Перайсці да зместу

Наваха (мова)

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі


Наваха
Саманазва Diné bizaad
Краіны Сцяг ЗША ЗША
Рэгіёны Арызона, Нью-Мексіка, Юта, Каларада
Арганізацыя, якая рэгулюе Navajo Language Academy
Агульная колькасць носьбітаў 178 000
Статус уразлівая[d]
Класіфікацыя

Сям'я на-дене

Атабаскі філіял
Паўднёваатабаская група
Пісьменнасць Лацінскі алфавіт
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97 нав 470
ISO 639-1 nv
ISO 639-2 nav
ISO 639-3 nav
WALS nav
Atlas of the World’s Languages in Danger 784
Ethnologue nav
ELCat 6085
IETF nv
Glottolog nava1243
Вікіпедыя на гэтай мове

Наваха гэта атабаская мова, на якой размаўляюць індзейцы наваха, якія жывуць на паўднёвым захадзе ЗША . Паводле перапісу 2000 годзе, наваха ёсць адзінай мовай карэннага насельніцтва Амерыкі на поўнач ад амерыкана-мексіканскай мяжы, на якой па стане на пачатак 21-га стагоддзя размаўляла 178 000 чалавек, І зараз колькасць носьбітаў мовы расце [1] .

Падчас Другой сусветнай вайны з-за складанасці мовы армія ЗША выкарыстоўвала яе для шыфравання радыёпаведамленняў.

Фаналогія

[правіць | правіць зыходнік]

Галосныя

[правіць | правіць зыходнік]

Наваха мае чатыры галосныя: a, e, i і o . Кожны з іх мае працяглыя ( aa, ee, ii, oo ) і насавыя ( ą, ę, į, ǫ ) варыянты.

Ніжэй прыведзены зычныя наваха ў правапісе і транскрыпцыі MFA :

  • высокі ( áá )
  • нізкі ( аа )
  • па ўзрастанні ( aá )
  • па змяншэнні ( áa )

Зычныя

[правіць | правіць зыходнік]

Акрамя таго, наваха мае чатыры тоны :

Звонкае пабочнае l рэалізавана як апраксімант, а ł — як фрыкатыўны. Такая карэляцыя распаўсюджаная ў мовах сьвету (параўн. валійская ), бо сапраўдны глухі [l̥] звычайна дрэнна бачны, але на фоне іншых паўднёвых атабаскіх моваў выглядае даволі незвычайна. Зычная h вымаўляецца як [x] у пачатку асновы і як [h] у пачатку суфікса або ў непачатковай пазіцыі ў аснове.

Як і ў многіх іншых мовах Паўночна-Заходняй Амерыкі, у наваха адносна мала губных зычных.

Навамоўныя штаты ЗША (перапіс 2000 г.)

Марфаналогія

[правіць | правіць зыходнік]

У мове наваха існуе так званая гармонія зычных : у адным слове могуць сустракацца толькі шыпячыя або толькі свісцячыя .

Граматыка

[правіць | правіць зыходнік]

З тыпалагічнага пункту гледжання наваха - аглютынатыўная полісінтэтычная мова з разметкай вяршыняў . У той жа час наваха мае даволі высокую ступень зліцця, асабліва фаналагічнага зліцця. Пераважны парадак слоў у наваха — SOV, але пры гэтым мова пераважна прэфіксальная, што тыпалагічна нечакана.

Дзеяслоў гуляе вялікую ролю ў наваха — назоўнікі нясуць параўнальна мала граматычнай інфармацыі. Акрамя таго, у наваха ёсць шмат мадыфікатараў, такіх як займеннікі, клітыкі, указальныя словы, лічэбнікі, суфіксы, прыслоўі і злучнікі . У граматыцы Г. Heuer усе гэтыя элементы называюцца часціцамі . Наваха не мае прыметнікаў як асобай часціны мовы - замест іх выкарыстоўваюцца дзеясловы.

Назоўнікі

[правіць | правіць зыходнік]

Большасць назоўнікаў не маюць выразных форм ліку ; у наваха няма склону .

Часта поўныя групы назоўнікаў у сказе не патрэбныя, таму што дзеяслоў змяшчае дастаткова інфармацыі.

Дзеяслоў

[правіць | правіць зыходнік]

Дзеяслоўныя формы ў мове наваха, наадварот, вельмі складаныя і нясуць багатую лексічную і граматычную інфармацыю.

