялікакняскі прывілей (1432) брата Вітаўта Жыгімонта Кейстутавіча гарантаваў жыхарам Вільні права свабоднага гандлю. А Казімір IV Ягелончык, даючы віленскім мяшчанам права не плаціць мытных пошлін на ўсёй тэрыторыі дзяржавы, у 1440 годзе спасылаўся на векавыя звычаі, устаноўленыя яшчэ пры Альгерде[10].

Нягледзячы на руска-літоўскую вайну 1487—1494 гг., купцы не пераставалі ездзіць, але скардзіліся на павышэнне пошлін, якія адвольна ўводзіліся мясцовымі ўладамі ВКЛ («смаленскі мыт», «прамытіліся есте менскія мыта»). Даходзіла да таго, што купцоў «садзілі ў калодкі». За вызваленне патрабавалі выкуп. Бывалі выпадкі канфіскацыі тавару, у асноўным гэта — футра, воск, зброя і даспехі. Вядомы выпадак з маскоўскім купцом Івашкам Пярфуравым, які ехаў у 1492 годзе з Царграда праз ВКЛ і памер у Крэва. Мясцовыя ўлады забралі ягоны тавар і не хацелі аддаваць сваякам. Скаргі дайшлі да караля. Мясцовыя ўлады апраўдваліся: каб не плаціць мыта, купцы ездзяць «новымі шляхамі», таму іх адлоўліваюць і штрафуюць (прамыты). З часам прамытам стала называцца кантрабанда, а прамытнікамі — кантрабандысты[11].

Каб пазбегнуць пошлін, купцы часам спрабавалі спыняцца ў гарадскіх жыхароў. Таму ў 1567 годзе Жыгімонт ІІ Аўгуст загадаў усім мяшчанам ВКЛ пад пагрозай штрафу ў 500 кап грошаў не ўпускаць прыезджых купцоў, якія «тавары свае развязваючы, з возаў выкладваюць і ўтойваюць»[12].

Чарнігаўская брама ў Магілёве.

Многія гарады ВКЛ мелі так званае «права склада», у адпаведнасці з якім іншаземныя купцы, якія не змаглі па нейкіх прычынах прадаць свае тавары ў канкрэтным горадзе, маглі везці іх далей толькі пасля вызначанага прывілеем тэрміну захоўвання, — да шасці месяцаў. Парушэнне каралася канфіскацыяй тавару. Такое права складзіравання было дадзена Гродна, Брэсту, Віцебску, Полацку і некаторым іншым гарадам (у першую чаргу размова ідзе аб прыгранічных гарадах). У прывілеі Магілёву склады называліся «каморамі для складання прамоў і тавараў». Сутнасць права заключалася ў тым, што іншаземныя купцы пакідалі свае тавары на складах, а далейшае перамяшчэнне тавараў па тэрыторыі ВКЛ праводзілася мясцовымі купцамі, якія як бы выступалі пасярэднікамі паміж іншаземнымі купцамі і пакупніком-адрасатам. Напрыклад, гэта прапісана ў прывілеях 1498 і 1580 годоў: «…вольна будзе таварамі і куплямі ўсякімі як у Полацку, так і ва ўсім панстве нашым… купчыці і гандляваць ніякага мыта гандлёвага не плацячы»[13].

Мытная сістэма ў XVI стагоддзі[правіць | правіць зыходнік]

Вялікае Княства Літоўскае ў 1586 г.

Калі ў канцы XV стагоддзя ў ВКЛ налічвалася 83 гарады, то ўжо ў канцы XVI было 530, а без украінскіх і падляшскіх земляў, якія адышлі да Польшчы, — 380. Найбольш буйныя гарады гэтага перыяду — Брэст, Віцебск, Гродна, Мінск, Навагрудак, Полацк. У XV стагоддзі гандлёва-рамеснымі цэнтрамі станавіліся і селішчы, раней былыя крэпасцямі: Ліда, Орша і інш[14].

У XVI стагоддзі рамесная вытворчасць, якая развіваецца, спрыяла росту тавараабароту. Праз ВКЛ праходзілі гандлёвыя шляхі з Польшчы, ганзейскіх гарадоў, Крыма і т. д. Знешні гандаль вёўся купцамі і багатай шляхтай, якая са сваіх маёнткаў адпраўляла тавары да балтыйскіх партоў і далей у краіны Заходняй Еўропы. Гандлёвыя шляхі праходзілі праз Беларускае Падняпроўе (уключаючы Барысаў, Оршу, Мсціслаў, Бабруйск, Рэчыцу). Шэраг гандлёвых шляхоў ішоў з Усходу на Захад праз Смаленск, Полацк. Для зручнасці вядзення гандлю ў многіх гарадах ВКЛ размяшчаліся спецыяльныя двары, дзе жылі замежныя купцы: рускія, немцы, палякі і інш[15][16][17].

Пры вялікім князю Аляксандру Ягелончыку ў 1492—1506 гадах створаны мытныя акругі (мыты). У XVI стагоддзі іх было 11: валынскі з галоўнымі каморамі ў Луцку і ва Уладзіміру-Валынскім, віленскі з каморамі ў Вільні і Мінску, віцебскі, дзісненскі, кіеўскі, ковенскі, магілёўскі, наваградскі, падляшскі з каморамі ў Брэсце і Бельску, полацкі і смаленскі мыты. Цэнтрамі былі буйныя рэгіянальныя мытні — галоўныя мытныя каморы, якіх часам налічвалася некалькі. Ім падпарадкоўваліся мытныя каморы і іх падраздзяленні — прыкаморкі. У мястэчках і сёлах знаходзіліся пасты мытнай варты. Каморы і прыкаморкі былі ў Ашмянах, Бабруйску, Віцебску, Крычаве, Мазыры, Навагрудку, Радашковічах, Рэчыцы, Вінніце, Жітоміры, Дубне і інш. З 1643 года каморы працуюць у Бары, Лоеве, Нежыне, Чарнігаве, Чарнобылі[18][19][20][21][22].

Літоўская метрыка 1511—1518 гг.

Збор з солі і воску з пачатку XVI стагоддзя адбываўся ў асаблівых месцах — саляных і васковых каморах. Каморы знаходзіліся толькі ў вялікакняскіх гарадах, а прыкаморкі ў прыватнаўласніцкіх маёнтках. У Статутнай грамаце вялікага князя Жыгімонта Кіеўскай зямлі ад 8 снежня 1507 года гаворыцца: «…А мыта новыя так устаўляем: дзе б даўно не бывалі за продкаў нашых, за вялікага князя Вітаўта і за Жыкгімонта і перш за за бацькі нашага і за брата нашага караля яго літасці, тут і цяпер не патрэбы ваяводам нашым мыт новых уставлять, ніжлі старыя вечныя мыты маюць лаянкі па-даўнейшаму: бо мы даўніны не рушаем, а навіны не ўводзім, хочам усё па тым меці, як будзем было за вялікага князя Вітаўта і за Жыкгімонта»[23].

