Перайсці да зместу

Немеж

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Нямежыс)
Вёска
Немеж
літ.: Nemėžis
Герб
Герб
Неакласічны палац Тышкевічаў у Немежы
Неакласічны палац Тышкевічаў у Немежы
Краіна
Павет
Раён
Сянюнія
Каардынаты
Першая згадка
Ранейшыя назвы
Мемеж
Насельніцтва
  • ▼2 241 чал. (2021)
Часавы пояс
Афіцыйны сайт
Немеж на карце Літвы
Немеж (Літва)
Немеж

Немеж[1][2], раней Мемеж[3] або Мямеж[4], часам Нямежыс (літ.: Nemėžis) — вёска ў Віленскім раёне Літвы. Месціцца на паўднёвы ўсход ад Вільні.

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

Вялікае Княства Літоўскае

[правіць | правіць зыходнік]

У XIV стагоддзі належаў непасрэдна вялікімі князям літоўскім. Летам у замку, які быў яшчэ ў XVI ст., часта жыў вялікі князь літоўскі Вітаўт са сваім дваром. Захаваўся ліст на нямецкай мове ад вялікай княгіні Юльяны, датаваны 8 ліпеня 1426 года, якім яна дзякавала ордэнскаму магістру за дасланага лекара[5]. У гэтым замку спыніўся і пасланы тым жа магістрам карлік Генэ, які мусіў забаўляць князя Вітаўта, але быў ордэнскім шпіёнам пры вялікалітоўскім двары. Назва старабеларускай мовай: Мемеж[6], сустракаліся таксама Мемежа, у дакументах крыжацкага ордэна Memitz[3].

Пад Немежам, па дарозе ў Вільню Аляксандр Ягелончык, вялікі князь літоўскі, у лютым 1496 года сустрэў сваю нявесту Алену, дачку вялікага князя маскоўскага Івана III[3]. Гэтую сустрэчу апісаў Уладзіслаў Сыракомля ў «Вандроўках па Літве ў промнях Вільні»:

Калі падышоў Аляксандр з усім дваром і радцамі, княгіня выйшла з воза на мартагон і чырвонае сукно, паціснула руку будучаму мужу і, абмяняўшыся некалькімі ветлівымі словамі, жаніх і нявеста ішлі ў горад; яна ехала ў санях, ён суправаджаў яе на кані[7].

Да пачатку XVI стагоддзя замак быў занядбаны і ператварыўся ў руіны, яго дакладнае месцазнаходжанне невядомае. Пасля адміністрацыйнай рэформы 1567 года ў Віленскім павеце Віленскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага.

Ураднікам немежскім быў пісьменнік і тэолаг Андрэй Волан (у архіве Віленскага ўніверсітэта захоўваецца яго распараджэнне свайму намесніку ў Немежы 1576 года).

Падчас вайны з Масквою 1654—1667 гадоў са жніўня 1656 года ў Немежы распачаліся перамовы Рэчы Паспалітай і Масковіі пры прадстаўніцтве габсбургскага пасольства. Перамір’е нарэшце было заключана 3 кастрычніка (таксама называецца віленскім трактатам). Бакі дамовіліся аб абранні на сойме Аляксея Міхайлавіча польскім каралём, але каранавацца ён павінен быў толькі пасля смерці Яна Казіміра. Войскі Рэчы Паспалітай і Масковіі павінны былі супрацоўнічаць у вайне са Швецыяй і Брандэнбургам. Пры гэтым бакі абавязаліся не заключаць сепаратысцкі мір са Швецыяй[8].

Немеж перастаў быць велікакняжацкай уласнасцю і перайшоў ва ўласнасць Віленскай эканоміі. Правілі паслядоўна віленскія ваяводы — Радзівілы, Сапегі, Хадкевічы і Агінскія.

У 1794 годзе кашталян полацкі Роберт Бжастоўскі набыў Немеж у Міхала Клеафаса Агінскага, каб неўзабаве перапрадаць яго Фердынанду Плятэру. У час паўстання пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі ў Немежы засяродзіўся атрад паўстанцаў пад камандаваннем Якуба Ясінскага і 23 красавіка 1794 года, злучыўшыся з іншымі атрадамі, атакаваў царскія войскі ў Вільні.