Многія паняцці выражаюцца наміналізацыямі і вербальнымі парафразамі, напрыклад Hoozdo — « Фенікс » (літаральна «тут горача»), ch'é'étiin — «дзвярны праём» (літаральна «тут ёсць гарызантальны выхад»), ná'oolkiłí — «гадзіннік» («тое, што павольна рухаецца па крузе») і chidí naa'na'í bee'eld ǫǫ htsoh bikáá 'dah naaznilígíí — «танк» («машына, якая сядзіць зверху і паўзе з вялікай выбухоўкай наверсе»).

Формы дзеяслова складаюцца з асновы, да якой дадаюцца розныя словаўтваральныя і словазмяняльныя прыстаўкі. Кожны дзеяслоў павінен мець хаця б адну прыстаўку. Парадак прыставак строга фіксаваны.

Сама аснова, у сваю чаргу, складаецца з кораня і суфікса. Да гэтай асновы ( stem ) дадаюцца прэфіксы так званых класіфікатараў, якія залежаць ад тыпу аргумента (гэтая сістэма падобная да сістэм класаў назоўнікаў у афрыканскіх ці дагестанскіх мовах). База з гэтымі прэфіксамі называецца «тэма » (theme).

Дзейнік спалучаецца з дэрывацыйнымі прыстаўкамі, утвараючы «аснову» (base), да якой, у сваю чаргу, далучаюцца словазменныя ( «парадыгматычныя» ) прыстаўкі.

Дзеясловы з класіфікатарамі

[правіць | правіць зыходнік]

Многія дзеяслоўныя асновы ў наваха (і іншых атабаскіх мовах) маюць асаблівыя формы, якія адрозніваюцца ў залежнасці ад формы або іншых характарыстык аб'екта. Такія асновы называюцца класіфікацыйнымі дзеясловамі. Звычайна кожны класіфікатар мае ярлык абрэвіятуры . Ёсць 11 асноўных класаў апрацоўкі дзеясловаў.

Яны пералічаны ніжэй (ў перфактывной форме)

Класіфікатар + база Этыкетка Апісанне Прыклады
-'ą SRO Цвёрды круглы прадмет бутэлька, мяч, чаравік, каробка
-yį LPB Ноша, торба, пачак Заплечнік, вузел, сумка, сядло
-ł-jool NCM некампактнае рэчыва пучок валасоў або травы, воблака, туман
- lá SFO Тонкі гнуткі прадмет Вяроўка, ножкі, горка смажанай цыбулі
-tą SSO Тонкі цвёрды прадмет Страла, бранзалет, патэльня, піла
-ł-tsooz FFO Плоский гнучкий предмет Дыванок, плашч, мяшок зеляніны
-tłéé ' MM Мяккае рэчыва Марожанае, бруд, п'яны які ўпаў
-nil PLO1 Множны лік прадметаў (1) Яйкі, шарыкі, жывёлы, манеты
-jaa' PLO2 Множны лік прадметаў (2) Шарыкі, крупы, цукар, казуркі
-ką OC Адкрытая пасудзіна Шклянку малака, лыжка ежы, жменю мукі
-ł-tį ANO жывая

істота

Мікроб, чалавек, труп, лялька

Бягучая сітуацыя

[правіць | правіць зыходнік]
Індзейцы наваха, 1887 год

На мове наваха да гэтага часу размаўляюць многія прадстаўнікі народа наваха ўсіх узростаў. Многія бацькі перадаюць сваім дзецям мову наваха як родную: цяпер гэта рэдка сустракаецца сярод індзейскіх плямёнаў Паўночнай Амерыкі. Тым не менш, мова ўсё яшчэ знаходзіцца пад пагрозай, асабліва ў гарадскіх раёнах за межамі рэзервацый, паколькі ўсё больш і больш маладых наваха пераходзіць на англійскую.

Нават у рэзервацыях, згодна з дадзенымі перапісу, доля карэнных амерыканцаў ва ўзросце 5-17 гадоў, якія не размаўляюць на мове наваха, вырасла з 12% да 28% паміж 1980 і 1990 гадамі. У 2000 годзе гэтая лічба дасягнула 43%.

Незразумелая для японцаў мова наваха выкарыстоўвалася ў арміі ЗША ў якасці мовы радыёсувязі падчас Другой сусветнай вайны (гэтыя падзеі ляглі ў аснову фільма «Тыя, што размаўляюць з ветрам» ).

