Мітра (аблачэнне)

Мі́тра (грэч. μίτρα — павязка для галавы) — галаўны ўбор, які ў многіх хрысціянскіх Цэрквах ёсць часткаю аблачэння епіскапаў, ігуменаў, архімандрытаў, некаторых прадстаўнікоў белага духавенства і іншых.

У Каталіцкай Царкве рымскага абраду

Архібіскуп-мітрапаліт Мінска-Магілёўскі Тадэвуш Кандрусевіч у простай мітры (mitra simplex)

Мітра — літургічны галаўны ўбор вышэйшага духавенства, знак духоўнай і пастарскай улады епіскапа. Сучасная мітра ў лацінскім абрадзе складаецца з дзвюх высокіх палавін (з лабавой і патылічнай частак) з завяршэннем кананічнай формы і прымацаваных ззаду лент, якія сімвалізуюць Стары і Новы Запаветы. Згодна з нормамі Рыма-Каталіцкай Царквы, правам на нашэнне мітры валодае Папа, кардыналы і ўсе епіскапы (архіепіскапы, мітрапаліты), а таксама ў якасці асобнай прывілеі — абаты, таксама гэтым правам валодаюць святары-прэлаты, якія валодаюць правам «сапраўднай юрысдыкцыяй» (лац.: vera iurisdictio). Згодна з Апостальскім пасланнем «Pontificalia insignia» Папы Паўла VI, правам на нашэнне мітры карыстаюцца наступныя прэлаты, якія не маюць епіскапскай годнасці: легаты Пантыфіка, абаты і прэлаты, якія маюць юрысдыкцыю на тэрыторыі, аддзеленай ад якой б там ні было дыяцэзіі, апостальскія адміністратары, апостальскія прэфекты і апостальскія вікарыі. Раней права на нашэнне мітры і выкарыстанне іншых знакаў епіскапскай годнасці (пантыфікалій) магло быць звязана з тытулам, які не прадугледжваў юрысдыкцыі, альбо даравацца ў выглядзе асаблівай прывілеі. Хрысціянская мітра мае ўсходні прататып: у іўдзейскіх першасвятароў мітра — галаўная павязка з вузлом і доўгімі канцамі ззаду, з залатой пласцінкай спераду. У хрысціянскай практыцы мітра сцвердзілася як элемент епіскапскага аблачэння, сімвал улады вышэйшага духавенства. Папы пачалі выкарыстоўваць мітру пры правядзенні Літургіі з X стагоддзя.

Першае дакладнае сведчанне аб дарэнні мітры адносіцца да 1049 года, калі Папа Леў IX уручыў яе епіскапу Трыера Эберхарду. Першае вядомае дарэнне мітры абату адносіцца да 1063 года. Паступова яе ўжыванне пашыралася, і ў 2-й палове XII стагоддзя. мітра стала абавязковым элементам аблачэння епіскапаў незалежна ад дазволу Папы. Часам мітра ўручалася і прадстаўнікам свецкай улады. Так, Папа Мікалай II падараваў мітру герцагу Багеміі, а Папа Луцый II — каралю Сіцыліі. З цягам часу выгляд мітры мяняўся. Напрыклад, у VI стагоддзі мітру сталі ўпрыгожваць вышыўкай (гафтам). Для ўпрыгожання сталі прымяняць жэмчуг і каштоўныя камяні. Гістарычна форма мітры зведала істотныя змены: у X стагоддзі яна мела выгляд канічнай шапачкі з вострым завяршэннем, да XII стагоддзя яна набыла выгляд кароны з двума завастрэннямі з скроневых частак галавы. На пачатку XII стагоддзя канічны наканечнік акругляецца, а затым мітра апускаецца па цэнтральнай частцы, утвараючы па баках кольныя часткі, якія ў шматлікіх экземпляраў скончваюцца кончыкам, а з канца XII стагоддзя — з боку лба і патыліцы, якія з'яўляюцца сімвалам сілы, прысвячэння Боскасці і яго адданасці Старому і Новаму Запавету. У XIV стагоддзі мітра набывае вялікую вышыню з завастрэннем наканечнікаў, выраўноўваючы вышыню і шырыню ў канцы. Вышыня мітры працягвае расці ў наступныя стагоддзі, пакуль не дасягне вышыні амаль у два разы больш, чым шырыня ў XVII і XVIII стагоддзях. Да XVII стагоддзя мітра набыла сучасную форму, якія з'яўляецца сімвалам сілы, прысвячэння боскасці і яго адданасці інтэрпрэтацыі старога і Новага Запаветаў.