Першыя дакументальна пацверджаныя звесткі аб мыце гарадзенскім адносяцца да 1480-х гадоў. У ліпені 1486 года вялікі князь Казімір IV Казімір паведамляў гарадзенскага намесніка аб аддачы на водкуп маставога гарадзенскага мыта і патрабаваў сачыць каб перавоз тавару ажыццяўляўся толькі па гэтым мосце. Мост знаходзіўся пад адхонам Ніжняга замка (Акольнага горада). Захавалася гродзенская мытная кніга за 1600 год, — «Рэестр мыта старога каморы мытнай за вытворчасцю Стэфана Ільковіча» на 123 лістах у скураной вокладцы. «Якуб Пратасевіч заявіў жалеза 18, даў мыта 215 грошаў… Ілля Шмайловіч, габрэй гродзенскі, заявіў у Вільні мёд 10, даў мыта 1 кап…. Абрам, габрэй гродзенскі накіраваў у Коўна на двух вазах мыла, мыта 5 грошаў… Ян Пшавобскі прывез у Гродна тры вазы жалеза, мыта 30 грошаў…»[24].

З пачатку XVI стагоддзя соль і воск падвяргаюцца асабліваму падаткаабкладанню, за іх правоз плацяць васкоўнічае і салянічае. Саляныя і васковыя каморы размяшчалі па тым жа прынцыпе, што і мытныя, каб ахапіць, па магчымасці, усю сетку гандлёвых шляхоў. З 1520-х гадоў яны здаюцца ў арэнду. Салянымі каморамі называліся не толькі мытні, але і склады солі, прызначаныя для гандлёвага абароту[25].

Для таго, каб гандляры не абышлі мытні па малых рэках, мыту з купцоў, якія ішлі або вярталіся з Рыгі, збіралі на Дзвіне і ў мястэчках: Друе, Сар’е, Дзісне. У XVI стагоддзі Друя была галоўным прыкаморкам для тавара, які ўвозіўся ў ВКЛ. Напрыклад, у 1552 годзе там бралася пошліна з кожнага струга грашыма (4 грошы з бочкі селядцоў «на караля», 10 грошаў са струга «на ваяводу полацкага») або натурай, — па два селядцы «на ваяводу полацкага», ці часткай тавару: соллю, шкурамі, кавалкаў воску і інш. З уваходжаннем Інфлянты ў склад Рэчы Паспалітай, Дынанбург ў 1682 годзе перахапіў статус галоўнага мытнага пункта на выхадзе з Лівоніі ў ВКЛ[26].

У ВКЛ мелася вялікая колькасць разнавіднасцяў мыта, якія перайшлі з ранняга сярэднявечча: старое-звычайнае, новапавышанае, скопнае (за шкуры), раўнамернае (за абмер тавару), цяжэйшае, вазовае, маставое, васкоўнічае, салянае, рыбнае, перавознае, дарожнае, балотнае, аргішавае (караваннае), банарт (памежнае), грэбельное; розныя мясцовыя — наваградскае, мінскае, берасцейскае, гродзенскае, бельскае і інш. Кіраваліся мытныя акругі двума спосабамі: 1) загадванне мытнымі зборамі праз давераных асоб, якія атрымлівалі за службу фіксаваную плату, г.зн. «да дакладнай рукі»; 2) арэнда мытных збораў на пэўных умовах. Найбольш распаўсюджанай была аддача мытных збораў на водкуп. Такая сістэма існавала і да ўтварэння акруг. Напрыклад, у 1449 годзе дараваў «Казімір, Божай ласкай кароль польскі, вялікі князь літоўскі, рускі і жамойцкі і іншых… берасцейскае мыта Бэнку Шаневічу вечна, на кожны год па трыста кап грошаў. А калі мыта палепшыцца, яму падвышаць; а пад ім нікому не падкупляць». Гэта значыць, арандатар выплачваў у казну пэўную суму, астатняе пакідаў сабе. У 1487 годзе Казімір IV апавяшчаў свайго берасцейскага намесніка аб аддачы на водкуп мытаў: «Прадалі есьмо мыта Берасцейскае і Дарагічанскае і Бельскае і Гродзенскае на тры гады за тры тысячы кап грошай і за трыста кап грошай, на год па тысячы капаў і па сто капаў» . У пачатку XVI стагоддзя берасцейскі збор вырас да 1100 кап грошаў у год[27][28].

Мікалай Сапега (1709).

У 1556—1559 гг. арэндная плата магілёўскай каморы з прыкаморкамі складала тысячу кап грошаў літоўскіх у год, звыш таго мяхамі на 40 кап грошаў літоўскіх. У 1583 годзе яна ўзрасла да дзвюх тысяч кап грошаў. Арандатарамі магілёўскай каморы ў канцы XVI—першай палове XVII стагоддзя былі слуцкія князі, Мікалай Сапега, віленскі купец Севасцьян Міхновіч. У 1579 годзе магілёўскую «камору» арандаваў брэсцкі ліхвяр Айзік Якубовіч, у 1643 — аршанскі Ісай Нахімовіч. Магілёўская камора здавалася разам з кармамі, васкабойняй, вагавым і іншымі гандлёвымі зборамі, якія спаганяліся ў горадзе[29].

Куфар у Лідскім гісторыка-мастацкім музеі.

Мытнікі-адкупшчыкі звычайна кіравалі галаўной каморой. У кожнай мытні знаходзіліся ў штаце асаблівыя даведцы (паборцы) і пісары мытныя, якія прызначаюцца самімі мытнікамі. Непасрэдна аглядалі тавар і збіралі пошліны — «рабілі пабор» асаблівыя слугі — «даведцы паборавыя». У каморы было не менш за 10 чалавек. У кожнай мытні мелася пячатка — «сігнет». З XV стагоддзя ў кожнай каморы і прыкаморцы мелася «мытная скрынка» — куфар для сабраных грошай. Штогод вялікаму князю падавалася справаздача — «лічба». Стандартная працэдура тагачаснага мытнага афармлення (шацунка) выглядала так. Купец з таварам з’яўляўся ў мытную камору, або пасля накіраванага ім звароту да яго прыходзілі на гасціны двор паборцы. Яны «хілілі» (аглядалі) тавар і «давалі цэхі» (ставілі пячаткі). Пасля ўплаты мыта купец атрымліваў квітанцыю аб аплаце, якую павінен быў прад’яўляць на кожнай мытні[30].

Дзяржаўны знешнегандлёвы збор — галаўное (генеральнае), спаганялі не толькі на памежных таможнях, але і змешчаных усярэдзіне княства. Напрыклад, іншаземныя купцы, якія вязлі тавары ў Літву на вазах або камягах праз луцкую мытню, аплачвалі цло не ў Луцку, а ў Гарадку або ў Пінску[31].

Сярод праязных пошлін вылучаюць маставое, грэбельное, перавознае. Іх збіралі ў залежнасці ад колькасці транспартных сродкаў і запрэжаных у іх коней ці жывёлы. У 1554 годзе шляхта прасіла вялікага князя вызваліць яе ад выплаты маставога і грэбяльнага пры транспарціроўцы лясных тавараў і збожжа, на што князь пагадзіўся. Працэдура верыфікацыі прыналежнасці тавару на мытні была такой: кармнік або даручанец прысягаў на словах, што тавар зроблены на продаж у гаспадарцы або набыты для асабістай патрэбы таго ці іншага шляхетнага чалавека, або паказваў пісьмовае пасведчанне ранейшай выплаты пошліны[32].

