Нацыянальны раскол

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Ключавыя фігуры Нацыянальнага расколу: кароль Канстанцін I (справа) і Элефтэрыяс Венізелас (злева), 1913

Нацыянальны раскол (грэч. Εθνικός Διχασμός), часам Нацыянальная схізма — перыяд у гісторыі сучаснай Грэцыі, звязаны з рознагалоссямі паміж каралём Канстанцінам I і прэм'ер-міністрам Элефтэрыясам Венізеласам наконт таго, ці павінна Грэцыя прыняць удзел у Першай сусветнай вайне. Гэта разыходжанне і наступнае зняцце Венізеласа з пасады каралём прывялі да глыбокага расколу ў асабістых адносінах паміж двума палітыкамі, які перарос у раскол паміж іх паслядоўнікамі, і шырэй — у раскол у грэчаскім грамадстве ў цэлым.

Грэцыя апынулася падзеленай на два процілеглыя палітычныя лагеры. Элефтэрыяс Венізелас стварыў асобную дзяржаву ў Паўночнай Грэцыі, і ў канчатковым выніку, пры падтрымцы саюзнікаў, вымусіў караля адрачыся ад прастола. Горкія наступствы гэтага расколу вызначылі асноўныя рысы грэчаскага палітычнага жыцця 1940-х гадоў і спрыялі паражэнню Грэцыі ў Малаазіяцкай кампаніі (вядомай як Грэка-турэцкая вайна 1919—1922), краху Другой Грэчаскай Рэспублікі і ўсталяванню дыктатарскага рэжыму Іааніса Метаксаса.

Прычыны канфлікту[правіць | правіць зыходнік]

Асноўнай прычынай канфлікту была барацьба паміж Элефтэрыясам Венізеласам і каралём Канстанцінам I за ўладу ў Грэцыі. Кароль, нягледзячы на канстытуцыйную абмежаванасць сваіх паўнамоцтваў, карыстаўся значным уплывам ва ўрадзе дзяржавы, асабліва ў канцы 19 стагоддзя, калі палітычнае становішча было вельмі няўстойлівым. Большасць рэфарматараў і лібералаў разглядалі ўмяшанне манархіі ў палітыку як шкоднае. Негатыўнае стаўленне грамадства да манархіі ўзмацнілася паражэннем грэчаскай арміі на чале з Канстанцінам I (у той час спадчынным прынцам) у грэка-турэцкай вайне 1897 года. Гэтыя надзеі на рэформы падзяляла таксама маладое афіцэрства ў грэчаскай арміі, якое было зняважана паражэннем і знаходзілася пад уплывам буржуазнага заходнееўрапейскага лібералізму.

Па прыкладзе паспяховага паўстання младатуркаў, ствараецца «Ваенная ліга». 15 жніўня 1909 года яна здзяйсняе спробу дзяржаўнага перавароту ў афінскіх казармах Гуды. Рух, які патрабаваў рэфармавання ўрада і арміі, шырока падтрымала грамадскасць. Нарэшце кароль Георг I быў вымушаны саступіць патрабаванням ваенных. Ён прызначыў Кірыякуліса Маўраміхаліса прэм'ер-міністрам і прыняў патрабаванне адхіліць спадчынных прынцаў ад ваеннай справы.

Аднак неўзабаве стала відавочна, што кіраўніцтва Лігі не здольнае кіраваць краінай. Ваенная ліга стала шукаць вопытнага палітычнага дзеяча, які б таксама быў пажадана антыманархістам і не заплямленым «старапартыйнасцю» ранейшай сістэмы. Менавіта такія рысы афіцэры знайшлі ў асобе Элефтэрыяса Венізеласа — у той час значнага крыцкага палітыка, чые сутыкненні з прынцам Георгам, які выступаў рэгентам вострава Крыт, пацвярджалі яго антыманархічнасць і прыхільнасць да лібералізму. З прыходам Венізеласа Ваенная Ліга апынулася ўбаку, а энергічны і параўнальна малады палітык хутка стаў дамінуючай фігурай у грэчаскім палітычным жыцці. Яго ўрад правёў вялікую колькасць наспелых рэформ, у тым ліку правёў папраўкі да Канстытуцыі. Аднак Венізелас таксама ўсталяваў цесныя адносіны з каралём, супрацівячыся заклікам да ператварэння рэвізійнага сходу ў канстытуцыйны, і нават аднавіў спадчынных прынцаў у іх пазіцыях у арміі, а спадчыннага прынца Канстанціна ў тым ліку ў якасці генеральнага інспектара.

