Новы час

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Новы час (ці новая гісторыя) — перыяд у гісторыі чалавецтва, які знаходзіцца паміж Сярэднявеччам і Найноўшым часам. У дадзены адрэзак часу адбываецца ўзнікненне новай цывілізацыі, новай сістэмы адносін і маштабная экспансія Заходняй Еўропы ў іншыя раёны свету. Гэты адрэзак перыяду сусветнай гісторыі характарызуецца каланізацыяй і беспрэцэдэнтнай спробай Іспанскай і Брытанскай імперый падпарадкаваць сябе і сваім інтарэсам увесь свет. Гэты працэс суправаджаўся масавым знішчэннем карэннога насельніцтва Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, а таксама узнікненнем рабства для шматлікіх афрыканскіх народаў.

Перыядызацыя[правіць | правіць зыходнік]

Для Гегеля Новы час (ням. Die neue Zeit) пачынаецца з Рэфармацыі.

Пачатак Новага часу звязвалі з ангельскай рэвалюцыяй сярэдзіны XVII стагоддзя,[1]Рэфармацыяй (1517), адкрыццём іспанцамі у 1492 годзе Новага Свету[1] і падзеннем Канстанцінопаля (1453).

Разгляд падзей, звязаных з Новым часам, завяршаецца Першай сусветнай вайной (1914—1918)[2].

Ўнутры эпохі Новага часу звычайна вылучаюцца два подэтапа, іх мяжой служыць канчатак Напалеонаўскіх войнаў і пачатак працы Венскага кангрэса.

Вялікія геаграфічныя адкрыцці[правіць | правіць зыходнік]

Адной з самых важных змен стала пашырэнне вядомай еўрапейцам тэрыторыі культурнай айкумены. За вельмі кароткі перыяд (канец XV стагоддзя- пачатак XVI стагоддзя) еўрапейскія мараплаўцы абмінулі Афрыку, праклалі марскі шлях у Індыю, адкрылі новы кантынент — Амерыку і здзейснілі кругасветнае плаванне. Характэрна, што менавіта адкрыццё Калумбам Амерыкі (1492 г.) прынята лічыць сімвалічным заканчэннем Сярэдніх стагоддзяў.

Гэтыя вандроўкі былі б немагчымы без перадумоў, галоўнымі з якіх з’яўляюцца: вынаходства компаса і стварэнне судна, здольнага пераадольваць велізарныя адлегласці ў адкрытым моры. Цікава, што першае з гэтых вынаходак зроблена задоўга да наступлення Новага часу.

Так, компас быў вынайдзены ў Кітаі яшчэ ў III стагоддзі да н. э. (Праўда, гэты тып компаса, які ўяўляў сабой намагнічаны металічны прадмет, які ляжыць на адпаліраванай пласціне ў форме разліўнога лыжкі, быў непрыдатны для мараходства), аднак новае вынаходніцтва пранікла ў Еўропу толькі ў XIII стагоддзі праз пасярэдніцтва арабаў, якія пачалі ўжываць компас у XII стагоддзі.

Каланізацыя Амерыкі[правіць | правіць зыходнік]

Каланізацыя Амерыкі — гэта працяглы працэс заваёвы еўрапейцамі тэрыторыі Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, які праходзіў з моманту адкрыцця гэтай частцы света ў 1492 годзе да канца XVIII стагоддзя.

Еўрапейская каланізацыя прывяла да трагедыі бяспрыкладных і беспрэцэдэнтных маштабаў: змяншэння колькасці насельніцтва Амерыкі ў выніку дзеянняў еўрапейскіх каланізатараў і іх нашчадкаў (у тым ліку выміранне ад занесеных імі хвароб) з моманту яе адкрыцця Хрыстафорам Калумбам у 1492 годзе і да канца XX стагоддзя склала, як мяркуецца, 100 мільёнаў чалавек карэннага насельніцтва Амерыкі[3].

Да сярэдзіны XVI стагоддзя дамінаванне Іспаніі на амерыканскім кантыненце было амаль абсалютным, каланіяльныя ўладанні, якія распасцерліся ад мыса Горн да Нью-Мексіка, прыносілі велізарныя даходы каралеўскай казне. Спробы іншых еўрапейскіх дзяржаў заснаваць калоніі ў Амерыцы не ўвянчаліся прыкметнымі поспехамі.