У 1442 годзе вялікі князь Казімір Ягелончык памёр, пакінуўшы сыну Аляксандру даўгі, у асноўным яўрэйскія. У 1495 годзе выйшаў указ, паводле якога яўрэі з Вялікага Княства Літоўскага выганяліся. Але хутка спатрэбіліся грошы для вайны з Масквой, і яўрэям дазволілі вярнуцца. Жыгімонт I у 1507 і 1514 пацвердзіў прывілеі яўрэяў. Часта яўрэі аб’ядноўваліся ў групы па 3-7 чалавек і арандавалі таможні на 2-3 гады. Напрыклад, у 1486 годзе кіеўскія і тракскія яўрэі атрымалі ў арэнду кіеўскія, вышгародскія і жытомірскія мытні на тры гады, а таксама мытні і карчмы пуціўльскія. У 1494 годзе брэсцкія яўрэі арандавалі берасцейскую, драгічынскую, гродзенскую і бельскую мытні на тры гады[33][34].

З 86 грамат на арэнду мытных збораў па ўсёй тэрыторыі ВКЛ з канца XV да 1569 года 31 дагавор быў заключаны з хрысціянамі, 55 — з яўрэямі. Вялікія князі ахвотна аддавалі мыта яўрэям, якія, дзякуючы сваім капіталам, уносілі некаторую суму грошай наперад. Выступленні ў сеймах шляхты і заможнага мяшчанства скончыліся выдаленнем яўрэяў з мытаў і перамяшчэннем прадстаўнікоў яўрэйскіх фінансавых колаў у 1530—1540-х гадах на Падолле, і ў Галічіну, а з 1569 года — на Валынь, Кіеўшчыну і Брацлаўшчыну. Яўрэям арэнда мытен была забаронена. Зноў яны выступаюць як арандатары толькі ў 1560-х гг[35].

Абрахам Езафовіч арандаваў некалькі буйных каморэн, і настолькі атрымаў поспех у зборы пошлін, стаўшы асноўным вялікакняскім крэдыторам, што Жыгімонт I у 1507 годудаў яму шляхецкі тытул з гербам Ляліва, затвердзіў яго старастай смаленскім, войтам менскім і берасцейскім. У падзяку Езафовіч падарыў каралеўскаму манетнаму двару тысячу грыўняў срэбрам. У канцы 1509 года кароль прызначыў яго подскарбіем земскім, гэта значыць практычна міністрам фінансаў[36]. Дзякуючы раздзяленню вялікакняскіх і асабістых даходаў вялікага князя, замене натуральных плацяжоў грашовымі, перадачы судовых даходаў у вядзенне вялікага князя, упарадкаванню манетнай справы, замене сістэмы водкупаў сістэмай кіравання праз давераных асоб, — Езафовіч значна павялічыў даходы. На працягу 1520-х гг. ён разам з таварышамі арандавалі мытні амаль па ўсёй тэрыторыі ВКЛ, акрамя ковенскай і віленскай акруг, — мыта гарадзенскай акругі ў 1523, 1529, 1531 гадах; у Мінску — 1525 і 1532 гады; у Полацку — 1530, 1531 гады; на Валыні —1531 год[37][38]. Пасля яго смерці справу брата працягнуў Міхель Езафавіч, якому кароль таксама завітаў шляхецтва. Прычым, Міхель ад іудзейскай веры не адрокся, і быў у дадатак старшыной (абер-рабінам) усіх яўрэяў Вялікага Княства Літоўскага. Па матывах гісторыі сям’і Езафавічаў Эліза Ажэшка напісала раман «Меір Езафовіч», а польская кінастудыя «Sfinks» паставіла па ім у 1911 годзе мастацкі фільм[39].

Жыды ВКЛ. 1765.

«Прывілегіраванае» становішча габрэяў-мытнікаў у параўнанні з мытнікамі іншых нацыянальнасцяў абумоўлівалася не этнічным паходжаннем, а важнасцю займанай імі пасады. Мытныя прывілеі па пытаннях арэнды яўрэям-мытнікам сведчаць, што апошнія мелі такі ж юрыдычны статус, што і мытнікі іншых нацыянальнасцей; у прыватнасці, судовы імунітэт перад мясцовымі ўладамі, і падлягалі суду толькі вялікага князя (з 1550-х гг. і падскарбія земскага). Гэта значыць, усе мытнікі, незалежна ад іх этнічнага паходжання, былі асаблівай катэгорыяй дзяржаўных служачых, якія ў сілу важнасці сваёй пасады не падлягалі юрысдыкцыі мясцовых улад, а толькі вярхоўнай[40].

Пры Жыгімонце I (1506—1548) быў уведзены дадатковы збор для вывозімых за мяжу воску, мёда, рыбы, шкур, коней[41].

Прававое рэгуляванне мытнай справы знайшло адлюстраванне ў Статутах Вялікага княства Літоўскага — зборы законаў феадальнага права, які дзейнічаў у XVI стагоддзі. Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529 мае толькі адзін «мытны» артыкул, — «Хто б новыя мыты ўстаўляў». «Таксама загадваем, каб абыякавы чалавек у панстве нашым Вялікім Князьстве Літоўскім не адважваўся новых мыт выдумляць ані ўстаўляць ні на дарогах, ані на месцах, ані на масцях, і на веслах, і на водах, ані на таргах у імёнах сваіх, акрамя якія былі з старадаўна ўстаўленыя, а мелі б на тое лісты продкаў нашых вялікіх князёў ці нашы….»[42][43].

Тытульны ліст Статута ВКЛ (1588).

Больш грунтоўна мытная справа разгледжана ў Статуте 1588 года. Падзел Першы «Аб персоне нашай гаспадарскай», артыкул «Аб мандацех, у якіх прамовах маюць быць з канцылярыі нашай даваны», артыкул 29 «Пра мыты новыя, і пра вольнасць засаджэння мястэчак, і пра будоўлю мастоў або гробель у владаннях шляхецкіх», якая перайшла са Статута 1529 года і якая забараняла ўсталяванне новых мыт. У артыкуле 30 «Аб нябраце мыта ад шляхты і падвод іх» замацоўвалася вызваленне шляхты ад выплаты мытных пошлін. У параўнанні са Статутам 1566 года тут прыведзены тэкст прысягі шляхціча, які правозіць тавары са свайго маёнтка. У артыкуле 31 «Аб прачышчэнні рэк партовых» указваецца аб праве збору «партовага» мыта. У падзеле Трэцім «Аб хвалясцях шляхецкіх і аб размнажэнні Вялікага Княства Літоўскага» у артыкуле 48 «Аб вываджэнні прыпраў ваенных і вайскога жалеза да зямлі непрыяцельскае» забараняўся правоз у варожыя землі зброі і ваеннай маёмасці. Гэта каралася смяротным пакараннем і канфіскацыяй тавара і ўсёй маёмасці ў казну. У падзеле Чацвёртым «Аб судах і суддзях» у артыкуле 42 «Рокі завітыя ў якіх прамовах маюць быць складаныя ў суду земскага» усталёўваліся тэрміны разгляду мытных правапарушэнняў. У падзеле Сёмым «Аб запісах і продажах» у артыкуле 8 «Аб запісах людзей простых падобных і на арэнды дадзеных» усталёўваўся парадак арэнды мыта[44].