У гісторыі ў каталікоў рымскага абраду было тры тыпа мітр:

• Простая мітра (лат. mitra simplex) з белай шаўковай або ільняной матэрыі без якіх-небудзь упрыгожванняў, а яго белыя лаппеты традыцыйна сканчаюцца чырвонай махрамі; Асабліва яго насілі на пахаванні, у вялікапосны час, у Вялікую Пятніцу і іншыя епіскапы пад час Імшы. Кардыналы ў прысутнасці Папы насілі мітру з белага льнянога дамаска.
• Упрыгожанная мітра (лат. mitra pretiosa), упрыгожаная залатым шыццём і каштоўнымі камянямі. Выкарыстоўвалася пад час урачыстых нядзель і іншых святочных дзён (акрамя Вялікага Посту). Правільны колер мітры заўсёды белы, хоць у богаслужбовым ужытку белы таксама ўключае ўборы з залатых і срэбных тканін. Вышытыя стужкі і іншыя ўпрыгажэнні, якія ўпрыгожваюць мітру і лаппеты, могуць быць іншых колераў і часта такімі з’яўляюцца. Хоць каляровыя мітры часам прадаюцца і носяць у цяперашні час, гэта, верагодна, звязана з недастатковай дасведчанасцю вытворцы або ўладальніка аб літургічнай традыцыі, а не з жаданнем прытрымлівацца дарэфармаваннай традыцыі;
• Залатая мітра (лат. mitra auriphrygiata) з матэрыі залатога колеру або з шаўковай матэрыі белага колеру з залатой, срэбнай або каляровай вышыўкай. Сёння звычайна выкарыстоўваецца епіскапам пры канцэлебрацыі ў якасці галоўнага цэлебранта.

Залатая мітра (mitra auriphrygiata) прыкладна 1490 года ў Дамаску

Мітра не суадносіцца з колерамі літургічнага адзення. Па ходу літургічнай рэформы, якая ажыццяўлялася пасля II Ватыканскага Сабору (XXI Сусветны Сабор у каталіцкай традыцыі), у богаслужэнні захавалася выкарыстанне 2-х тыпаў мітры:

• Простая мітра (лат. mitra simplex) белая ў епіскапаў, муарава-белая у кардыналаў; носіцца ў большасці выпадкаў;
• Упрыгожаная мітра (лат. mitra pretiosa): мітра з залатым шыццём; носіцца па вялікіх царкоўных святах.

З уступленнем на пасаду Папы Бенедыкта XVI, ён супыніў традыцыю і замяніў Папскую тыяру нават на сваім папскім гербе Папскай мітрай (якая змяшчае ўсё яшчэ тры ўзроўню «карон», якія прадстаўляюць уладу Папы ў спрошчанай форме) і паліем. Да Бенедыкта XVI герб кожнага Папы заўсёды утрымліваў выяву Папскай тыяры і скрыжаваных ключэў Святога Пятра, хоць тыяра выйшла з ужытку, асабліва пры Папе Яне Паўле I і Яне Паўле II. Папа Павел VI быў апошнім Папам, які пачаў сваё папскае кіраванне з афіцыйнай каранацыі з тыярай у чэрвені 1963 года. Аднак у знак большага спрашчэння папскіх абрадаў, а таксама змены характару самога папства, ён адмовіўся ад выкарыстання сваёй тыяры на цырымоніі ў базіліцы Святога Пятра падчас другой сэсіі XXI Сусветнага Сабора ў лістападзе 1963 года. Аднак яго Апостальская канстытуцыя 1975 года ясна дала зразумець, што тыяра не была адменена: у Канстытуцыі ён прадугледзеў, што яго пераемнік можа атрымаць каранацыю тыярай. Папа Ян Павел I, аднак, адмовіўся прытрымлівацца Канстытуцыі Паўла VI і абраў больш простую папскую інтранізацыю, што і рабілі яго пераемнікі. Апостальская канстытуцыя Папы Яна Паўла II 1996 года пакінула адкрытымі некалькі варыянтаў, не ўдакладніўшы, якая цырымонія павінна была выкарыстоўвацца, акрамя таго, што нейкая цырымонія будзе праведзеная для адкрыцця новага пантыфікату.

Архібіскуп Архідыяцэзіі Мадрыда Антоніа Марыя Рау́ка Варэла ва ўпрыгожанай мітры (mitra pretiosa)

Папа Павел VI ахвяраваў сваю тыяру (падарунак ад сваёй былой Міланскай Архідыяцэзіі) «на барацьбу з беднасцю ў свеце». Пазней кардынал Фрэнсіс Спэлман з Нью-Ёрка атрымаў тыяру і ўзяў яе з сабой у турнэ па Злучаных Штатах, каб сабраць сродкі для бедных. Ён увесь час знаходзіцца ў крыпце царквы ў базыліцы Нацыянальнага храма Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі ў Вашынгтоне, акруга Калумбія.

У англікан мітра выйшла з ужывання пасля расколу, але была адноўлена ў канцы XIX — пачатку XX стагоддзяў у выніку Оксфардскага руху і цяпер носіць большасць епіскапаў Англіканскай супольнасці, а таксама англа-каталікі.

Пад час пасвячэння рыма-каталіцкіх епіскапаў, мітру апранае на яго той архіерэй, які здзяйсняе Хіратонію са словамі: «Accipe mitram, et clarescat in te splendor sanctitatis, ut, cum apparuerit princeps pastorum, immarcescibilem gloriæ coronam percipere merearis ℟. Amen» (Прымі мітру і хай ззяе ў табе ззянне святасці, бо, калі зявіцца князь пастыраў, ты заслужыш нятленны вянок славы. Амэн).

