Нельсан Мандэла

Нельсан Мандэла
коса Nelson Rolihlahla Mandela
10-ы прэзідэнт Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі[d] 10 мая 1994 — 14 чэрвеня 1999
Папярэднік	Фрэдэрык Вілем дэ Клерк
Пераемнік	Thabo Mbeki[d]
19-ы генеральны сакратар Руху недалучэння[d] 2 верасня 1998 — 1999
Папярэднік	Andrés Pastrana Arango[d]
Пераемнік	Thabo Mbeki[d]
Нараджэнне	18 ліпеня 1918(1918-07-18)[…] Мфеза[d], Капская правінцыя, Паўднёва-Афрыканскі Саюз[…]
Смерць	5 снежня 2013(2013-12-05)[…] (95 гадоў) Houghton Estate[d], Яганэсбург, Гаўтэнг[d], ПАР
Месца пахавання	Qunu[d]
Імя пры нараджэнні	коса Rolihllahla Mandela
Бацька	Gadla Henry Mphakanyiswa[d]
Маці	Nosekeni Fanny[d]
Жонка	Evelyn Mase[d], Winnie Madikizela-Mandela[d] і Graça Machel[d]
Дзеці	Makgatho Mandela[d], Makaziwe Mandela[d], Zenani Mandela-Dlamini[d], Thembekile Mandela[d] і Zindzi Mandela[d]
Веравызнанне	метадызм[d]
Партыя	Афрыканскі нацыянальны кангрэс Паўднёва-Афрыканская камуністычная партыя (1960)
Член у	Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук
Адукацыя	Вітватэрсрандскі ўніверсітэт[d] Універсітэт Форт-Хэр[d] Універсітэт Паўднёвай Афрыкі[d] Лонданскі ўніверсітэт
Дзейнасць	палітык, аўтабіёграф, адвакат, палітычны актывіст, палітычны вязень
Аўтограф
Узнагароды	Platinum Order of Mapungubwe[d] (10 снежня 2002) Grandmaster of the Order of Good Hope[d] прэмія імя Джавахарлала Нэру[d] (1979) Нобелеўская прэмія міру (1993) honorary Canadian citizenship[d] прэмія імя Сахарава (1988) Honorary Companion of the Order of Canada[d] (24 верасня 1998) Прэмія Мо Ібрагіма[d] (2007) Прэмія Бруна Крайскага[d] Прэмія ААН у галіне аховы праў чалавека[d] (1988) прэмія міру імя Фелікса Уфуэ-Буаньі[d] (1991) прэмія Чатырох свабод — Медаль свабоды[d] Al-Gaddafi International Prize for Human Rights[d] Giuseppe Motta Medal[d] (2006) Arthur Ashe Courage Award[d] Ludovic-Trarieux International Human Rights Prize[d] (1985) Ahimsa Award[d] прэмія «Delta» за глабальнае ўзаемапаразуменне[d] Пасол сумлення[d] (2006) Залаты медаль Кангрэса ЗША Fulbright Prize[d] (1993) Gandhi Peace Prize[d] (2000) International Simón Bolívar Prize[d] (1983) ганаровы доктар Мадрыдскага ўніверсітэта Камплутэнсэ[d] (1991) ганаровы доктар Барселонскага аўтаномнага ўніверсітэта[d] ганаровы грамадзянін Парыжа[d] (2013) honorary doctorate of the University of Las Palmas, Gran Canaria[d] (2010) Alan Paton Award[d] (1995) ганаровы доктар Ганконгскага ўніверсітэта[d] ганаровы доктар Пекінскага ўніверсітэта[d] (1992) Honorary Doctor at Karolinska Institutet[d] (13 мая 2005) ганаровы доктар Калькуцкага ўніверсітэта[d] honorary doctor of the University of Pretoria[d] Honorary doctor of Leiden University[d] (1999) ганаровы доктар Ховардскага ўніверсітэта[d] ганаровы доктар Брусельскага вольнага ўніверсітэта[d] (1993) Order of Eduardo Mondlane, 1st class[d] (22 ліпеня 1988)
Сайт	nelsonmandela.org​ (афрыкаанс)​ (англ.)​ (коса)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Не́льсан Раліхла́хла Мандэ́ла (Nelson Rolihlahla Mandela [xoˈliːɬaɬa manˈdeːla]; 18 ліпеня 1918, Мвеза, ПАС — 5 снежня 2013, Яганэсбург) — з 10 мая 1994 па 14 ліпеня 1999 — прэзідэнт Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі, адзін з самых вядомых актывістаў у барацьбе за правы чалавека ў перыяд існавання апартэіду, за што 27 гадоў правёў у турме, лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру 1993.

Біяграфія

У студэнцкія гады ўдзельнічаў у забастоўцы, пазней быў карэспандэнтам у Яганэсбургу і паступіў у Універсітэт Вітватэрсранда.

У 1944 удзельнічаў у стварэнні маладзёжнай лігі Афрыканскага нацыянальнага кангрэса (АНК). Пазней, з-за абвастрэння дужання, распрацаваў так званы «план М», паводле якога суполкі АНК сыходзілі ў падполле.

З 1948 года — нацыянальны сакратар Маладзёжнай лігі АНК.

З 1949 года — член Нацыянальнага выканкама АНК.

З 1950 года — нацыянальны прэзідэнт Маладзёжнай лігі АНК.