З другой паловы 1530-х і да канца 1540-х гадоў вялікакняскімі мытнікамі кіравала Бона Сфорца, жонка караля Жыгімонта I, маці Жыгімонта II Аўгуста. Падчас яе кіравання прыбыткі, якія атрымліваліся на мяжы, павялічыліся ў тры разы. Яна аддала кіраванне мытнямі дзяржаўным службоўцам, — спраўцам, правы і абавязкі якіх рэгламентаваліся. Такім чынам, мытні і збор пошлін перайшлі ад арандатараў да давернага кіравання. Польскі гісторык В. Пацэха лічыць, што Бона Сфорца мела намер цэнтралізаваць і уніфікаваць мытную адміністрацыю ВКЛ, пазбавіцца ад арандатараў-яўрэяў. Створаная Бонай Сфорца мытная сістэма пратрымалася да 1548 года, пасля яе ад’езду з Вялікага княства Літоўскага ўсё вярнулася назад на дзесяцігоддзі, — перадача мыта ў арэнду была адноўлена. Зноў мытныя каморы бралі ў арэнду яўрэі, пры арэнднай сістэме падскарбій земскі не датычыўся ўнутранага жыцця мытен. Пасля, у 1922 годзе, імем Боны Сфорцы была названа цэнтральная плошча мястэчка Моталь[45][46].

Бона Сфорца (1517).

У сакавіку 1569 года ў мытнай службе адбыліся змены, гэта было выклікана вяртаннем Падляшша і Валыні да Кароны Польскай з наступным падпісаннем у ліпені 1569 года Люблінскай уніі і ўтварэннем Рэчы Паспалітай. У выніку аб’яднання была скасавана мытная мяжа, але неўзабаве адноўлена да 1765 года. Сістэма мыта ВКЛ і парадак кіравання захоўвалі аўтаномію да 1760-х гадоў[47].

Статут 1588 года даволі дэталёва рэгуляваў мытную сістэму. У той час усе гарады ВКЛ мелі мытныя ўстановы. Найбольш актыўна працавалі берасцейская, віленская, гарадзенская, ковенская, магілёўская і полацкая каморы і прыкаморкі. Толькі за 1605 год праз Бярэсце праехалі 573 купца з 370 гарадоў. Развівалася мытная служба і ў прыватнаўласніцкіх гарадах. Напрыклад, з XVI стагоддзя ўладальнік Слуцка мытныя зборы аддаваў у арэнду[48].

Польшча і Літва перад Люблінскай уніяй у 1526.

У 1558 годзе пачалася Лівонская вайна, якая запатрабавала дадатковых грошай, таму вялікі князь падвышае тарыфную стаўку мыта на тавары, якія вывозяцца за мяжу. Узнікла новая ці «новапавышаная» мыта, дэкрэтаваная соймам 1561 года. Мытны збор 1566 года быў здадзены ў арэнду гетману вялікамі літоўскаму і адміністратару Лівоніі Яну Хадкевічу і былому падскарбію земскому літоўскаму падканцлеру літоўскаму Астафію Валовічу на год за 52 000 кап грошаў. У чэрвені 1567 года кароль заключае з імі новую дамову арэнды на «паборы старыя і новыя» на тэрыторыі ВКЛ (акрамя полацкай мыты) на адзін год за 42 000. Было паказана, што ад «заляжалых» тавараў сабралі новага мыта на суму 10 000 кап грошаў[49].

У цэлым жа для перыяду сярэдзіны XVI стагоддзі характэрна неаднаразовае падвышэнне мытных пошлін. Прычым гэта датычылася пераважна вывозімых тавараў, а не імпарту. Пры вывазе меркавалася атрымаць грошы з купца, а ва ўвозе замежных тавараў была зацікаўлена шляхта. У выніку мыта на некаторыя лясныя тавары перавышала іх кошт. Пошліна на вываз хлеба ці жывёлы вагалася ад 20 да 50 %. Такім чынам шляхта, якая мела мытныя прывілеі, пазбаўлялася ад канкурэнцыі купецтва пры вывазе тавараў[50].

У 1576 годзе сойм пастанавіў, што без згоды вялікага князя ВКЛ кароль Рэчы Паспалітай не можа ўстанаўліваць пошлін, а ў 1586 годзе прыняў рашэнне не перадаваць каралю палову мытных збораў у ВКЛ[51].

Мытная сістэма ў XVII стагоддзі[правіць | правіць зыходнік]

Адміністратыўнае дзяленне Вялікага Княства Літоўскага на 1654 год.

Згодна з мытнымі кнігамі першай паловы XVII стагоддзя, з усяго купецтва, якое займалася замежным гандлем, літвінаў было 80—85 % (ім належала да 90 % перавезеных тавараў), яўрэяў 9—10 %, палякаў, рускіх, шотаў (мабыць, шатландцаў), немцаў (пераважна з Вільні) 4-6 %[52].

У першай палове XVII стагоддзя ў ВКЛ налічвалася каля 414 так званых «гарадоў» і мястэчак, у тым ліку 40 гарадоў з колькасцю насельніцтва больш за 5 тысяч жыхароў. Гарады дзяліліся на вольныя (каронныя) і прыватнаўласніцкія. Многія з іх, асабліва буйныя гандлёвыя, мелі мытні. Пасля стварэння Рэчы Паспалітай, у ВКЛ мыта і розныя зборы прызначаліся толькі на соймах Вялікага княства Літоўскага. Замежныя купцы плацілі 4 % ад кошту тавара, а купцы Рэчы Паспалітай — 2 %. Шляхціцы нярэдка ўвозілі соль, мёд, хлеб, рыбу для продажу, заяўляючы іх як тавары для ўласнага спажывання. За гэта мыта не ўзмалася. Кароль Жыгімонт Ваза у 1632 годзе выдаў універсал, якім абавязаў усіх, хто ўвозіць тавары для продажу, плаціць мыта, а хто вывозіць не ўласнае, набытае зерне, плаціць цло (мыта, якое спаганяецца на мяжы). Аб мэце ўвозу тавара ў першым выпадку і яго паходжанні ў другім уласнік павінен быў прынесці прысягу[53].

У 1643 годзе ў Польшчы ўведзена новая імпартная мыта — «індукта», 4 % ад кошту прывазнога тавару. Палова гэтай мыты ішла ў каралеўскую казну, другая палова ў дзяржаўную. Падобныя пошліны неўзабаве былі ўведзены і ў ВКЛ. У 1696 годзе ў Рэчы Паспалітай прынята пастанова аб забароне ў Вялікім Княстве Літоўскім пісаць дзяржаўныя дакументы на беларускай мове, што прывяло да замены старой тэрміналогіі на новую, польскую, і цяпер мыта называлася цло, а таможня — цэльней[54][55].