Пад уладай Расійскай імперыі

[правіць | правіць зыходнік]

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай 1795 года Немеж апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, у Віленскім павеце.

Немеж быў улюбёным месцам сустрэч віленскай універсітэцкай моладзі — філарэтаў і філаматаў (Адам Міцкевіч, Томаш Зан, Ануфрый Петрашкевіч)[9]. У 1823—1832 гадах у Немежы жыў і працаваў дырэктар астранамічнай абсерваторыі імператарскага Віленскага ўніверсітэта прафесар Пётр Славінскі (1795—1881). У яго часта гасцявалі астраном і матэматык Ян Снядэцкі, батанік Станіслаў Баніфацы Юндзіл, архітэктар Караль Падчашынскі і іншыя калегі.

Плятэр, у сваю чаргу, у 1830 годзе прадаў маёмасць Бенедыкту Эмануэлю Тышкевічу. Граф Тышкевіч, хоць і жыў пераважна ў Чырвоным Двары каля Коўні, пабудаваў класіцыстычны палац у Немежы. Пасля Бенедыкта Эмануэля Тышкевіча Немеж атрымаў у спадчыну яго ўнук граф Бенедыкт Генрык Тышкевіч (1852—1935). Ён таксама, як і яго дзед, не гаспадарыў у Немежы, а здаваў у арэнду гэты маёнтак, які ў першыя гады XX стагоддзя — разам з хутарамі Барэйкаўшчына, Чорнае, Даліны, Рудаміна і Швейцары — меў каля 10 тысяч гектараў. Вядома, што адным з тагачасных арандатараў быў Аляксандр Анджэй Багеньскі, які разам з сям’ёй жыў у Немежскім палацы.

Пасля 1861 года ў Рудамінаўскай воласці Віленскага павета. У канцы XIX стагоддзя былі аднайменныя фальварак, вёска і шляхецкая ваколіца.[3]

За часамі Першай сусветнай вайны з 1915 года тэрыторыя акупаваная войскамі Германскай імперыі.

  • Немеж на старых выявах
  • Праект татарскай мячэці аўтарства А. Соніна, 1909 г.
    Праект татарскай мячэці аўтарства А. Соніна, 1909 г.
  • 1916 г.
    1916 г.
  • Татарская мячэць, фота Яна Булгака 1934 г.
    Татарская мячэць, фота Яна Булгака 1934 г.
  • Сядзіба
    Сядзіба

Найноўшы час

[правіць | правіць зыходнік]

25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай тэрыторыя абвешчана часткай Беларускай Народнай Рэспублікі[10]. У пачатку 1919 года Немеж заняты Чырвонай Арміяй[11]. З 27 лютага 1919 года — у ЛітБел ССР, у канцы сакавіка заняты польскімі войскамі.

У 1920 годзе Немеж апынуўся ў Сярэдняй Літве, з 1922 года ў складзе Польшчы. У беларускай гістарыяграфіі землі вядомыя як Заходняя Беларусь.

Пасля 1914 года арандатарам маёнтка стаў Міхал Бохвіц[12], інжынер-чыгуначнік, які пазней — у 1920 годзе — стаў законным уладальнікам маёмасці ў Немежы, ужо моцна паменшанай сельскагаспадарчай рэформай. Ён быў фактычна першым гаспадаром, які пастаянна жыў у палацы. Вядома, што на той час самымі каштоўнымі творамі мастацтва ў палацы, акрамя Маці Божай, былі карціны італьянскага жывапісца Сальватора Роза: «Хрыстос у размове з фарысеямі» і «Экспедыцыя Калумба». І жырандоля з венецыянскага шкла, якую Міхал Бохвіц абавязаўся перад Бенедыктам Тышкевічам перадаць касцёлу ў Рудаміне як дар сям’і Тышкевічаў (жырандоля была канфіскаваная немцамі падчас Першай сусветнай вайны ў рамках рэквізіцыі каляровых металаў). Мэбля палаца з чырвонага дрэва і іншыя каштоўныя прадметы былі нацыяналізаваныя савецкай уладай у верасні 1939 года і вывезеныя з Немежа.