Узор тэксту

[правіць | правіць зыходнік]

Фальклор з [Young & Morgan 1987] Наваха:

Ashiiké t'óó diigis léi 'tółikaní ła' ádiilnííł dóó nihaa nahidoonih níigo yee hodeez'ą jiní. Áko t'áá ał'ąą ch'il na'atł'o'ii k'iidiilá dóó hááhgóóshįį yinaalnishgo t'áá áłah ch'il na'atł'o'ii néineest'ą jiní. Áádóó tółikaní áyiilaago t'áá bíhígíí t'áá ał'ąą tł'ízíkágí yii 'haidééłbįįd jiní. "Háadida díí tółikaní yígíí doo ła 'aha'diidził da, " níigo aha'deet'ą jiní'. Áádóó baa nahidoonih biniiyé kintahgóó dah yidiiłjid jiní .

Прыблізны пераклад: Некалькі маладых вар'ятаў вырашылі зрабіць віно на продаж, таму ўсе пасадзілі вінаградную лазу і пасля цяжкай працы давялі яе да сталасці. Затым, зрабіўшы віно, разлівалі яго ў мяхі. Яны дамовіліся, што ніколі яны не дадуць адзін аднаму глытка іхняга віна, і закінуўшы мяхі на спіну, пайшлі ў горад.