Мытная сістэма ў XVIII стагоддзі[правіць | правіць зыходнік]

К. Кукевіч. Жыдоўскія кантрабандысты ў наваколлях Вільны.

Для павелічэння паступленняў у казну неабходна было ўзмацніць кантроль дзяржавы над усімі магчымымі крыніцамі даходаў, сярод якіх важнае месца займалі даходы ад мытных пошлін. У сувязі з гэтым адной з прыярытэтных задач стала стварэнне мытнай службы ВКЛ як неад’емнага інстытуту ў сістэме дзяржаўнай выканаўчай улады. Рашэннем Канвакцыйнага сойма 1764 года для паляпшэння кіраўніцтва фінансамі, павелічэння дзяржаўных даходаў, была створана Скарбавая камісія Вялікага Княства Літоўскага (Komisja Skarbowa Wielkiego Księstwa Litewskiego), якая падпарадкоўвалася сойму і дзейнічала праз бюро з 12 чалавек служачых. Старшынствавалі ў ёй па чарзе вялікі падскарбій літоўскі і надворны падскарбій літоўскі. У камісію ўваходзілі яшчэ два сенатары і сем камісараў-шляхцічаў, якіх выбіралі на сойме. За сваю службу яны атрымлівалі грашовы заробак з казны і не павінны былі прымаць ніякага іншага ўзнагароджання[56].

Сфера дзейнасці Скарбавай камісіі была дастаткова шырокай: кантроль за фінансамі, збор пошлін, ажыццяўленне судовых функцый па фінансавых справах, прызначэнне і звальненне дзяржаўных служачых (афіцыялістаў), кантроль за гандлем і ў цэлым за эканомікай княства. Скарбавай камісіяй у 1765 годзе быў выпушчаны шэраг універсалаў, на аснове якіх рэабмежавалася мытная служба: «Аб каморах і мыце», «Аб генеральнай мыце і каморы», "Аб стварэнні прыкаморак, «Для ўсіх суперінтэндантаў і людзей купецкага стану»[57].

Ліквідаваліся ўсе прыватныя мытныя пункты і пошліны (мыта), скасоўвалася права арэнды і ўводзілася так званая галоўная, генеральная мыта, — пошліна, якую, у адпаведнасці са спецыяльнай інструкцыяй, павінны былі плаціць усё, «пачынаючы ад караля да апошняга жыхара і купца»: 8 % ад кошту тавара для айчынных купцоў і 12 % для чужаземных. Адначасова былі адменены ўнутраныя пошліны за правоз тавару. Ад выплаты новай пошліны вызваляліся толькі шляхецкія тавары, якія перавозіліся з аднаго ўладання ў другое ці на гандаль, а таксама тавары, якія вязлі з-за мяжы для ўласных патрэб. Для паўсюднага і дакладнага спагнання генеральнай мыты ўзнікла неабходнасць стварэння разгалінаванай сістэмы мытных пунктаў, значнага павелічэння колькасці служачых і рацыянальнай арганізацыі іх работы. У адпаведнасці з абазначанай структурай была дакладна акрэслена службовая іерархія службовых асоб мытных органаў. На чале рэпартыцый стаялі контррэгістратары, прызначаныя Скарбавай камісіяй ВКЛ. У іх абавязкі ўваходзіла агульнае кіраўніцтва сваёй мытнай акругай і выкананне кантрольных функцый. Яны неслі асабістую адказнасць за атрыманне прыбытку з курыруемай імі рэпартыцыі. У сваю чаргу контррэгістратары мелі права прапаноўваць на зацвярджэнне Скарбавай камісіі загадчыкаў мытных камор — суперінтэндантаў, а таксама мытных пісароў. Суперінтэнданты непасрэдна адказвалі за парадак у каморах і замацаваных за імі прыкаморках і вартавых, за агляд купцоў, за правільнае вядзенне мытных кніг і т. д. У іх непасрэдным падпарадкаванні знаходзіліся і іншыя службовыя асобы: пісары, обервартавыя, пешыя і конныя вартавыя. Таможны агляд праводзіўся непасрэдна ў каморах і падкаморках, там жа выпісваліся мытныя квітанцыі. Вартавыя-стражнікі павінны былі сачыць, каб купцы не аб’язджалі каморы таемнымі шляхамі, правяраць наяўнасць мытных квітанцый і пры іх адсутнасці накіроўваць купцоў у бліжэйшую камору ці прыкамарак. У 1767 годзе ў структуры мытнай службы ВКЛ з’яўляюцца памяшканні оберстражы, дзе оберстражнікі праводзілі дагляд купцоў з невялікай колькасцю тавару, не больш чым на 50 польскіх злотых. На этапе першапачатковага фармавання дзяржаўнай мытнай службы ВКЛ не існавала адзінага дакумента, які апісвае правы і абавязкі службовых асоб. Роля службовай інструкцыі выконвалі спецыяльныя дакументы пад назвай «Інструмент», якія выдавалися Скарбавай камісіяй канкрэтным асобам, якія назначаліся на пасаду. Гэтыя «Пункты» ўдакладнялі абавязкі загадчыка каморы ў дачыненні да мясцовасці. Напрыклад, у мэтах скарачэння кантрабанды патрабавалася прааналізаваць рацыянальнасць расстаноўкі сямі вартаўнікоў і чатырох варт, якія ўваходзілі ў склад гродзенскай таможні, і прадставіць высновы на разгляд Скарбавай камісіі. Суперінтэндант павінен быў жыць у галаўной каморы, кожны тыдзень атрымліваць справаздачы з камор, аналізаваць змешчаныя ў іх звесткі, і штомесяц складаць табліцу з указаннем сумы даходу і віду манет. Раз у месяц ён быў абавязаны абыходзіць каморы. Акрамя таго, у «Пунктах» вызначаўся парадак надгляду, правілы суправаджэння купцоў, якія ідуць транзітам. Больш падрабязна асноўныя абавязкі розных катэгорый мытных служачых змяшчаліся ў тэксце прысягі, якую яны павінны былі прынесці перад камісарамі Скарбавай камісіі пры уступленні на пасаду. У студзені 1768 года зацверджаны «Мытны статут». У ім падрабязна апісваліся не толькі абавязкі службовых асоб, але і тып мытных дамоў з пералікам усяго неабходнага абсталявання і мэблі (сталы і падстрэшкі для агляду, шалі, прэсы, розныя прылады для праверкі тавараў, пячаткі і т. п.). Упершыню асобна выдзелены спецыяльны пункт пад назвай «Субардынацыя мытных афіцыялістаў», які ўстанаўліваў вертыкальны вектар падпарадкаванасці службовых асобаў мытных органаў (зверху ўніз): контрконтррэгістрант—суперынтэндант—пісар—обберстражнік—стражнік. За сваю працу служачыя мытаў атрымлівалі жалаванне, якое выплачвалася штомесяц, яго велічыня залежала не толькі ад пасады, але і ад прапускной здольнасці мытных пунктаў. Спецыяльнай адукацыі для атрымання пасады ў мытні не патрабавалася, аднак для вядзення бухгалтарскага ўліку, правільнага афармлення накладных мытныя служачыя павінны былі ўмець чытаць, пісаць і рабіць разлікі[58][59][60][61][62][63].