Да літургічнай рэформы пасля II Ватыканскага Сабора, формулу з ускладаннем мітры на навапасвячанага епіскапа была: «Imponimus, Domine, capiti hujus Antistitis et Agonistæ tui galeam munitionis et salutis, quatenus decorata facie et armato capite, cornibus utriusque Testamenti terribilis appareat adversariis veritatis: et te ei largiente gratiam, impugnator eorum robustus existat: qui Moysi famuli tui faciem, ex tui sermonis consortio decoratam, lucidissimis tuæ claritatis ac veritatis cornibus insignisti, et capiti Aaron Pontificis tui tiaram imponi jussisti. Per Christum Dominum nostrum. ℟. Amen» (Мы ўскладаем, о Гаспадзі, на галаву гэтага твайго свяціцеля і ваяра шалом абароны і выратавання, каб, упрыгожваючы яго лоб і ахоўваючы яго галаву сілай абодвух Запаветаў, ён мог вытрымліваць жахлівых супернікаў Ісціны і выступаць наперад, як доблесны абаронца супраць іх, праз багатую ласку, падараваную яму Табою; які ўпрыгожыў твар раба Твайго Майсея, які зрабіўся выдатным у гутарцы з Табою і самымі яскравымі прамянямі Твайго Ззяння і Ісціны; і хто загадаў ускласці дыядэму на галаву Аарона, Твайго Першасвятара: Праз Хрыста, Госпада нашага. Амэн).

Падчас Святой Імшы мітра апранаецца толькі ў наступных момантах:

• Уваходная працэсія;
• Літургія Слова (чытанне), за выключэннем Евангелля;
• Гамілія;
• Здзяйсненне Таінств і сакраменталій (блаславенне алея, таямніцы і г. д.);
• Абрад заканчэння;
• Працэсія заканчэння.

У царкоўнай геральдыцы мітра змяшчалася над шчытом усіх асоб, якія мелі права насіць мітру, уключаючы абатаў. Яна замяніў шалом, але таксама з’явіўся ў выглядзе герба, змешчанага над шаломам, як гэта было прынята ў нямецкай геральдыцы. У Рыма-Каталіцкай Царкве выкарыстанне мітры над шчытом на асабістым гербе духавенства было забаронена ў 1969 годзе і ў цяперашні час сустракаецца толькі на некаторых дыяцэзіяльных гербах. Раней мітра часта ўваходзіла пад капялюш. У геральдыцы мітра заўсёды малюецца ў золаце, а лапеты (infulæ) таго ж колеру. Сцвярджалася, што да пратэстанцкага расколу паміж мітрай епіскапа і настаяцелем праводзілася адрозненне па адсутнасці лапетаў у настаяцеля. У Англіі і Францыі было прынята змяшчаць мітру абата злёгку ў профіль.

• Прыклады гербаў з мітрамі
• 
  Герб Андоры
• 
  Герб камуны Хаванген, Германія
• 
  Герб камуны Плайскірхен, Германія
• 
  Герб Святога Папы Пія Х з трыярай
• 
  Герб камуны Ланс, Аўстрыя
• 
  Герб дыяцэзіі Кура, Швейцарыя
• 
  Герб Папы Бенедыкта XVI

У Праваслаўнай і Каталіцкай Царкве візантыйскага абраду

Архімандрыт Сяргей Гаек у іерэйскай мітры.

Мітра — багата ўпрыгожаны залатым шыццём, бісерам, каштоўнымі камянямі і іконамі галаўны ўбор сферычнай формы. У цэнтры і па баках мітры змяшчаюцца 4 мініяцюрныя іконы Ісуса Хрыста, Багародзіцы, Іаана Хрысціцеля і якога-небудзь Святога або Святой, а зверху малая ікона Тройцы, выява Серафіма або мініяцюрны крыж. Мітра адносіцца да аблачэння архіерэяў, архімандрытаў, таксама святароў, якім права нашэння мітры даецца ў якасці ўзнагароды. Мітра святара ўвенчваецца іконай, мітра архіерэя — крыжам.

На Усходзе галаўным уборам са старажытнасці адносіліся з павагай. Ім надаваўся асблівы сэнс, тума што яны абаранялі самыую важную частку чалавечага цела — галаву, дзе знаходзіўся мозг і разум. Войнаў галаўны ўбор абараняў ад варожых удараў. У паганскія часы ўсходніх народаў, галаўны ўбор абараняў людзей ад злых духаў і на іх адлюстроўвалі спецыянальныя абарончыя знакі. У старажытных рымлян мітрай чі калантыкай называўся жаночы чэпчык з плотнай матэрыі, які завязваўся на патыліцы ў выглядзе мяшочка, куды жанчыны складвалі свае валасы.

У старажытных грэкаў мітра была адным з відаў галаўной павязкі ў выглядзе шырокай ленты, аблегаюшчая вакол галавы і маючая вузел з доўгімі канцамі. Са з’яўленнем хрысціянства на грэчаскіх тэрыторыях, менавіта гэтае адзенне сталая павязка стала галаўным уборам епіскапа па падабенству галаўнога ўбору жыдоўскіх першасвятароў. Такой павязкай у выглядзе пазалочанага ліста карыстаўся Святы Марк і Ян Багаслоў. Пазней, ужо як павязка епіскапа яна стала называцца каронай ці дыядэмай.