У другой палове верасня 1939 года Немеж заняты Чырвонай Арміяй, 10 кастрычніка 1939 года паводле дагавора з СССР тэрыторыя Віленскай вобласці перададзена Літве. З 1940 года ў Літоўскай ССР.

У Другую сусветную вайну з чэрвеня 1941 года да ліпеня 1944 года пад акупацыяй Германіі.

Міхал Бохвіц перажыў Другую сусветную вайну, а пасля яе заканчэння эміграваў у Польшчу. Аднак яго ўласнасць стала калгаснай, а палац перайшоў пад радыёкропку Міністэрства шляхоў зносін Савецкай Літвы. Палацавы парк плошчай 10 гектараў быў знішчаны, калі праз яго сярэдзіну правялі дарогу, якая злучала Вільню і Мінск. Гаспадарчыя пабудовы, якімі карыстаўся калгас, паступова разбураліся, а пасля ліквідацыі калгаса хутка ператварыліся ў руіны.

Цяпер палац закінуты, дзверы і вокны забіты дошкамі. З 1990 года Немеж у складзе адноўленай незалежнай Літвы. Цяпер тут ёсць паштовае аддзяленне, гімназія імя Рафала Каліноўскага, касцёл (пабудаваны ў 2011), бібліятэка, дзіцячы сад.

  • Немеж на старых выявах
  • Сядзіба, фота Яна Булгака, 1934 г.
    Сядзіба, фота Яна Булгака, 1934 г.
  • Сядзіба, 1930-я гг.
    Сядзіба, 1930-я гг.
  • Люстэрка ў сядзібе
    Люстэрка ў сядзібе
  • Сядзіба
    Сядзіба

Татары ў Немежы

[правіць | правіць зыходнік]
Драўляная татарская мячэць

Немеж стаў адным з цэнтрам рассялення літоўскіх татар. Паводле паданняў пераселеныя яны былі ў гэтыя мясціны яшчэ Вітаўтам. Пачаткі іх побыту незадакументаваныя, паколькі прывілеі і іншыя дакументы былі знішчаныя падчас шведскіх і маскоўскіх акупацый падчас вайны 1654—1667 гадоў. Паводле Уладзіслава Сыракомлі, самыя старажытныя дакументы, датычныя мясцовых татар, паходзяць з часоў Уладзіслава IV. Амаль усе мясцовыя каланісты служылі ў татарскіх харугвах.