З пачаткам Балканскіх войнаў Канстанцін быў ізноў неадкладна прызначаны галоўнакамандуючым грэчаскай арміі. Яго поспехі, асабліва ў Другой Балканскай вайне супраць балгараў, змянілі настроі і дапамаглі многім забыць яго паражэнне ў 1897 годзе. З гэтага часу Канстанцін, які ўжо стаў царом, лічыўся «каранаваным лаўрамі» і «балгаразабойцам». Аднак ужо ў дчас гэтай кампаніі ўзнікла першая напружанасць у адносінах паміж каралём Канстанцінам і Венізеласам з-за спрэчкі наконт курса арміі пасля перамогі пры Сарантапора. Канстанцін хацеў весці армію на поўнач, у Манастыр (сучасная Бітала), у той час як Венізелас настойваў на тым, што армія павінна павярнуць на ўсход, да стратэгічна важнага горада і порта Салонікі. Хваляванні Венізеласа ўзмацняліся тым, што балгары таксама намерваліся захапіць Салонікі, найважнейшы горад у вобласці Македонія, і пачалі перакідаць у яе свае войскі. Нарэшце Венізелас узяў верх, і грэкі ўвайшлі ў горад усяго за некалькі гадзін да прыбыцця балгараў. Гэты эпізод не быў апублікаваны ў той час, і ў перыяд пасля вайны кароль і прэм'ер-міністр нароўні былі надзвычай папулярныя, лічыліся неад'емнымі складнікамі грознага партнёрства на чале Грэчаскай дзяржавы.

Пачатак канфлікту[правіць | правіць зыходнік]

Кароль Канстанцін I у нямецкай маршальскай форме

З пачаткам Першай сусветнай вайны грэчаская ўлада апынулася перад выбарам: захоўваць нейтралітэт ці далучацца да сіл саюзнікаў. Удзел у вайне на баку Цэнтральных дзяржаў не разглядаўся, паколькі Грэцыя была безабаронная перад брытанскім флотам і перш за ўсё таму, што ў саюзе з самага пачатку ўдзельнічала Асманская імперыя, даўні вораг Грэцыі. Такім чынам, нейтралітэт разглядаўся як пажаданая і зручная пазіцыя большасцю па-прагерманску настроеных грэкаў, у тым ліку старэйшым кіраўніцтвам Генеральнага штаба, які галоўным чынам атрымаў адукацыю ў Германіі і аказваў значны ўплыў на караля.

Сітуацыя ўскладнялася шэрагам іншых фактараў. У прыватнасці каралева Сафія была роднай сястрой нямецкага кайзера Вільгельма II, а сам Канстанцін атрымаў адукацыю ў Германіі і захапляўся нямецкай культурай. Разам з тым Грэцыю звязваў пакт аб узаемнай абароне з Сербіяй, членам Антанты, якая папрасіла аказаць падтрымку, пасля таго як была захоплена Аўстра-Венгрыяй (гл. Сербская кампанія).

Асабістыя сувязі караля рабілі яго відавочна прадузятым у падтрымцы Цэнтральных дзяржаў. Аднак ён разумна настойваў на захаванні Грэцыяй нейтралітэту — асабліва да таго часу, пакуль пераможца ў вайне не стане відавочным. З іншага боку прэм'ер-міністр Венізелас выступаў за далучэнне да Антанты. У студзені 1915 года ў спробе схіліць грэкаў на свой бок, Вялікабрытанія прапанавала Грэцыі паваенныя саступкі ў Малой Азіі (цяпер частка Турцыі). Венізелас, асноўны ідэолаг Вялікай ідэі ўз'яднання гістарычна грэчаскіх зямель, лічыў гэта важным крокам і паспрабаваў правесці праз Грэчаскі парламент законапраект аб далучэнні да Саюзнікаў. Верная каралю апазіцыя, генералы арміі і іх прыхільнікі неўзабаве пасля гэтага вымусілі Венізеласа сысці ў адстаўку.