Епіскап Пармаскай епархіі Русінскай Грэка-Каталіцкай Царквы Мілан Лах у архіерэйскай мітры

У VI стагоддзі патрыярх Канстанцінопальскі стаў рабіць на мітры ўпрыгожванні з гафту розных малюнкаў. Гэтую ідэю таксама перанялі ўжо рыма-каталіцкія епіскапы на Захадзе. Калі ў ХІ стагоддзі на Захадзе мітры пачалі насіць абаты манастыроў, на візантыйскім Усходзе мітра заставалася толькі адзеннем епіскапаў і было разуменне, што мітра — царкоўны аналаг імператарскай кароны. Мітры таксама прыпісваўся сімвалізм аб кідары ў жыдоўскіх першасвятароў, аб залатых вянцах 24 старцаў з Адкрыцця Яна Багаслова (Ад. 4:4), а таксама аб цярновым вянке Ісуса Хрыста.

Да XIV стагоддзя ў візантыйскім абрадзе мітра не выкарыстоўвалася ў якасці літургічнага адзення. Толькі патрыярх Александрыйскі, пачынаючы з Х стагоддзя, пачаў выкарыстоўваць мітру літургічна.

У XVI стагоддзі на тэрыторыі Беларусі мітры ўжо моцна замацаваліся як літургічнае адзенне епіскапа, асабліва пасля Берасцейскага Сабора 1596 года. У Расіі з Вялікага маскоўскага сабора ў 1667 годзе маскоўскімі залатымі ці срэбнымі шапкамі (падобныя да мітр) пачалі ўзнагароджваць архімандрытаў, а таксама прадстаўнікам белага духавенства, напрыклад протапрэсвітарам. У РПЦ да 1917 года выпадкі ўзнагароджвання белага духавенства былі вельмі рэдкія. У РПЦ да 1786 года мітра была часткай богаслужбовага ўбору архімандрытаў і епіскапаў. 29 лістапада 1786 года адбыўся першы выпадак узнагароджання мітрай прадстаўніка белага духавенства ў праваслаўных. Тады імператрыца Кацярына II узнагарадзіла мітрай свайго духаўніка Івана Іванавіча Памфілава. У Грэка-Каталіцкіх Цэквах такая практыка з’явілася раней, але няма магчымасці сказаць, калі гэта дакладна першы раз адбылося.

Сёння каталікі і праваслаўныя ўвенчваюць архіерэйскія мітры крыжыкам зверху, якога няма на мітрах архімандрытаў, протапрэсвітараў і інш. Гэтую мітру на Вялікім Уваходзе дыякан нясе наперадзе ўрачыстай працэсіі і праз Царскія вароты ўносіць у алтар. Калі мітру здымаюць з архіерэя, то пасля гэтага яе ставяць на святы прастол на далёкім правым (паўднёва-заходнім) куце. У РПЦ 1989 года мітры, увянчаныя крыжам, насілі толькі патрыярх і мітрапаліты; у канцы снежня 1988 года сінод РПЦ усталяваў звычай нашэння мітры, увянчанай крыжам, для ўсяго епіскапату.

Часта блытаюць з мітрай каўпак, які часта носяць украінскія грэка-каталіцкія святары, аднак ён з’яўляецца толькі адным з варыянтам скуф’і. Такі каўпак насілі ў Аўстрыйскай імперыі грэка-каталіцкія святары, жыдоўскія равіны і іншыя.

У Армянскай Апостальскай і Армянскай Каталіцкай Царкве

Армяна-каталіцкія епіскапы

У Армянскай Апостальскай і Каталіцкай Царкве мітры падобныя да грэчаскіх і блізкія ім па форме, носяць святары і архімандрыты; у адрознанні ад грэчаскіх мітр, армянскія прэсвітарскія мітры маюць больш цыліндрычную форму. Мітра абавязкова ўвянчаная крыжам і спераду ўпрыгожана выявай Пастыра з ягнём ці абліччам Збавіцеля.

Епіскапы і каталікосы носяць мітры, падобныя да рыма-каталіцкіх, аднак усё ж-такі адрозніваюцца ад сучасных заходніх варыянтаў. Звычайная армянская мітра больш паходзіць на рыма-каталіцкую мітру да ІІ Ватыканскага Сабору і звычайна яны ў два разы больш за галаву епіскапа.

Часта на каталіцкіх і міафізіцкіх іконах робяць выяву заснавальніка Армянскай Царквы — Грыгора Асветніка з, падобнай да сучаснай, мітрай, якая прыкладна ў 2-2,5 разы менш за сучасную епіскапскую мітру.