Пасля адмены генеральнай пошліны ў 1766 годзе, шэраг унутраных камор быў скасаваны, і ў 1771 годзе на тэрыторыі ВКЛ засталося: 13 сухапутных камор, 4 сплаўныя каморы, 55 прыкаморак і 38 вартавых і оберстражнікаў. Акрамя таго, у адпаведнасці з пастановай Скарбавай камісіі ад 11 студзеня 1769 года было ліквідавана кіраўніцтва Рускай рэпартыцыі, паколькі ў сувязі з адменай унутраных камор у складзе гэтай рэпартыцыі засталіся толькі дзве сухапутныя каморы — брэсцкая і пінская[64].

У 1775 годзе адноўлена генеральная пошліна, створаны Мытны дэпартамент. У 1775 і 1776 гг. прыбытак ад мытных пошлін дасягнуў 1,9 млн злотых пры агульным даходзе казны 12,8 млн злотых. Аднак ціск Прусіі прымусіў адмовіцца ад генеральнай пошліны ўжо ў 1766 годзе. У 1775 годзе яна была адноўлена і праіснавала да 1795 года. У 1775—1776 гг. мытні давалі 15 % усіх даходаў казны[65].

Скарбавая камісія ВКЛ у кастрычніку 1791 года добраахвотна дэлегавала свае паўнамоцтвы Скарбавай камісіі Рэчы Паспалітай. Але тая праіснавала ўсяго год і была скасаваная Таргавіцкай канфедэрацыяй з адначасовым аднаўленнем асобных скарбавых камісій для Кароны і ВКЛ. Але ў 1794 годзе Скарбавая камісія практычна перастала працаваць, паколькі яе члены далучыліся да паўстання Касцюшкі. У кастрычніку 1795 года адбыўся Трэці падзел Рэчы Паспалітай, і цяпер ужо ўся тэрыторыя ВКЛ увайшла ў склад Расійскай імперыі, дзе функцыянавала свая арыгінальная мытная служба. Ліквідацыя дзяржаўнасці былога Вялікага Княства Літоўскага запатрабавала рэарганізацыі мытнай сістэмы ўздоўж заходняй мяжы Расійскай імперыі. Па ўказе Сената ад 14 (25) снежня 1795 года на новай мяжы Расійскай імперыі з Аўстрыяй і Прусіяй былі заснаваны мытная варта, мытні і заставы. На заходняй мяжы было створана сем мытных пастоў: у Палангене, Юрбурге, у Пунях, на правым беразе Нёмана ў Гродне, ля вытокаў ракі Свіслач ля стыку межаў былых Брэсцкага і Навагрудскага ваяводстваў, у Крынках і насупраць Уладава на правым беразе Заходняга Буга (цяпер Тамашоўка). Паводле «Палажэння аб устанаўленні памежнага мытнага ланцуга і варты ў Вялікім Княстве Літоўскім», мяжа ад Валынскай губерні да Палангена складала 674 вярсты і дзялілася на 3 участкі: 240 вёрст (ад Валынскай губерні да Гродна), 266 вёрст (ад Гродна да Юрбурга), 168 вёрст (ад Юрбурга да Палангена). 674-вёрстную пагранічную дыстанцыю ахоўвалі: на кожнай з 50-вёрстнай дыстанцыі па 13 чалавек, у тым ліку на кожную адлегласць па мытным стражніку і на кожныя 10 вёрст па два мытных абходчыкі (135 чалавек) і 27 чалавек для пасылак і папаўнення выбыў. У сукупнасці на штогадовае ўтрыманне мытнага ланцужка і аховы на мяжы ВКЛ пайшло 16 210 рублёў. На ўтрыманне літоўскай памежнай мытні і аховы штогод трацілася 34 380 рублёў з даходаў Літоўскай губерні. У снежні 1798 года была адкрыта брэсцкая таможня. У адпаведнасці з указам Сената ад 19 сакавіка 1799 года гродзенская мытня была зачынена і зноў адкрыта ў сакавіку 1800 года разам з ковенскай мытняй[66][67].