Славутасці

[правіць | правіць зыходнік]
  • Палац Тышкевічаў. Будаўніцтва пачалося ў 1830 годзе і працягвалася 10 гадоў. Будынак палаца стаяў на высокіх, жылых падвалах, і хоць быў аднапавярховы, але рабіў уражанне двухпавярховага, бо першы паверх, як і сутарэнні, быў таксама высокі. Двухпавярховай была толькі трохвосевая цэнтральная частка. Яму папярэднічаў порцік з чатырма тасканскімі калонамі на квадратных асновах, якія падтрымлівалі плоскі антаблемент, увянчаны трохвугольным франтонам, апраўленым карнізамі прабітым пасярэдзіне паўцыркульным акном. Калоны размяшчаліся на высокай шырокай тэрасе, да якой вялі шырокія некалькі прыступак лесвіцы, акружаныя каменнымі сценамі з чыгуннымі балюстрадамі. Цэнтральная частка садовага фасада была аформлена трохвосевым, не вельмі вылучаным рызалітам, фланкіраваным пілястрамі і закрытым франтонам, ідэнтычным франтону параднага фасада. З гэтага боку таксама размяшчалася высокая тэраса, заснаваная на паўцыркульных аркадах і акружаная драўлянай балясінавай балюстрадай. Яе накрываў аднасхільны дах, які абапіраўся на чатыры тонкія слупы. Прамавугольныя вокны ва ўсіх фасадах мелі простыя сціплыя рамы, без ліштваў. Карнізы былі слаба вылучаныя, за выключэннем рыфленага карніза даху. Рустыка ўпрыгожвала толькі вуглы цокальнай часткі, каменныя сцены якой былі значна цямнейшыя за фасады, пакрытыя светлай тынкоўкай зверху. З порціка праз драўляны тамбур і парадныя дзверы ўваходзілі ў залу, якая займала парадную частку цэнтральнай часткі палаца. Другую частку, значна большую, займала бальная зала, з якой можна было выйсці на садовую тэрасу. Абодва гэтыя пакоі былі ацяплены мармуровымі камінамі і ўпрыгожаны ляпнымі разеткамі на столі. Бальную залу асвятляла вялізная бронзавая люстра з падвескамі з венецыянскага крышталя. Усю прастору першага паверха над гэтымі пакоямі займала капліца, у якой вісела карціна Маці Божай, намаляваная Францішкам Смуглевічам. Рэпрэзентатыўны характар мела толькі сталовая, размешчаная справа ад залы, астатнія памяшканні былі звычайнымі жылымі і гаспадарчымі, і да пачатку Першай сусветнай вайны яны не выкарыстоўваліся гаспадарамі палаца, якія жылі ў іншым месцы, акрамя арандатараў маёмасці[13].
  • Мячэць. Першая мячэць была пабудавана ў 1684 годзе. Цяперашняя мячэць была пабудавана ў 1909 годзе на месцы папярэдняй. Пасля Другой сусветнай вайны яе перасталі выкарыстоўваць у рэлігійных мэтах. Пасля пажару ў 1963 годзе ўлады размясцілі ў будынку склад збожжа, а потым краязнаўчы музей. Рэлігійныя функцыі былі адноўлены ў 1978 годзе. Мячэць рэканструявалася ў 1993 і ў 2009 гадах. Прамавугольны ў плане драўляны будынак, пастаўлены на каменны падмурак. Невялікі тамбур спераду і невялікая прыбудова ззаду. Вальмавы дах з васьмігранным барабанам, завершаным цыбулепадобным купалком з паўмесяцам. Вакол мячэці могілкі з некалькімі сотнямі надмагілляў.
  • На ўскраіне вёскі іншыя могілкі. Тут у брацкіх магілах пахавана 300 савецкіх вайскоўцаў, якія загінулі ў 1941—1943 гадах у лагеры ваеннапалонных у вёсцы Агароднікі. У 1964 годзе ў памяць пра іх узведзена масіўная мемарыяльная сцяна.

Насельніцтва

[правіць | правіць зыходнік]
Дынаміка насельніцтва з 1867 па 2021
1867*[14] 1905[15] 1931[16] 1959пер.[17] 1965[18] 1970пер.[17] 1979пер.[19]
180 653 530 582 939 1 192 1 423
1980[20] 1986[21] 1989пер.[22] 2001пер.[23] 2011пер.[24] 2021[25] -
1 230 2 092 2 157 2 601 2 498 2 241 -
  • * pagal enciklopedijos išleidimo metus. Metai, kurių duomenys pateikti enciklopedijoje, nenurodyti.

Гістаграма дынамікі насельніцтва  

Вядомыя асобы

[правіць | правіць зыходнік]