1915—1916 гады. Парламенцкія выбары[правіць | правіць зыходнік]

Элефтэрыяс Венізелас

Адстаўка Элефтэрыяса Венізеласа выклікала адкрытую канфрантацыю паміж прыхільнікамі караля Канстанціна I і Элефтэрыяса Венізеласа, якая ў выніку прывяла да ўсеагульных выбараў у маі 1915 года. На выбарах перамагла Ліберальная партыя Венізеласа, такім чынам Венізелас ізноў павінен быў стаць прэм'ер-міністрам Грэцыі, але Канстанцін адмовіўся ратыфікаваць прызначэнне новага ўрада да жніўня.

Увесь гэты час сербска-балгарскі канфлікт пагаршаўся, і нарэшце Балгарыя абвясціла вайну Сербіі, што стварыла непасрэдную пагрозу для адноўленай грэчаскай правінцыі Македонія, у тым ліку стратэгічна важнага порта Салонікі. Венізелас папрасіў караля Канстанціна фармалізаваць дагавор аб узаемнай абароне з Сербіяй у інтарэсах аховы граніцы з Грэцыяй ад прамога балгарскага нападу. Канстанцін пагадзіўся, але толькі пры ўмове, калі на Грэцыю будзе здзейснены напад. Пасля няўдалай спробы схіліць Канстанціна да процідзеяння Балгарыі, Венізелас падаў англійскім і французскім войскам плацдарм у Македоніі для іх падрыхтоўкі да нападу на Галіпалі. Гэта выклікала замяшанне ў грэчаскім урадзе, Венізелас скарыстаўся гэтым і ў парламенце абвясціў вайну Балгарыі.

Спрэчка паміж прэм'ер-міністрам і каралём дасягнуў свайго апагею, і Канстанцін, спасылаючыся на дзеючую Канстытуцыю, скарыстаўся правам манарха распускаць урад у аднабаковым парадку. У снежні 1915 года Канстанцін вымусіў Венізеласа сысці ў адстаўку і распусціў парламент, у якім дамінавала Ліберальная партыя, прызначыўшы новыя выбары на снежань. Венізелас пакінуў Афіны і пераехаў на свой родны Крыт.

Лібералы байкатавалі гэтыя другія выбары, што падарвала пазіцыі новага ўрада раялістаў, паколькі ўрад фактычна быў прызначаны каралём, без уліку грамадскай думкі. Напружанасць паміж двума бакамі расла паступова на працягу наступнага года, хоць грамадскасць у гэты час была не так выразна падзелена. Калі французскія і брытанскія войскі высадзіліся ў Салоніках, грэчаскі народ падтрымаў меркаванне караля, што саюзнікі парушылі суверэнітэт Грэцыі. Пазней, калі Цэнтральныя дзяржавы ўзялі пад свой кантроль Македонію ў маі 1916 года, грамадскасць абурылася з-за таго, што кароль апынуўся няздольным абараніць тэрыторыю Грэцыі.

30 жніўня 1916 года адбыўся пераварот супраць урада раялістаў, здзейснены Рухам народнай абароны (грэч. Κίνημα της Εθνικής Αμύνης), тайнай пра-венізелаўскай ваеннай арганізацыяй, заснаванай у Салоніках. У выніку перавароту ў Салоніках быў сфарміравана другі часовы ўрад Грэцыі. Пры падтрымцы саюзнікаў Венізелас вярнуўся на мацерыковую Грэцыю з Крыта, каб узначаліць новы трыўмвірат. Да канца 1916 года Францыя і Вялікабрытанія, пасля няўдалай спробы пераканаць урад раялістаў уступіць у вайну, афіцыйна прызналі ўрад Руху народнай абароны ў Салоніках законным урадам Грэцыі.