У Копцкай Старажытнаправаслаўнай і Каталіцкай Царкве

Копта-каталіцкія епіскапы (каля 1900 года)

Копта-каталіцкі патрыярх Александрыі Ібрагім Ісак Сідрак на сваёй інтранізацыі 12 сакавіка 2013 года ў кафедральным саборы Каіра

Копцкая Каталіцкая Царква і Копцкая Старажытнаправаслаўная Царква маюць адзін абрад (копцкі) адной літургічнай традыцыі (александрыйскай), а іх богаслужэнні практычна нічым не адрозніваюцца. Галаўныя ўборы ў іх не аднолькавыя, аднак мітры, наадварот, практычна ідэнтычныя.

У копцкай традыцыі мітру можа апранаць прэсвітар, але яго мітра адрозніваецца ад мітры епіскапа. У прэсвітараў мітра мае форму, падобную да лацінскай, з больш роўнымі краямі і трохі меншая па памерах. Копта-каталіцкія іераманахі часта апранаюць замест мітры клабукі грэчаскай формы. У першую чаргу гэта звязана з гісторыяй, калі на тэрыторыі Егіпта панавала Асманская імперыя, якая забараніла копта-каталікам і копта-міафізітам насіць аднолькавае адзенне (да гэтай забароны таксама адносіліся і традыцыйныя сірыйскія і копцкія галаўныя рушнікі з крыжыкамі). З таго моманту нават копта-каталіцкія епіскапы пачалі часта насіць галаўныя ўборы грэчаскіх форм, напрыклад, клабукі. Пасля распаду Асманскай імперыі копта-каталікі пад уплывам лацінізацыі вырашылі не вяртацца да традыцыйных галаўных убораў, аднак пазней, калі Копцкая Царква праводзіла дэлацінізацыю, аргументацыя за пакіданне мітр была такая, што за такую вялікую колькасць стагоддзяў стварылася свая практыка, якая таксама з’яўляецца традыцыйнай для копта-каталікоў.

Такім чынам, копта-каталікі вырашылі не вяртацца да той традыцыі і пакінуць ужо такую практыку, якая пачала шмат кім лічыцца ўжо традыцыйнай для каталіцтва копцкага абраду.

У епіскапаў жа мітра больш нагадвае грэчаскую, прычым не толькі ў каталікоў, але і ў міафізітаў. Аднак трэба ўзгадаць, што раней копта-каталіцкія епіскапы карысталіся мітрамі, якія па формах і памерах вельмі нагадваюць дарэфармаваныя рыма-каталіцкія мітры. Яны былі шырэйшыя за рыма-каталіцкія і трохі вышэйшыя (прыкладна ў 2 разы вышэй галавы).

Старажытнаправаслаўная і Каталіцкая Царква эфіопскага абраду

Патрыярх Абісінскі Абуна Павел

На сённяшні час эфіопскага абраду прытрымліваюцца 4 Царквы: Эфіопская Старажытнаправаслаўная Царква, Эфіопская Каталіцкая Царква і, з 2015 года, Эрытрэйская Старажытнаправаслаўная Царква і Эрытрэйская Каталіцкая Царква.

Эрытрэйцы маюць такую ж самую традыцыю, што і эфіопы, бо раней яны былі адной Царквой, але з-за Эфіопа-Эрытрэйскага канфлікту, Папа Францыск быў вымушаны вылучыць 4 епархіі на тэрыторыі Эрытрэі ў асобную мітраполію sui iuris, тады, 19 студзеня 2015 года, была створана Эрытрэйская Каталіцкая Царква, анадагічная сітуацыя адбылася і з міафізітамі.

Не гледзячы на тое, што каталіцкая і міафізіцкая эфіопская традыцыі моцна адрозніваюцца літургічна і па адзенню, мітры яны выкарыстоўваюць аднолькавыя. Так, мітры носяць толькі епіскапы, але дастаткова рэдка. Часцей мітру носіць пад час богаслужбаў міафізіцкі патрыярх і каталіцкі мітрапаліт.

Эфіопская мітра мае грэчаскі стыль і практычна нічым ад грэчаскай мітры не адрозніваецца, акрамя стыля крыжыка на мітры і таго, што іконы могуць быць напісаны ў александрыйскім стыле.

Сірыйская Каталіцкая Царква

Першы сіра-каталіцкі патрыярх Антыёхіі і ўсяго Усходу пасля заключэння Уніі Мар Ігнат Андрэй Акійян у традыцыйным сірыйскім галаўным уборы

Сіра-каталіцкі патрыярх Антыёхіі і ўсяго Усходу Ігнат Іосіф III Ёнан у сірыйскай мітры

Сірыйская Каталіцкая Царква, як і Сірыйская Старажытнаправаслаўная Царква, прытрымліваецца заходне-сірыйскага абраду (антыяхійскага), але, у адрознанні ад Сірыйскай Каталіцкай Царквы, Сірыйская Старажытнаправаслаўная Царква не ўжывае мітры.

Замест мітр, сіра-міафізіцкія епіскапы выкарыстоўваюць традыцыйны калаўны ўбор у форме шара з завастрэннем зверху, што нагадваве зефір і выраблена звычайна з тканіны. Сёння ў Каталіцкай Царкве звычайна не ўжываецца, аднак сіра-каталіцкія патрыярхі пад час і пасля заключэння Уніі 1662 года выкарыстоўвалі гэтыя капялюшы як ў якасці літургічнага галаўнога ўбора, так і па-забошаслужбовага.