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Алена Пятроўна Дзенісенка Гістарычна-краязнаўчыя працы У. Сыракомлі ў фондах аддзела рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ НАН Беларусі. — 2022.
  2. ↑ Ст. 1206 — Беларуска-расійскі (вялікалітоўска-расійскі) слоўнік (1989). Я. Станкевіч — Беларускія дыялектныя слоўнікі. bydialects.org. Праверана 14 сакавіка 2025.
  3. ↑ а б в г SgKP 1886, s. 89.
  4. ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі : у 4 т. / Дзяржаўны камітэт па маёмасці Рэспублікі Беларусь, Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Белкартаграфія»; рэдкалегія: В. Л. Насевіч (галоўны рэдактар) [і інш.]. — Мінск: Белкартаграфія. — Т. 2 / [складзены і падрыхтаваны да друку ў 2012 г. ; спецыяльны змест распрацавалі: Я. К. Анішчанка і інш.]. — 1 атлас (347, [4] с.) : каляр., карты, тэкст, іл., паказальнік с. — ISBN 978-985-508-245-4. С. 277.
  5. ↑ Baliński, Michał, 1794—1864. Starożytna Polska: pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym. Opisana przez Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego. T. III. Warszawa, 1850. S. 213.
  6. ↑ Литовская метрика. — Mokslo ir enciklopedijų leidykla, 1993. — 496 с. — ISBN 978-9986-34-052-2.
  7. ↑ Syrokomla, Władysław. Wycieczki po Litwie w promieniach od Wilna. T.2. Wilno: 1860. S. 18.
  8. ↑ Opaliński, Edward. Kryzys, rozpad i odrodzenie I Rzeczypospolitej w okresie II wojny północnej (1655—1660) // Kwartalnik Historyczny R.125 nr 2 (2018).
  9. ↑ Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 лютага 2023. Праверана 24 лютага 2023.
  10. ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі : у 4 т. / Дзяржаўны камітэт па маёмасці Рэспублікі Беларусь, Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Белкартаграфія»; рэдкалегія: В. Л. Насевіч (галоўны рэдактар) [і інш.]. — Мінск: Белкартаграфія. — Т. 4 / [рэд. В.Л. Насевіч]. — 270 с., іл. с. — ISBN 978-985-508-476-2. С. 18.
  11. ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі : у 4 т. / Дзяржаўны камітэт па маёмасці Рэспублікі Беларусь, Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Белкартаграфія»; рэдкалегія: В. Л. Насевіч (галоўны рэдактар) [і інш.]. — Мінск: Белкартаграфія. — Т. 4 / [рэд. В.Л. Насевіч]. — 270 с., іл. с. — ISBN 978-985-508-476-2. С. 20.
  12. ↑ Tygodnik Wileńszczyzny. tygodnik.lt. Праверана 14 сакавіка 2025.
  13. ↑ Aftanazy Roman. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Tom IV. 1993. S. 248—252.
  14. ↑ Нѣмежъ. Географическо-статистический словарь Российской Империи, T. 3 (Лаарсъ — Оятъ). СПб, 1867, C. 573
  15. ↑ Гошкевич И. И. Виленская губернія: Полный списокъ населенныхъ мѣстъ со статистическими данными о каждомъ поселеніи, составленный по оффиціальнымъ свѣдѣниямъ. – Вильна, 1905.
  16. ↑ Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, tom I: Województwo wileńskie. – Warszawa, Główny urząd statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1938.
  17. ↑ а б Lietuvos TSR kaimo gyvenamosios vietovės 1959 ir 1970 metais (Visasąjunginių gyventojų surašymų duomenys). Vilnius: Centrinė statistikos valdyba prie Lietuvos TSR Ministrų tarybos, 1974.
  18. ↑ Nemėžis. Mažoji lietuviškoji tarybinė enciklopedija  (літ.) (бел., T. 2 (K–P). Vilnius, Vyriausioji enciklopedijų redakcija, 1968, 678 psl.
  19. ↑ Lietuvos TSR kaimo gyvenamosios vietovės (1979 metų Visasąjunginio gyventojų surašymo duomenys). Vilnius: Lietuvos TSR Centrinė statistikos valdyba, 1982.
  20. ↑ Nemėžis. Lietuviškoji tarybinė enciklopedija, VIII t. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 1981. T.VIII: Moreasas-Pinturikjas, 138 psl.  (літ.)
  21. ↑ Nemėžis. Tarybų Lietuvos enciklopedija[lt], T. 3 (Masaitis-Simno). Vilnius, Vyriausioji enciklopedijų redakcija, 1987, 194 psl.  (літ.)
  22. ↑ Kaimo gyvenamosios vietovės (1989 metų Visuotinio gyventojų surašymo duomenys). Vilnius: Lietuvos Respublikos Statistikos departamentas, 1993.
  23. ↑ Vilniaus apskrities gyvenamosios vietovės ir jų gyventojai. Vilnius: Statistikos departamentas, 2003.
  24. ↑ Gyventojai gyvenamosiose vietovėse: Lietuvos Respublikos 2011 metų gyventojų ir būstų surašymo rezultatai. Vilnius: Statistikos departamentas, 2013. Suarchyvuota 2022-04-08.
  25. ↑ Gyventojai gyvenamosiose vietovėse: Lietuvos Respublikos 2021 metų gyventojų surašymo rezultatai. Vilnius: Statistikos departamentas, 2022.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Немеж&oldid=4961700"