У 1952 годзе Мандэла сумесна са сваім сябрам Оліверам Тамба адкрыў першую легальную фірму, кіраваную чорнаскурымі.

З 1952 года — віцэ-прэзідэнт АНК.

У 1956 годзе арыштаваны, а з 1960 года знаходзіўся ў падполлі.

У 1961 годзе ўзначаліў радыкальнае крыло АНК, «Умкхонта вэ сызвэ», пачаўшы палітыку сабатажу супраць ураду. Праз год Мандэла з'ехаў у Алжыр для вербавання новых сяброў крыла, але па вяртанні быў затрыманы за нібы нелегальны выезд з краіны і за падбухторванне да пратэсту.

У лістападзе 1968 Мандэла быў арыштаваны і першапачаткова прысуджаны да пажыццёвага зняволення ў турме Робен Айленд.

18 лютага 1990 г. Мандэла быў вызвалены са зняволення, 11 лютага абвясціў аб перамір'і і спыненні ўзброенага змагання.

1991—1997 — прэзідэнт АНК.

З 10 мая 1994 па 14 чэрвеня 1999 — прэзідэнт ПАР.

З 3 верасня 1998 па 14 чэрвеня 1999 — генеральны сакратар Руху недалучэння.

Марка СССР, 1988 г.

Пасля таго, як у 1999 годзе Мандэла пакінуў пост прэзідэнта ПАР, ён стаў актыўна заклікаць да больш актыўнага асвятлення праблем ВІЧ і СНІДа. Па ацэнках экспертаў, у ПАР цяпер каля пяці мільёнаў носьбітаў ВІЧ і хворых СНІДам — больш, чым у любой іншай краіне.

Калі Макгаха, старэйшы сын Нельсана Мандэлы, памёр ад СНІДу, Мандэла заклікаў змагацца з распаўсюджваннем гэтага смяротнага захворвання.

Нельсан Мандэла памёр у чацвер, 5 снежня 2013, на 96-м годзе жыцця. На афіцыйнай паніхідзе 10 снежня 2013 па Нельсане Мандэле прысутнічалі кіраўнікі дзяржаў і ўрадаў 91 краіны, а таксама 10 былых прэзідэнтаў.

Пахаванне адбылося 15 снежня 2013 ў мястэчку Куну ў правінцыі Усходні Кейп, дзе вырас і жыў Мандэла пасля зыходу з вялікай палітыкі. Прысутнічаць будуць, у асноўным, сваякі нябожчыка, бо вёска не здольна прыняць вялікі наплыў людзей.

Сям'я

• Макгаха Мандэла — старэйшы сын — памёр ад СНІДу ў 2005 г. ва ўзросце 54 гадоў.
• Тэмбекіле, малодшы сын Мандэлы, загінуў у аўтакатастрофе. У часы рэжыму апартэіду Мандэла правёў за кратамі 27 гадоў. Калі загінуў яго малодшы сын, улады не дазволілі Нельсану Мандэле нават наведаць яго пахаванні.
• Цяпер у Мандэлы засталіся тры дочкі: адна — ад першай жонкі Эвелін, якая сканала ў 2004 годзе, і дзве — ад другой жонкі Віні.
• Эвялін была маці Макгаха. Таксама ў 2004 годзе сканала жонка Макгаха — Зондзі.

Узнагароды

• Ордэн Мапунгубвэ ў плаціне (1 ступень) (ПАР, 2002)
• Ордэн Дружбы, Расія (1995)
• Ордэн Плая Хірон (Куба, 1984)
• Зорка Дружбы народаў (НДР, 1984)
• Ордэн заслуг (Вялікабрытанія, 1995)
• Кавалер Вялікага крыжа Нацыянальнага ордэна Малі (Малі, 1996)
• Ланцуг ордэна Нілу (Егіпет, 1997)
• Кампаньён ордэны Канады (1998)
• Кавалер Вялікага крыжа ордэны Святога Олафа (Нарвегія, 1998)
• Ордэн князя Яраслава Мудрага 1 ступені (Украіна, 1999)
• Кампаньён ордэны Аўстраліі (1999)
• Кавалер Вялікага крыжа ордэна Залатога Льва Аранскага дому (Нідэрланды, 1999)
• Прэзідэнцкі медаль волі (ЗША, 2002)
• Бальі-кавалер Вялікага крыжа ордэны Святога Іаана Іерусалімскага (Вялікабрытанія)
• Кавалер ордэна Слана (Данія)
• Ордэн «Стара Планіна» (Балгарыя)

Творы

Прыведзеныя арыгінальныя назвы.

• англ.: «Long Walk to Freedom» (аўтабіяграфія)
• англ.: «The Struggle Is My Life»
• англ.: «Nelson Mandela Speaks: Forging a Democratic, Nonracial South Africa»

Фільмы

• англ.: «Mandela: Long Walk to Freedom» (2013)
• англ.: «Winnie Mandela» (2011)
• англ.: «Invictus» (2009)
• англ.: «Goodbye Bafana» (2007)
• англ.: «Mandela and de Klerk» (1997)
• англ.: «Mandela» (1987)

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10).
• Кто есть кто в мировой политике / Редкол.: Кравченко Л. П. (отв. ред.) и др. — М.: Политиздат, 1990. ISBN 5-250-00513-6