За конт таго, што тэрыторыі, на якіх распаўсюджвалі сваю юрысдыкцыю Сірыйская Каталіцкая Царква і Сірыйская Старажытнаправаслаўная Царква, зноходзіліся на тэрыторыі Асманскай імперыі, з’явіўся канфлікт на конт таго, якія галаўныя ўборы выкарыстоўвалі розныя канфесіі аднаго абрада. Асманскія ўлады забаранілі сіра-каталікам выкарыстоўваць традыцыйны сірыйскі капялюш (да гэтага таксама адносяцца і традыцыйныя сірыйскія манаскія галаўныя рушнікі з крыжыкамі), каб ім можна было візуальна адрозніць ад міафізітаў. З таго моманту, сіра-каталікі перасталі насіць манаскія рушнікі і традыцыйны капялюш, а замест гэтага пачалі карыстацца мітрамі, падобнымі да рыма-каталіцкіх.

Пасля распаду Асманскай імперыі, сіра-каталікі, пад уплывам лацінізацыі вырашылі не вяртацца да традыцыйных галаўных убораў, аднак пазней, калі Сірыйская Царква праводзіла дэлацінізацыю, аргументацыя за пакідання мітр была такая, што за такую вялікую колькасць стагоддзяў, стварылася свая традыцыя, якая таксама з’яўляецца традыцыйнай для сіра-каталікоў.

У Сірыйскай Царкве існуе 2 тыпа мітр, якія не адрозніваюцца па спецыялізацыі, але проста з’яўляюцца даступнай варыяцыяй:

• Першы варыянт больш падобны да сучаснай рыма-каталіцкай мітры; мае форму, падобную да трохвугольніка і трохі вышэй за галаву чалавека.
• Другі варыянт — акруглая форма і ў паўтары разы вышэй за галаву чалавека.

Сёння большасць сіра-каталіцкіх епіскапаў (у тым ліку і патрыярх) карыстаюцца такімі мітрамі.

Маланкарскія і Малабарскія Цэрквы

Сёння, у Індыі ёсць шмат розных маланкарскіх і 2 малабарскія грамады розных канфесій, аднак самымі вялікімі з’яўляюцца: Сіра-Малабарская Каталіцкая Царква, Маланкарская Сірыйская Старажытнаправаслаўная Царква і Сіра-Маланкарская Каталіцкая Царква.

Каталікос Сіра-Малабарскай Каталіцкай Царквы, Вярхоўны архіепіскап Эрнакулам-Ангамалі Георг Аленчэры ў малабарскай мітры

Да прыхода партугальскіх місіянераў на тэрыторыю Індыі, на Малабарскім узбярэжжы ўжо былі хрысціяне, якія звязвалі сабе з Апосталам Фамой. Епіскапаў малабарцы атрымлівалі ад асірыйцаў-нестарыян, таму яны перанялі іх абрад — усходне-сірыйскі (халдзейскі). Пры кантакце з партугальцамі, малабарцы вырашылі заключыць Унію з Каталіцкай Царквой, кіруючысь аргументацыяй, што яны заўсёды знаходзіліся ў складзе Каталіцкай (Сусветнай) Царквы, але, па геаграфічных прычынах, не маглі мець кантакты з астатняй часткай Царквы.

Пазней, па прычыне лацінізацыі, якую намагаліся рабіць партугальскія місіянеры, адбыўся раскол у Сіра-Малабарскай Каталіцкай Царкве. Часта малабарцаў не хацела страчвацб свой абрад і зышлі ў раскол, з’яўляючысь сучаснай Маланкарскай Сіра-Якавіцкай Старажытнаправаслаўнай Царквой. Але ім была патрэбна чыя-небудзь падтрымка, таму яны былі вымушаны заключыць унію з сіра-якавітамі, прыняць іх абрад (заходне-сірыйскі) і іх хрысталогію.

Сёння ўсі Маланкарскія Цэрквы карыстуюцца такімі ж самымі галаўнымі ўборамі, як і Сіра-Якавіцкая Старажытнаправаслаўная Царква (традыцыйныя сірыйскія манаскія капялюшы і інш.). Мітру выкарыстоўвае толькі толькі Маланкарская Сірыйская Старажытнаправаслаўная Царква, а дакладней — толькі іх каталікос.

Мітра каталікоса Маланкарскай Сірыйскай Старажытнаправаслаўнай Царквы прыкладна ў 2 вышэй галавы чалавека і складаецца з 2 часцін: зялёнай кароны знізу і чырвоным узвышшам 3 сірыйскімі крыжамі і маленькім крыжыкам зверху.

Малабарцы наадварот, носяць мітры. Епіскапы Сіра-Малабарскай Каталіцкай Царквы носяць чырвоныя ці белыя мітры ў выглядзе сэрца, звычайна з малюнкам горліцы, які таксама знаходзіцца на спіне літургічнага адзення ўсяго малабарскага духавенства.