Але ў той жа час стаў змяняцца баланс сіл у Старым Свеце: каралі трацілі патокі срэбра і золата з калоній, і мала цікавіліся гаспадаркай метраполіі, якая пад цяжарам неэфектыўнага, карумпаванага адміністрацыйнага апарата, клерыкальнага засілля і адсутнасці стымулаў да мадэрнізацыі стала ўсё больш адставаць ад эканомікі Англіі. Іспанія паступова страчвала статус галоўнай еўрапейскай дзяржавы. Шматгадовая вайна ў Нідэрландах, велізарныя сродкі, якія выдаткоўваюцца на барацьбу з Рэфармацыяй па ўсёй Еўропе, канфлікт з Англіяй паскорылі закат Іспаніі. Апошняй кропляй стала гібель Непераможнай Армады ў 1588 годзе. Пасля таго, як ангельскія адміралы, а ў большай ступені жорсткі шторм разграмілі самы буйны флот таго часу, Іспанія адышла ў цень, ніколі больш не акрыяўшы ад гэтага ўдару.

Лідарства ў «эстафеце» каланізацыі перайшло да Англіі, Францыі і Нідэрландаў.

Рэфармацыя[правіць | правіць зыходнік]

Рэфармацыя (лац. Reformatio — выпраўленне, ператварэнне, пераўтварэнне, рэфармаванне) — шырокі рэлігійны і грамадска-палітычны рух у Заходняй і Цэнтральнай Еўропе XVI — пачатку XVII стагоддзя, накіраваны на рэфармаванне каталіцкага хрысціянства ў адпаведнасці з Бібліяй.

Вынікі рэфармацыйнага руху немагчыма ахарактарызаваць адназначна. З аднаго боку, каталіцкі свет, які аб’ядноўваў ўсе народы Заходняй Еўропы пад духоўным кіраўніцтвам папы рымскага, спыніў існаванне. Адзіная каталіцкая царква была заменена мноствам нацыянальных цэркваў, якія часта знаходзіліся ў залежнасці ад свецкіх кіраўнікоў, тады як раней клірыкі маглі апеляваць да папы ў якасці арбітра. З іншага боку, нацыянальныя царквы спрыялі росту нацыянальнай свядомасці народаў Еўропы. Пры гэтым істотна падвысіўся культурны і адукацыйны ўзровень жыхароў Паўночнай Еўропы, якая да гэтага была як бы ускраінай Хрысціянскага Свету — неабходнасць вывучэння Бібліі прыводзіла да росту як пачатковых навучальных устаноў (у асноўным у форме царкоўна-прыходскіх школ), так і вышэйшых, што выявілася ў стварэнні універсітэтаў для падрыхтоўкі кадраў нацыянальнай царквы. Для некаторых моў спецыяльна была распрацавана пісьменнасць, каб мець магчымасць выдаваць на іх Біблію.

Ангельская рэвалюцыя[правіць | правіць зыходнік]

Ангельская рэвалюцыя XVII стагоддзя (вядомая таксама як ангельская грамадзянская вайна, у Англіі — «Слаўная рэвалюцыя») — працэс пераходу ў Англіі ад абсалютнай манархіі да канстытуцыйнай, пры якой улада караля абмежавана уладай парламента, таксама гарантаваны грамадзянскія свабоды. Рэвалюцыя адкрыла шлях да прамысловага перавароту ў Англіі і капіталістычнага развіцця краіны.

Вайна за незалежнасць ЗША[правіць | правіць зыходнік]

Вайна за незалежнасць ЗША (1775—1783) — вайна паміж Вялікабрытаніяй і лаялістамі (лаяльнымі законнаму ураду брытанскай кароны) з аднаго боку і рэвалюцыянерамі 13 брытанскіх калоній (патрыётамі) з другога, якія абвясьцілі сваю незалежнасць ад Вялікабрытаніі як самастойнае саюзную дзяржаву ў 1776 годзе.

Прамысловая рэвалюцыя[правіць | правіць зыходнік]

Прамысловая рэвалюцыя — пераход ад ручной працы да машыннай, ад мануфактуры да фабрыкі; пераход ад пераважна аграрнай эканомікі да індустрыяльнай вытворчасці, у выніку якога адбылася трансфармацыя аграрнага грамадства ў індустрыяльнае.

Прамысловы пераварот адбываўся ў розных краінах не адначасова, але ў цэлым можна лічыць, што перыяд, калі адбываліся гэтыя змены, пачынаўся ад другой паловы XVIII стагоддзя і працягваўся на працягу XIX стагоддзя. Характэрнай рысай прамысловай рэвалюцыі з’яўляецца імклівы рост вытворчых сіл на базе буйной машыннай індустрыі і зацвярджэнне капіталізму ў якасці пануючай сусветнай сістэмы гаспадаркі.

Вялікая французская рэвалюцыя[правіць | правіць зыходнік]

Вялікая французская рэвалюцыя — найбуйнейшая трансфармацыя сацыяльнай і палітычнай сістэм Францыі, якая адбылася ў канцы XVIII стагоддзя, у выніку якой быў знішчаны стары парадак і Францыя з манархіі стала рэспублікай дэ-юрэ свабодных і роўных грамадзян. Дэвіз — Свабода, роўнасць, братэрства. Пачаткам рэвалюцыі стала ўзяцце Бастыліі 14 ліпеня 1789 года, а яе заканчэннем розныя гісторыкі лічаць 27 ліпеня 1794 (Тэрмідарыянскі пераварот) або 9 лістапада 1799 года (Пераварот 18 брюмера).