У адказ на дзеянні Руху народнай абароны было створана пра-каралеўскае ваенізаванае падраздзяленне «Рэзервісты» (грэч. Επίστρατοι) на чале з палкоўнікам Іаанісам Метаксасам (адзін з найбліжэйшых памочнікаў караля Канстанціна і ў будучыні дыктатар Грэцыі). Група «Рэзервісты» сваімі праціўнікамі бачыла лібералаў і прыхільнікаў Венізеласа ў Афінах і навакольных раёнах, што прывяло да «лістападаўскіх падзей», якія перараслі ва ўзброенае супрацьстаянне паміж грэчаскімі рэзервістамі і французскай марской пяхотай. У якасці адплаты саюзнікі захапілі грэчаскі флот і запатрабавалі частковага раззбраення раялісцкіх сіл і іх вываду на Пелапанес. Марская блакада доўжылася 106 дзён, у час якіх да портаў мацерыковай Грэцыі, якія знаходзіліся пад кантролем урада раялістаў у Афінах, не паступалі харчовыя тавары. Блакада таксама ставіла мэтай стварыць прэцэдэнт для магчымых будучых канфліктаў у Грэцыі.

1917 год. Грэцыя ўступае ў вайну[правіць | правіць зыходнік]

Асноўныя артыкулы: Грэцыя ў Першай сусветнай вайне і Салоніцкі фронт

Блакада саюзнікаў нарэшце дасягнула сваёй мэты. У чэрвені 1917 года пасля пагроз пачаць бамбардзіроўку Афін у выпадку, калі кароль не адмовіцца ад прастола, Канстанцін I пакінуў Грэцыю, а карону атрымаў у спадчыну яго другі сын Аляксандр. Элефтэрыяс Венізелас узяў пад кантроль урад і паабяцаў падтрымку грэчаскім саюзнікам. У ліпені краіна афіцыйна абвясціла вайну Цэнтральным дзяржавам. На працягу астатніх 18 месяцаў вайны 10 дывізій грэчаскай арміі ваявалі на баку саюзных войскаў супраць балгарскіх і нямецкіх войскаў у Македонію і Балгарыі. У час канфлікту грэчаскія войскі страцілі каля 5 000 ваеннаслужачых.

Наступствы[правіць | правіць зыходнік]

Уступ Грэцыі ў вайну і папярэднія падзеі прывялі да глыбокага палітычнага і сацыяльнага расколу ў Грэцыі пасля Першай сусветнай вайны. Уплывовыя палітычныя групоўкі — лібералы (прыхільнікі Венізеласа) і раялісты — удзельнічаючы ў доўгай і бязлітаснай канкурэнцыі ў даваеннай палітыцы, дасягнулі стану прамой нянавісці адзін да аднаго. Абодва бакі разглядалі дзеянні іншага ў часы Першай сусветнай вайны як палітычна незаконныя і нават як здраду. Гэта варожасць непазбежна распаўсюдзілася на ўсё грэчаскае грамадства, выклікаўшы глыбокі раскол. Гэта ў сваю чаргу вызначыла паражэнне Грэцыі ў Малаазіяцкай кампаніі 1919—1922 гадоў і прывяло да працягу палітычных і ваенных беспарадкаў у міжваенныя гады, у перыяд Другой Грэчаскай Рэспублікі. Нацыянальны раскол стаў таксама адной з асноўных прычын, што прывялі да краху рэспублікі і дазволілі ўсталяванне дыктатарскага рэжыму 4 жніўня 1936 года. Раскол паміж раялістамі і лібераламі закрануў таксама ЗША і іншых краін, дзе жылі грэчаскія імігранты таго пакалення: імігранты — прыхільнікі таго ці іншага палітычнага лагера, сяліліся ў асобных абшчынах, часта вакол канкуруючых грэчаскіх праваслаўных прыходаў.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Нацыянальны_раскол&oldid=4441353"