Зноскі

  1. ↑ Вішнеўскі А. Ф., Юхо Я. А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах. — Мн.: Акадэмія МУС Рэспублікі Беларусь, 2003. — С. 17—18. — 320 с. — ISBN 985-427-192-7.
  2. ↑ Słownik języka polskiego / J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedżwiedzkiego. — Warszawa, 1902. — T. II. H-M. — S. 1089; Brückner A. Encyclopedia staropolska. W 2 T. — Warszawa: TrzASkI, 1939. — T. A-M. — S. 179, 955; Gloger Z. Słownik rzeczy starożytnych. — Kraków, 1896. — S. 59-60; Gloger Z. Encyclopedia staropolska ilustrowana. Wiedza powszechna. W 4 T. — Warszawa, 1996. — T 1. — S. 248—249; Горбачевский Н. И. Словарь древнего актового языка. — Вильно, 1874. — С. 224—225, 360; Енциклопедія українознавства. — Париж — Нью-йорк, 1962. — Т. 4. Словник староукраїнської мови XIV—XV ст. — К., 1977. — Т. 1. А-М. — С. 626
  3. ↑ Чаеўская М. К. Спосабы тэрмінаўтварэння ў тэрміналогіі мытнай справы // Мова – Літаратура – Культура: матэрыялы VIII Міжнар. навук. канф., Мінск, 15–16 вер. 2016 г. У 2 ч.. — Мн.: РІВШ, 2016. — № 1. — С. 167—169. — ISBN 978-985-586-011-3. Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2022.
  4. ↑ Полоцкие грамоты XIII – начала XIV вв. Сост. А. Л. Хорошкевич. — М.: Наука, 1977. — Т. 1. — 228 с.
  5. ↑ Штыхов Г. В. Города Полоцкой земли (IX—XIII). — Мн.: Наука и техника, 1978. — С. 118—122. — 160 с.
  6. ↑ Мелешко В. И. Таможенные книги как исторический источник // Весці АН БССР. Серыя грамадзянскіх навук. — Мн.: 1959. — № 4.
  7. ↑ Мелешко В. И. Новые белорусские таможенные книги первой половины XVII в. // Историчесий архив. — М.: Академия наук СССР, 1960. — № 4.
  8. ↑ Копысский З. Ю. Мытные книги // Белорусская ССР. — Мн.: БелЭн, 1979. — Т. 1. — С. 423.
  9. ↑ Ходзін С. М. Крыніцы гісторыі Беларусі (спроба гісторыка-генетычнага і кампаратыўнага вывучэння). — Мн.: БГУ, 1999. — 193 с. — ISBN 985-445-155-0.
  10. ↑ Помнікі права Беларусі XIV―XVI стст.: агульназемскія прывілеі і акты дзяржаўных уній: крыніцазнаўчы дапаможнік. — Мн.: БелНДІДАС, 2015. — С. 34—39. — 384 с.
  11. ↑ Сборник Императорского Русского исторического общества. — СПб., 1882. — Т. 35. — С. 35, 44—46.
  12. ↑ Грамоты Великихъ князей Литовських с 1390 по 1569 годы / [под ред. В. Антоновича и К. Козловского]. — К., 1868. — № 48
  13. ↑ Мисаревич Н. В. Правовой статус купцов в Великом княжестве Литовском (на примере городов с магдебургским правом) // Equilibrium — Zeszyty Naukowe WSE. — Białystok: 2021. — № 1-2 (8-9). — С. 70—73.
  14. ↑ Города, местечки и замки Великого Княжества Литовского. Энциклопедия. — Мн.: БелЭн, 2009. — С. 9. — 312 с. — ISBN 978-985-11-0432-7.
  15. ↑ Mieleszko W. Handel i stosunki handlowe Białorusi Wschodniej z miastami nadbałtyckimi w końcu XVII i w XVIII wieku // Zapiski historyczne. — Toruń: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968. — № 33.
  16. ↑ Спиридонов М. Ф. Закрепощение крестьянства Беларуси (XV–XVI вв.). — Мн.: Навука і тэхніка, 1993. — С. 60—101. — 223 с.
  17. ↑ Рудяк А. В. Влияние таможенного дела на экспорт и импорт движения товаров в Великом княжестве Литовском в конце XV—XVI вв. // Месца и роль Беларуси в историческом и геополитическом процессах. Материалы XII Междунар. науч. конф. студентов, магистрантов, аспирантов и молодых ученых, Гомель, 16–17 мая 2019 г.. — Гомель: 2019. — С. 35—37.
  18. ↑ Мыслыка Г. Мытня // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тт.. — Мн.: Бел Эн, 2000. — Т. 11. — С. 53. — ISBN 985-11-0188-5.
  19. ↑ Грушевський О. С. Митні комори // Україна. — К.: 1918. — Т. 1-2. — С. 21—31.
  20. ↑ Мялешка В. Камора // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 53. — ISBN 985-11-0041-2.
  21. ↑ Берковський В. Г. Митна комора // Енциклопедія історії України. — К.: НАН України. Інститут історії України. Наукова думка, 2009. — Т. 6.
  22. ↑ Берковський В. Типологія і структура митної системи Волині в кінці XV – першій половині XVII ст. // Вісник Академії митної служби України. — К.: 2006. — № 1(29).
  23. ↑ Владимирский-Буданов М. Ф. Хрестоматия по истории русского права. — Киев: Тип. С. В. Кульженко, 1887. — С. 60—61. — 248 с.
  24. ↑ Саяпин В. Ю. Пять веков Гродненской таможенной службы. — Гродно: ГОУПП «Гродненская типография», 2003. — 400 с.
  25. ↑ Акулич А. Н. Законодательное регулирование таможенных отношений в Великом княжестве Литовском // Беларусь и славянский мир в интеллектуальном контексте времени: сборник материалов науч.-практ. конф., Брест, 14 марта 2019 г.. — Брест: Брест. гос. ун-т имени А.С. Пушкина, 2019. — ISBN 978-985-555-684-9.
  26. ↑ Якубаў В. У. Дзвінскі гандль і яго падаткаабкладанне ў пачатку XVII стагоддзя // Вестник Полоцкого гос. университета. Гуманитарные науки. Исторические науки. — Полоцк: 2016. — № 9.
  27. ↑ Саяпин В. «Берестейское мыто вечно…» // Таможня ВЭД: ежемесячный производственно-практический журнал. — Мн.: Государственный таможенный комитет Республики Беларусь, 2009. — № 8. — С. 42—43.
  28. ↑ Забела Т. І. Места Бярэсцейскае ў XVI сталецці (соцыяльна—экономічны нарыс) // Запіскі аддзелу гуманітарных навук. — Мн.: Інбелкульт, 1929. — Т. 8.
  29. ↑ Мелешко В. И. Могилев в XVI—середине XVII в.. — Мн.: Наука и техника, 1988. — 264 с. — ISBN 5-343-00207-2.
  30. ↑ Астрога В. Мытная справа // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 327. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
  31. ↑ Доўнар-Запольскі М. В. Дзяржаўная гаспадарка Велікага княства Літоўскага пры Ягелонах. — Мн.: Беларуская навука, 2009. — С. 542. — 759 с.
  32. ↑ Акулич А. Н. Законодательное регулирование таможенных отношений в Великом княжестве Литовском // Беларусь и славянский мир в интеллектуальном контексте времени: Сборник материалов науч.-практ. конф., Брест, 14 марта 2019 г.. — Брест: Брест. гос. ун-т имени А.С. Пушкина, 2019. — ISBN 978-985-555-684-9.
  33. ↑ Жеребцова Л. Ю. Роль евреев-мытников в экономической системе Великого княжества Литовского в конце XV–середине XVI века // History and Culture of Baltic Region: Lithuania and Poland. Social History, Cultural Science. — Klaipeda: 2007. — С. 9—23.
  34. ↑ Ващук Д., Жеребцова Л. Митні привілеї як джерело до вивчення правового становища євреїв-митників на території Великого князівства литовського (кінець XV – середина XVI ст.) // Проблеми історії країн центральної та східної Європи. Зб.наук.праць. — Кам’янець-Подільський: 2011. — № 2. — С. 59—66.
  35. ↑ Дячок О. О. Митні відносини на українських землях в документах Литовської метрики // Історіографічні та джерелознавчі проблеми історії України. — Дніпропетровськ: РВВ ДНУ, 2004. — С. 154—171.
  36. ↑ Грузицкий Ю. Подскарбий земский, или казначей ВКЛ // Финансы. Учёт. Аудит. — Мн.: Министерство финансов РБ, 2014. — № 2.
  37. ↑ Wolff J. Żyd ministrem króla Zygmunta. Szkic historyczny. — Kraków: DRUK ARK I W Ł . L. AKCZYCA I SPÓŁKI, 1885. — 56 с.
  38. ↑ Pociecha W. Abraham i Michał Ezofowicze (działacze gospodarczy XVI w.). — Kraków: Herbst, 1947. — 460 с. Архівавана 5 красавіка 2016.