Напалеонаўскія войны[правіць | правіць зыходнік]

Напалеонаўскія войны — войны, якія вяліся Напалеонам I з рознымі дзяржавамі Еўропы, калі ён быў Першым консулам і імператарам (лістапад 1799 — чэрвень 1815). У 1812 г. Напалеон са сваім войскам прыйшоў з вайной і на беларускую зямлю. Гэта вайна стала сапраўды вялікай трагедыяй для беларускага народа, які страціў у баях, ад голаду і разрухі мільён чалавек — кожнага чацвёртага [4]

Венскі кангрэс[правіць | правіць зыходнік]

Венскі кангрэс 1814—1815 гг. — агульнаеўрапейская канферэнцыя, падчас якой была выпрацавана сістэма дагавораў, накіраваных на аднаўленне феадальна-абсалютысцкіх манархій, разбураных французскай рэвалюцыі 1789 года і напалеонаўскімі войнамі, і былі вызначаны новыя межы дзяржаў Еўропы.

Паўстанне дзекабрыстаў[правіць | правіць зыходнік]

Паўстанне дзекабрыстаў — спроба дзяржаўнага перавароту, якая адбылася ў Пецярбургу, сталіцы Расійскай імперыі, 14 (26) снежня 1825 года. Паўстанне было арганізавана групай дваран-аднадумцаў, многія з іх былі афіцэрамі гвардыі. Яны паспрабавалі выкарыстоўваць гвардзейскія часці для недапушчэння ўступлення на трон Мікалая I. Мэтай змоўшчыкаў было скасаваньне самадзяржаўя і адмена прыгоннага права. Паўстанне ашаламляльна адрознівалася ад змоў эпохі палацавых пераваротаў па сваіх мэтах і мела наймацнейшы рэзананс у расійскім грамадстве, аказаўшы значны паўплыў на грамадска-палітычнае жыццё.

Першая опіумная вайна[правіць | правіць зыходнік]

Першая опіумная вайна 1840—1842 — вайна Вялікабрытаніі супраць імперыі Цын. Мэтай ангельскіх войскаў была абарона гандлёвых інтарэсаў Вялікабрытаніі ў Кітаі і пашырэнне гандлю, у першую чаргу опіюмам (адсюль назва), якому перашкаджала кітайская палітыка забароны марскі гандлю.

Англія змагла наладзіць масіраваную пастаўку опіуму на тэрыторыю Кітая, атрымліваючы велізарныя матэрыяльныя каштоўнасці, золата, срэбра і мех. Акрамя таго дасягалася і ваенна-стратэгічная мэта — разлажэнне кітайскай арміі, чынавенства, народа, страту імі волі да супраціву. У выніку, з мэтай пазбавіцца ад разбэшчвальнага ўплыву опіуму і выратавання краіны, кітайскі імператар ў 1839 годзе пачаў масіраваную аперацыю па канфіскацыі і знішчэнню запасаў опіюму ў Кантоне.

Каланіяльныя суда з грузам опіуму проста пачалі тапіць ў моры. Фактычна гэта была першая ў свеце спроба барацьбы з наркагандлем на ўзроўні дзяржавы. Лондан адрэагаваў вайной — пачаліся Опіумныя вайны, Кітай пацярпеў паразу і вымушаны быў прыняць кабальныя ўмовы ангельскай дзяржаўнай наркамафіі. Гэта прыносіла ангельскай эліце велізарныя прыбытку, у тым ліку і Брытанскай каралеўскай сям’і. Страты для Кітая былі страшныя: у наркатычным дурмане гінулі цэлыя пакаленні, плюс інтэлектуальная і фізічная дэградацыя народаў. Толькі ў 1905 годзе ўлады Кітая змаглі прыняць і пачаць выконваць праграму паэтапнай забароны опіуму. Да цяперашняга часу ў Кітаі самая жорсткая ў свеце антынаркатычная палітыка, а барацьба з наркотыкамі — найважнейшая задача дзяржавы.

Падсадзілі на опіум і ангельскіх працоўных — прыкладна 5 % насельніцтва Англіі[5].