Мараніцкая Каталіцкая Царква

Мараніцкі архіепіскап Лаадзікіі Нікалас Мурад

Мараніцкая Царква на працягу шматстагоддзяў паступова лацінізавалася і сёння ўжо ўсе мараніты карыстаюцца мітрамі на падабенства дарэфармаванымі рыма-каталіцкімі, але са сваімі малюнкамі і асабістай традыцыяй упрыгожвання.

Гістарычна мараніта-каталікі, яшчэ з 1 тысячагоддзя, мараніты выкарыстоўвалі мітры, якія былі падобныя да залатых высокіх капялюшыкаў і трохі нагадвалі рускія скуф’і, але мелі, як і рыма-каталіцкія мітры, 2 ленты ззаду.

Асірыйскія Цэрквы

На сённяшні час існуе 3 асірыйскія Царквы: Халдзейская Каталіцкая Царква, Асірыйская Царква Усходу і Старажытная Асірыйская Царква Усходу.

Усі гэтыя Цэрквы маюць розныя мітры. Раней ва ўсіх асірыйцаў была адзіная традыцыя мітры, але ў другой палове XX — другой палове XXI стагоддзяў сітуацыя змянілася. На пачатку, у сярэдзіне XVI стагоддзя, у так званнай Царкве Усходу адбыўся раскол (Асірыйская Царква Усходу, Старажытная Асірыйская Царква Усходу і Халдзейская Каталіцкая Царква лічаць, што Царква Усходу — гэта менавіта яны, але свецкае релігіязнаўства не прытрымліваецца ні да воднай з пазіцый і кажа пра Царкву Усхода, як пра інстытут, які быў да гэтага раскола), калі большая частка духавенства і вернікаў Асірыйскай Царквы Усходу вырашылі падпісаць Унію з Каталіцкай Царквой, аргументуючы гэта навяртаннем да Сусветнай Царквы пасля схізмы ў IV стагоддзі. Да гэтага часу, Халдзейская Каталіцкая Царква аб’ядноўвае большую частку асірыйцаў света.

Халдзея-каталіцкі патрыярх Вавілона Халдзейскага і архіепіскап Багдадскі Эмануэль III Дэлі

У 1968 годзе, па прычыне традыцыяй перадачы патрыяршага прастола Асірыйскай Царквы Усходу, адбыўся раскол у АЦУ. Тая частка, якая зрабіла раскол, назвалі сабе Старажытнай Асірыйскай Царквой Усходу. Такім чынам, каб знешне больш адрознівацца ад АЦУ САЦУ пачала выкарыстоўваць іншыя мітры.

на пачатку XXІ стагоддзя, Халдзейская Царква распачала працэс аб’яднання ўсіх асірыйцаў у лона Каталіцкай Царквы. Усе асірыйскія Цэрквы згадзіліся ўдзельнічаць у гэтым. Было вырашана, аб’яднанне павінна прайсці па прынцыпу невыбара новага патрыярха ў выпадку яго смерць, патрыярх АЦУ павінен стаць патрыярхам аб’яднаннай Асірыйскай (Халдзейскай) Каталіцкай Царквы (халдзейскі каталіцкі патрыярх становіцца епіскапам ці архіепіскапам) шляхам прыяднання ўсіх епархій, духавенства і вернікаў АЦУ і САЦУ да ХКЦ і станаўленнем патрыярха АЦУ патрыярхам ужо Асірыйскай Каталіцкай Царквы. Халдзейскае духавенства на чале з патрыярхам у сімвал згоды, перасталі абранаць традыцыйнае літургічнае адзенне, такое як мітра.

Такім чынам, сёння сітуацыя выглядае наступным чынам:

• Халдзейская Каталіцкая Царква — сучасныя лацінскія мітры абодвух тыпаў («mitra simplex» і «mitra simplex»), але з асірыйскімі выцінанкамі.
• Асірыйская Царква Усходу — мітры падобныя да візантыйскіх, але звычайна абшытыя бархатам і залатымі рамамі па баках.
• Старажытная Асірыйская Царква Усходу — мітры маюць асаблівую форму, не сустракаючую падобных аналагаў у іншых хрысціянскіх грамадах. Цыліндрычнай формы з залатымі рамамі ў аснове і зверху, у сярэдзіне выцінанка колера, адпавядаючака літургічнаму колеру свята.

Лютэране, англікане і іншыя пратэстанцкія хрысціянскія грамады

Прымас Епіскапальнай Царквы ЗША (англіканства) Кэтрын Джэферс Шоры

У большасці пратэстанцкіх хрысціянскіх грамад ужываюць рыма-каталіцкія дарэфармаваныя мітры.

Архіепіскап Упсалы (лютэранства) Ант’е Якелен і епіскап Хернёсанда Ева Норбург Бітром

А англиканскіх грамад ёсць шмат адгалінаванняў. У Вялікабрытаніі мітры, як і ўсё літургічнае аблачэнне, выглядае больш урачыста і традыцыйна, чым у афрыканскіх адгалінаванняў; усё больш падобна да калсічных дарэфармаваных лацінскіх мітр. У афрыканскіх адгалінаванняў сустракаюцца пёстрыя, розных колераў мітры.