  39. ↑ Šiaučiūnaitė J. Michelis Jezofovičius — žymus Lietuvos Didžiosios Kuni gaikštystės verslininkas (XV a. pab.— XVI a. pitmasis ttečdalis) // Lietuvos Metrikos studijos. — Vilnius: 1998. — С. 99—123.
  40. ↑ Ващук Д., Жеребцова Л. Митні привілеї як джерело до вивчення правового становища євреїв-митників на території Великого князівства литовського (кінець XV – середи-XV – середина XVI ст.) // Проблеми історії країн центральної та східної Європи. Зб. наук. праць. — Кам’янець-Подільський: 2011. — № 2. — С. 59—66.
  41. ↑ Грузицкий Ю. Роль таможни в формировании бюджета ВКЛ // Финансы. Учёт. Аудит. — Мн.: Министерство финансов РБ, 2014. — № 4.
  42. ↑ Дячок О. Регулювання митних відносин в Першому Литовському Статуті та боротьба шляхти за митні пільги // Pirmasis Lietuvos Statutas: straipsni rinkinys. — Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla, 2005. — С. 208.
  43. ↑ Жеребцова Л. Роль Первого Литовского Статута в истории институционализации таможенной организации на украинских землях Великого княжества Литовского // Pirmasis Lietuvos Statutas: straipsni rinkinys. — Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla, 2005. — С. 195.
  44. ↑ Мартюшевская Е. Н., Пименов Д. А. Сравнительный анализ таможенных вопросов в Статуте 1588 г. // Беларусь в современном мире: материалы X Международной конференции, посвященной 90-летию образования Белорусского государственного университета, 28 октября 2011 г.. — Мн.: БГУ, 2011. — С. 239—240. Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2022.
  45. ↑ Pociecha W. Królowa Bona (1494–1557). Czasy i ludzie odrodzenia. — Poznań: Czcionkami Drukarni Uniwersytetu Poznańskieg, 1958. — 139 с.
  46. ↑ Блануца А. Господарська політики королеви Бони у Великому князівстві Литовському (за матеріалами 32 книги записів литовської метрики) // Україна в центральносхідній Європі. — К.: 2011. — № 11. — С. 191—206.
  47. ↑ Мартюшевская Е. Н. Особенности проведения административной реформы при организации таможенного дела на территории белорусского государства в средневековье // Международные отношения: история, теория, практика : материалы IV науч.-практ. конф. молодых ученых фак. междунар. отношений БГУ, Минск, 4 февр. 2014 г.. — Мн.: БГУ, 2014. Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2022.
  48. ↑ Астрога В. Мытная справа // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 327. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
  49. ↑ Доўнар-Запольскі М. В. Дзяржаўная гаспадарка Велікага княства Літоўскага пры Ягелонах. — Мн.: Беларуская навука, 2009. — 759 с.
  50. ↑ Сокал С. Ф. Гістарычныя асаблівасці ўзнікнення і станаўлення прававога рэгулявання гаспадарчых адносін у Беларусі ў дасавецкі перыяд // Сацыяльна-эканамічныя і прававыя даследаванні. Навукова-практычны і інфармацыйна-метадычны часопіс. — Мн.: Прыватная ўстанова адукацыі «БІП ― Інстытут правазнаўства», 2012. — № 2. — С. 4—13.
  51. ↑ Жеребцова Л. Ю. Історія митної справи Великого князівства Литовського та Речі Посполитої на українських землях: методи дослідженни // Наукові записки. — К.: 2004. — Т. 27. — С. 22—28.
  52. ↑ Копысский З. Ю. Мытные книги // Белорусская ССР. — Мн.: БелЭн, 1979. — Т. 1. — С. 423.
  53. ↑ Тарарышкина Л. И., Острога В. А. Таможенные платежи: пособие. — Мн.: БГУ, 2014. — С. 33. — 279 с. — ISBN 978-985-566-108-6. Архівавана 25 снежня 2022.
  54. ↑ Manikowski A. Cło generalne // Encyklopedia gospodarcza Polski do 1945 roku. — Warszawa: 1981. — Т. 1. — С. 105.
  55. ↑ Filipczak-Kocur A. Skarb litewski za pierwszych dwu Wazόw: 1587–1648. — Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1994. — 123 с.
  56. ↑ Коваленя А. А. и др. История белорусской государственности: в 5 т. Белорусская государственность: от истоков до конца XVIII в.. — Мн.: Беларуская навука, 2018. — Т. 1. — С. 516—517. — 598 с. — ISBN 978-985-08-2388-5.
  57. ↑ Кітурка І. Ф. Архіў Скарбавай камісіі ВКЛ як аснаўны збор крыніц па вывученню мытнай справы ў ВКЛ у другой палове XVIII ст. // Романовские чтения-10, посвященные 80-летию со дня основания исторического факультета: сб. статей Международной научной конференции. — Могилёв: МГУ им. А. А. Кулешова, 2015. — ISBN 978-985-043-8.
  58. ↑ Анішчанка Я. Скарбавая камісія Вялікага Княства Літоўскага // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 571, 572. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
  59. ↑ Кітурка І. Ф. Рэарганізацыя мытнай службы ВКЛ як прыклад фарміравання дзяржаўнай адміністрацыйнай сістэмы ў другой палове ХУІІІ ст. // Известия Гомельского государственного университета имени Ф. Скорины. — Гомель: ГГУ, 2014. — № 4.
  60. ↑ Китурко И. Ф. Деятельность Скарбовой комиссии Великого княжества Литовского по созданию таможенной службы как пример модернизации государственной системы управления во второй половине XVIII в. // Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė: tarp tradicijų ir naujovių XVIII am ž i aus studijos. — Vilnius: Lietuvos istorijos institutas Kražių, 2014. — ISBN 978-9955-847-86.
  61. ↑ Кітурка І. Ф. Мытны служачы ў ВКЛ у другой палове XVIII ст. (па дадзеных архіўных матэрыялаў) // Веснік Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта ім. Янкі Купалы. — Гродна: ГГУ, 2019. — № 3. — С. 6—17.
  62. ↑ Китурко И. Ф. Денежное обеспечение служащих государственной таможенной службы Великого княжества Литовского во второй половине XVIII в. // Вестник Брянского государственного ун-та. — Брянск: 2022. — № 2.
  63. ↑ Китурко И. Ф. Государственная таможенная служба ВКЛ во второй половине XVIII в.: создание и основные этапы реорганизации // ХІІ міжнародна наукова конференція: Історія торгівлі, податків та мита: тези доповідей. — Київ: Університет митної справи та фінансів, 2018.
  64. ↑ Кітурка І. Ф. Дзяржаўная мытная служба ВКЛ пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай: спробы ўпарадкавання (1772-1775) // Гістарычна-археалагічны зборнік. — Мн.: Беларуская навука, 2017. — № 32. — С. 127—137.
  65. ↑ Кітурка І. Ф. Арганізацыя дзейнасці мытнай службы ВКЛ у 1775–1791 гг. // Гістарычна-археалагічны зборнік. — Мн.: Беларуская навука, 2019. — № 34. — С. 94—101.
  66. ↑ Maria Puciatowa. Rzut oka na dzieje Komisji Skarbu Rzeczypospolitej W. Ks. Litewskiego za rządów targowickich i sejmu grodzieńskiego // Księga pamiątkowa koła historyków słuchaczy uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, 1923–1933. — Wilno: Uniwersytet Stefana Batorego, 1933.
  67. ↑ Ерашэвіч А. Арганізацыйна-штатная структура мытных устаноў на беларускім участку заходняй мяжы Расійскай імперыі канца XVIII—першай паловы XIX ст. // Шлях да ўзаемнасці = Droga ku wzajemności: матэрыялы XV міжнар. навук. канф. (Гродна, 13 – 14 лістап. 2008 г.). — Гродно: ГрДУ, 2009. — ISBN 978-985-515-232-4.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Мытная_сістэма_Вялікага_Княства_Літоўскага&oldid=4588111"