Заўвагі

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Архівована копія. Архівавана з першакрыніцы 6 березня 2009. Праверана 3 листопада 2010.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Марк Бэйкер, Атамы мовы, М.: Выдавецтва ЛКИ, 2008—272 с.
  • Blair, Robert W.; Simmons, Leon; & Witherspoon, Gary. (1969). Navaho Basic Course. BYU Printing Services.
  • Goossen, Irvy W. (1967). Navajo made easier: A course in conversational Navajo. Flagstaff, AZ: Northland Press.
  • Goossen, Irvy W. (1995). Diné bizaad: Speak, read, write Navajo. Flagstaff, AZ: Salina Bookshelf. ISBN 0-9644189-1-6
  • Goossen, Irvy W. (1997). Diné bizaad: Sprechen, Lesen und Schreiben Sie Navajo. Loder, P. B. (transl.). Flagstaff, AZ: Salina Bookshelf.
  • Haile, Berard. (1941—1948). Learning Navaho, (Vols. 1-4). St. Michaels, AZ: St. Michael's Mission.
  • Platero, Paul R. (1986). Diné bizaad bee naadzo: A conversational Navajo text for secondary schools, colleges and adults. Farmington, NM: Navajo Preparatory School.
  • Platero, Paul R.; Legah, Lorene; & Platero, Linda S. (1985). Diné bizaad bee na'adzo: A Navajo language literacy and grammar text. Farmington, NM: Navajo Language Institute.
  • Tapahonso, Luci, & Schick, Eleanor. (1995). Navajo ABC: A Diné alphabet book. New York: Macmillan Books for Young Readers. ISBN 0-689-80316-8
  • Witherspoon, Gary. (1985). Diné Bizaad Bóhoo'aah for secondary schools, colleges, and adults. Farmington, NM: Navajo Language Institute.
  • Witherspoon, Gary. (1986). Diné Bizaad Bóhoo'aah I: A conversational Navajo text for secondary schools, colleges and adults. Farmington, NM: Navajo Language Institute.
  • Wilson, Alan. (1969). Breakthrough Navajo: An introductory course. Gallup, NM: The University of New Mexico, Gallup Branch.
  • Wilson, Alan. (1970). Laughter, the Navajo way. Gallup, NM: The University of New Mexico at Gallup.
  • Wilson, Alan. (1978). Speak Navajo: An intermediate text in communication. Gallup, NM: University of New Mexico, Gallup Branch.
  • Wilson, Garth A. (1995). Conversational Navajo workbook: An introductory course for non-native speakers. Blanding, UT: Conversational Navajo Publications. ISBN 0-938717-54-5.
  • Yazzie, Evangeline Parsons, and Margaret Speas (2008). Diné Bizaad Bínáhoo'aah: Rediscovering the Navajo Language. Flagstaff, AZ: Salina Bookshelf, Inc. ISBN 978-1-893354-73-9
  • Akmajian, Adrian; & Anderson, Stephen. (1970). On the use of the fourth person in Navajo, or Navajo made harder. International Journal of American Linguistics, 36 (1), 1-8.
  • Creamer, Mary Helen. (1974). Ranking in Navajo nouns. Navajo Language Review, 1, 29-38.
  • Faltz, Leonard M. (1998). The Navajo verb: A grammar for students and scholars. Albuquerque, NM: University of New Mexico Press. ISBN 0-8263-1901-7 (hb), ISBN 0-8263-1902-5 (pbk)
  • Frishberg, Nancy. (1972). Navajo object markers and the great chain of being. In J. Kimball (Ed.), Syntax and semantics (Vol. 1, p. 259—266). New York: Seminar Press.
  • Grimes, Barbara F. (Ed.). (2000). Ethnologue: Languages of the world, (14th ed.). Dallas, TX: SIL International. ISBN 1-55671-106-9. (Онлайн-версия: [1]Архівавана 27 снежня 2007.)
  • Hale, Kenneth L. (1973). A note on subject-object inversion in Navajo. In B. B. Kachru, R. B. Lees, Y. Malkiel, A. Pietrangeli, & S. Saporta (Eds.), Issues in linguistics: Papers in honor of Henry and Renée Kahane (p. 300—309). Urbana: University of Illinois Press.
  • Hoijer, Harry. (1945). Navaho phonology. University of New Mexico publications in anthropology, (No. 1).
  • Hoijer, Harry. (1945). Classificatory verb stems in the Apachean languages. International Journal of American Linguistics, 11 (1), 13-23.
  • Hoijer, Harry. (1945). The Apachean verb, part I: Verb structure and pronominal prefixes. International Journal of American Linguistics, 11 (4), 193—203.
  • Hoijer, Harry. (1946). The Apachean verb, part II: The prefixes for mode and tense. International Journal of American Linguistics, 12 (1), 1-13.
  • Hoijer, Harry. (1946). The Apachean verb, part III: The classifiers. International Journal of American Linguistics, 12 (2), 51-59.
  • Hoijer, Harry. (1948). The Apachean verb, part IV: Major form classes. International Journal of American Linguistics, 14 (4), 247—259.
  • Hoijer, Harry. (1949). The Apachean verb, part V: The theme and prefix complex. International Journal of American Linguistics, 15 (1), 12-22.
  • Hoijer, Harry. (1970). A Navajo lexicon. University of California Publications in Linguistics (No. 78). Berkeley: University of California Press.
  • Kari, James. (1975). The disjunct boundary in the Navajo and Tanaina verb prefix complexes. International Journal of American Linguistics, 41, 330—345.
  • Kari, James. (1976). Navajo verb prefix phonology. Garland Publishing Co.
  • McDonough, Joyce. (2003). The Navajo sound system. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. ISBN 1-4020-1351-5 (hb); ISBN 1-4020-1352-3 (pbk)
  • Reichard, Gladys A. (1951). Navaho grammar. Publications of the American Ethnological Society (Vol. 21). New York: J. J. Augustin.
  • Sapir, Edward. (1932). Two Navaho puns. Language, 8 (3) , 217—220.
  • Sapir, Edward, & Hoijer, Harry. (1942). Navaho texts. William Dwight Whitney series, Linguistic Society of America.
  • Sapir, Edward, & Hoijer, Harry. (1967). Phonology and morphology of the Navaho language. Berkeley: University of California Press.
  • Speas, Margaret. (1990). Phrase structure in natural language. Kluwer Academic Publishers. ISBN 0-7923-0755-0
  • Wall, C. Leon, & Morgan, William. (1994). Navajo-English dictionary. New York: Hippocrene Books. ISBN 0-7818-0247-4. (Originally published [1958] by U.S. Dept. of the Interior, Branch of Education, Bureau of Indian Affairs).
  • Webster, Anthony. (2004). Coyote Poems: Navajo Poetry, Intertextuality, and Language Choice. American Indian Culture and Research Journal, 28, 69-91.
  • Witherspoon, Gary. (1971). Navajo categories of objects at rest. American Anthropologist, 73, 110—127.
  • Witherspoon, Gary. (1977). Language and art in the Navajo universe. Ann Arbor: University of Michigan Press. ISBN 0-472-08966-8; ISBN 0-472-08965-X
  • Yazzie, Sheldon A. (2005). Navajo for Beginners and Elementary Students. Chapel Hill: The University of North Carolina at Chapel Hill Press.
  • Young, Robert W. (2000). The Navajo verb system: An overview. Albuquerque: University of New Mexico Press. ISBN 0-8263-2172-0 (hb); ISBN 0-8263-2176-3 (pbk)
  • Young, Robert W., & Morgan, William, Sr. (1987). The Navajo language: A grammar and colloquial dictionary (rev. ed.). Albuquerque: University of New Mexico Press. ISBN 0-8263-1014-1
  • Young, Robert W.; Morgan, William; & Midgette, Sally. (1992). Analytical lexicon of Navajo. Albuquerque: University of New Mexico Press. ISBN 0-8263-1356-6; ISBN 0-8253-1356-6

Спасылка

[правіць | правіць зыходнік]
Раздзел Вікіпедыі на Íiyisíí Naaltsoos мове навахо
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Наваха_(мова)&oldid=4845640"