У лютэран таксама ёсць розныя адгалінаванні (канферэнцыі): ёсць кансерватыўныя, ёсць ліберальныя, а ёсць ліберальныя, але з традыцыйным адзеннем. То бок, у кансератыўных суполках епіскапы больш падобныя да класічных рыма-каталіцкіх епіскапаў, у ліберальных могуць быць рознакаляровыя і з незвычайнымі малюнкамі, такімі як сцяг ЛГБТ, нагадваючыя постмадэрністычныя малюнкі і нават левыя палітычныя лозунгі і іншае. А ў некаторых традыцыйных суполак, такіх як шведскія лютэране, можа быць такое, што епіскапамі з’яўляюцца жанчыны, лесбіянкі, трансгендары і іншыя, але літургічнае адзенне будзе традыцыйным, што сустракаецца ў тых ж самых шведаў, ці датчан.

Ваенная ўніформа

Прускі грэнадзёр (1695-1730)

На працягу XVIII стагоддзя (а ў некаторых выпадках і XIX) жаўнеры, прызначаныя грэнадзёрамі ў розных паўночнаеўрапейскіх войсках (Дацкае каралеўства, Прусія, Брытанская імперыя), насілі мітру (звычайна званую «мітранай шапкай»), падобную па абрысах на тыя, якія насілі заходнія епіскапы. Як упершыню было прынята ў 1680-х гадах, гэты капялюш насілі замест звычайных шыракаполых капялюшаў, каб пазбегнуць таго, што галаўны ўбор будзе збіты, калі салдат кідае гранату. Ручная граната ў яе прымітыўнай форме састарэла да сярэдзіны XVIII стагоддзя, але грэнадзёры працягвалі заставацца элітнымі войскамі ў большасці еўрапейскіх армій, звычайна захоўваючы мітру ў якасці сімвала гэтай элітнасці.

У ваеннай справе гэты галаўны ўбор выпускаўся ў розных стылях. Прускі стыль меў конусападобную латуневую або белую металічную пярэднюю частку з тканкавай задняй часткай і з карункавай аплёткай; рускі стыль першапачаткова складаўся з высокай латуневай пласціны па-над скураной шапкі з брылём ззаду, хаця пазней была прынятая нямецкая мадэль. Брытанскі стыль (звычайна яго называлі проста «грэнадзёрская фуражка» замест мітры — меў высокі суконны фасад з мудрагелістай палкавай вышыўкай спераду і пакатую чырвоную спінку на белай падкладцы. Некаторыя нямецкія і рускія фузілёрные палкі таксама насілі мітру з меншай меднай пярэдняй пласцінай.

Да канца XVIII стагоддзя, з-за змяненняў у ваеннай модзе, мітра, як правіла, саступала месца мядзведжай шкуры або замянялася стандартнай пяхотнай трохвуголкай або двухвуголкай. Брытанская армія зрабіла гэтую змену ў 1765 годзе, а пруская — у 1790 годзе. Аднак усе расійскія грэнадзёры працягвалі насіць мітравыя капялюшы да 1805 года.

Ваенная мітра, ў яе класічнай металічнай форме XVIII стагоддзя, захавалася як прадмет параднага шалаўнога ўбора ў прускім лейб-грэнадзёрскім палку № 1 і 1-м гвардзейскім палку цу Фус, а таксама ў расійскім Паўлаўскім палку да Першай сусветнай вайны.

Іншае выкарыстоўванне

Шахматная фігура афіцэр

Шахматная фігура афіцэр, у адрознанні ад беларусаў і балгар (у рускіх — слон), у англамоўных і партугаламоўных народаў называецца «епіскап» (англ.: bishop; парт.: bispo), таму часта можна сустрэць фігуру афіцэра з мітрай зверху.

Кароны манархаў Аўстрыйскай і Расійскай імперыі ўключалі ў свой дызайн мітру з каштоўных металаў і каштоўных камянёў. Аўстрыйская імператарская карона першапачаткова была асабістай каронай імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Рудольфа II. Паводле абрада іх каранацыі Папа апранаў ім на галаву мітру, перш чым ускласці на яе карону. Жонкі імператараў таксама атрымлівалі мітру і карону ад Кардынала-епіскапа на той жа цырымоніі. Форма расійскай імператарскай кароны ўзыходзіць да часоў першых спроб Пятра I вестэрнізаваць Расію і, верагодна, была натхнёна каронамі, якія насілі імператары Габсбургі Свяшчэннай Рымскай імперыі, а таксама, магчыма, грэка-каталіцкай мітрай.

Мітральны клапан чалавечага сэрца, размешчаны паміж левым перадсэрдзем і левым страўнікам, названы так з-за яго падабенства да мітры. Андрэас Везалій — айцец анатоміі, адзначыў дзіўнае падабенства паміж імі, выконваючы анатамічныя роспалаці ў XVI стагоддзі.

Літаратура

• Завальнюк У.М. Энцыклапедычны слоўнік рэлігійнай лексікі беларускай мовы / У. М. Завальнюк, М. Р. Прыгодзіч, В. К. Раманцэвіч. — Мінск, Изд-во Гревцова, 2013. — 808 с. ISBN 978-985-6954-73-6.