Паўстанне сіпаяў[правіць | правіць зыходнік]

Паўстанне сіпаяў (таксама Індыйскае народнае паўстанне 1857—1859, Сіпайское паўстанне) — мяцеж індыйскіх салдат супраць унутреіндыйскай палітыкі ангельцаў у 1857—1859 гадах. Паўстанне пачалося на поўначы ад Бенгаліі да Пенджаба і ў цэнтральнай Індыі. Асноўная ініцыятыва была распачатая з боку арміі і незадоўга да гэтага адхілены ад улады махараджа, але ў некаторых абласцях яго падтрымалі сяляне, і яно ператварылася ў агульнае паўстанне. Дэлі быў захоплены паўстанцамі, аднак пазней быў акружаны і ўзяты англічанамі. Паўстанне паклала канец ўлады Брытанскай Ост-Індскай кампаніі і прывяло да замены прамым праўленнем ангельскай кароны. Паўстанне выклікала бурную хвалю самых разнастайных водгукаў, як у ангельскіх прэсе і літаратуры (уключаючы ультррасісцкія выказванні Чарльза Дзікенса), так і за яе межамі (асабліва ў Францыі), дзе пэўныя колы выказваліся за саюз з Расійскай імперыяй з мэтай выцяснення Вялікабрытаніі з Азіі.

Грамадзянская вайна ў ЗША[правіць | правіць зыходнік]

Грамадзянская вайна ў ЗША (вайна Поўначы і Поўдня; англ. American Civil War) 1861—1865 гадоў — вайна паміж штатамі Поўначы і 11 рабаўладальніцкага штатамі Поўдня. Баявыя дзеянні пачаліся з абстрэлу форта Самтер 12 красавіка 1861 года і завяршыліся здачай рэшткаў арміі паўднёўцаў пад камандаваннем генерала К. Сміта 26 мая 1865 гады. У ходзе вайны адбылося каля 2 тысяч бітваў. Вынік вайны — адмена рабства.

Першая сусветная вайна[правіць | правіць зыходнік]

Першая сусветная вайна 1914—1918 гг. — адзін з самых крывавых узброеных канфліктаў у гісторыі чалавецтва. Пачаткова вайна вялася 8 краінамі, у канцы — 38 з агульнай колькасцю насельніцтва звыш 1,5 млрд чал. Працягвалася 51 месяц і 2 тыдні, чалавечыя страты ўсіх бакоў каля 9,5 млн забітых, каля 20 млн параненых.

Лютаўская рэвалюцыя[правіць | правіць зыходнік]

Лютаўская рэвалюцыя 1917 года ў Расіі — падзеі ў Петраградзе, у выніку якіх імператар Мікалай II адрокся ад пасады. Рэвалюцыйныя падзеі ахапілі перыяд канца лютага — пачатку сакавіка 1917 г. (па юліянскім календары, які дзейнічаў у той час у Расіі). Лютаўская рэвалюцыя пачалася як стыхійны пратэст народных мас, якому спрыяў і востры палітычны крызіс у вярхах, рэзкая незадаволенасць ліберальна-буржуазных колаў самадзяржаўнай палітыкай цара. Хлебныя бунты, антываенныя мітынгі, дэманстрацыі, стачкі на прамысловых прадпрыемствах горада наклаліся на незадаволенасць шматтысячнага сталічнага гарнізона, які далучыўся да народных мас. У выніку да ўлады прыйшоў Часовы ўрад (2 (15) сакавіка 1917 — 26 кастрычніка (8 лістапада) 1917).

Кастрычніцкая рэвалюцыя[правіць | правіць зыходнік]

Кастрычніцкая рэвалюцыя (іншыя назвы: «Кастрычніцкі пераварот», «Кастрычніцкае паўстанне», «Бальшавіцкі пераварот») — адна з найбуйнейшых палітычных падзей XX стагоддзя, якая паўплывала на далейшы ход сусветнай гісторыі. У выніку рэвалюцыі пачалася Грамадзянская вайна, быў звергнуты Часовы ўрад, і да ўлады прыйшоў ўрад, сфармаваны II Усерасійскім з’ездам Саветаў, абсалютная большасць дэлегатаў якога складалася з бальшавікоў.

Перадзел свету[правіць | правіць зыходнік]

Падчас перадзелу пасляваеннага свету, многія еўрапейскія краіны акупавалі дзяржавы Афрыкі, Азіі і Блізкага Усходу, тым самым, заклаўшы перадумовы кровапралітным узброеным канфліктам у наступныя гады.

Зноскі

  1. а б Маныкин А. С. Новая и Новейшая история стран Западной Европы и Америки. — М.:Филол. о-во «СЛОВО»; Эксмо, 2004. — Стр. 4.
  2. Маныкин А. С. Новая и Новейшая история стран Западной Европы и Америки. — М.: Филол. о-во «СЛОВО»; Эксмо, 2004. — Стр. 6.
  3. http://www.dal.by/news/174/27-01-16-14/
  4. http://www.belarus.by/ru/travel/military-history-tourism/war-of-1812 Архівавана 2 верасня 2016.
  5. http://www.dal.by/news/1/08-01-14-2/