Перайсці да зместу

Паўночная Ляа

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Паўночная Ляа (кіт. трад. 北遼, спр. 北辽, піньінь Běi Liáo) — дзяржава, якая адкалолася ад імперыі Ляа у 1122 годзе.

Раскол імперыі Ляа

[правіць | правіць зыходнік]

У 1119 годзе аднавіліся ваенныя дзеянні паміж імперыяй Ляа і дзяржавай чжурчжэняў. У 1120 годзе пала Верхняя сталіца кіданяў. Кіданьскі імператар Цяцьцзо-дзі пакараў смерцю сваіх набліжаных, падазраючы іх у змове. Адзін з яго сваякоў — Елюй Юйду — ратуючы сваё жыццё ў 1121 годзе бег да чжурчжэняў і прывёў іх войскі да Сярэдняй сталіцы. Пад ціскам чжурчжэняў, Цяньцзо-дзі бег на захад і схаваўся ва ўладаннях тангутаў.

У гэтых умовах дзядзька імператара Елюй Цюнь, які насіў тытул Ян-ван, на падставе таго, што месцазнаходжанне імператара невядома і яго, магчыма, ужо няма ў жывых, у 3-м месяцы 1122 года ў Паўднёвай сталіцы  (руск.) абвясціў сябе імператарам.

Новы імператар прызначыў Елюй Дашы  (руск.) галоўнакамандуючым Паўднёвым маршрутам, і той у 5-м месяцы 1122 года на чале дзвюх тысяч кіданьскіх і сіскіх коннікаў прыбыў у Чжочжоу, дзе з ходу разбіў сунскія войскі пры Ланьгаудзяне і на плячах праціўніка паспрабаваў пераправіцца праз раку Байгоу. Хоць яму гэта і не ўдалося, неўзабаве ў яго лагеры блізу Сіньчэна сабралася 30-тысячная армія. Рашучыя дзеянні Елюй Дашы дазволілі киданьскай дзяржаве адбіць пагрозу з поўдня, і накіраваць частку войскаў супраць чжурчжэняў.

У 6-м месяцы 1122 года Янь-ван нечакана захварэў і памёр, не пакінуўшы пасля сябе спадчынніка. Янь-ван паспеў дараваць Лі Чувэню званне галоўнакамандуючага, жадаючы пасля смерці перадаць яму кіраванне дзяржавай. Лі Чувэнь са сваім сынам Лі Шы праз сунскага саноўніка Чжаа Лянсы ўсталявалі сувязь з сунскім імператарам і трымалі напагатове верных людзей, каб адкрыць вароты горада, пасля чаго планавалася «схапіць іншародных правадыроў з тым, каб аднавіць ранейшыя абяцанні аб вяртанні да вернападданства і аб знішчэнні варвараў» (гэта значыць планавалася знішчыць кіданяў і прызнаць уладу кітайскага імператара). Аднак кідань Елюй Дашы і сісец Сяа Гань падвялі да палаца свае атрады, і прымусілі ваенных і грамадзянскіх чыноўнікаў абраць на пасад другога сына Цяньцзіня-дзі, які насіў тытул Цынь-вана, а часовае кіраванне справамі даручыць удаве Янь-вана, якая насіла тытул Цыньгафэй.

Імператрыца абвінаваціла Лі Чувэня і яго сына ў тым, што тыя «ўвялі Янь-вана ў зман». Кіраўнік змоўшчыкаў Лі Чувэнь, які «ўсталяваў на поўначы сувязі з дзяржавай Цзінь, а на поўдні звязаўся з Тун Гуанем, выказваючы жаданне захапіць імператрыцу Сяа і паднесці дынастыі Сун зямлі вобласці Янь», быў прысуджаны да смерці.

У 6-м месяцы 1122 года Елюй Дашы разграміў пад Сюнчжоу адборную сунскую армію, «трупы сунскіх воінаў пакрылі поўдзень Сюнчжоу і поўнач Мачжоу»; у 10-м месяцы 1122 года велізарная сунская армія (па некаторых крыніцах — да 500 тысяч чалавек) зноў адправілася ў напад на Ляа, але Елюй Дашы і Сяа Гань разграмілі яе, сунская армія панесла велізарныя страты ў жывой сіле і зброі. Гэтыя перамогі паднялі прэстыж кіданьскай імперыі, і пасля паражэння кіданяў ля заставы Цзюйюнгуань на іх абарону выступілі тангуты. Іх 30-тысячная армія нанесла некалькі паражэнняў чжурчжэням, але ў вырашальнай бітве на рацэ Ішуй была разгромлена. Войскі чжурчжэняў па трох напрамках пайшлі на захоп сталічнай вобласці Янь.

У гэтых умовах у шэрагах абаронцаў кіданьскай дзяржавы адбыўся раскол. Сяа Гань прапанаваў план адраджэння дзяржавы на тэрыторыі пражывання племені сі у Маньчжурыі. Елюй Дашы настойваў на адыходзе да імператара Цяньцзіня-дзі. У выніку Елюй Дашы адважыўся на захоп імператрыцы і забойства Сяа Бажэ, а сіскія і бахайскія воіны сышлі з Сяа Ганем у Маньчжурыю. Атрад Елюй Дашы прыбыў у лагер Цяньцзіня-дзі, дзе ў 2-м месяцы 1123 года ўдава Янь-вана была пакарана смерцю. Такім чынам фармальна было адноўлена адзінства імперыі Ляа, якая да таго часу ўжо існавала ў асноўным толькі намінальна.

Паўторнае ўтварэнне Паўночнай Ляа

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля палону Цяньцзіня-дзі чжурчжэнямі Елюй Дашы ўзвёў на імператарскі прастол яго сына, які насіў тытул Лян-вана, пасля чаго бег з ім на захад у суправаджэнні парадку 200 коннікаў. Праз некалькі месяцаў Лян-ван памёр, і Елюй Дашы ўзвёў на пасад Елюй Чжулэ, аднак праз месяц той быў забіты сваімі паплечнікамі. Таму ў 2-м месяцы 1124 года Елюй Дашы вырашыў абвясціць імператарам сябе.

Скарыстаўшыся турботай, якую выклікала ў качэўнікаў з’яўленне чжурчжэняў у Манголіі, Елюй Дашы склікаў курултай у Бешбалыку, на які прыбылі «кіраўнікі сямі абласцей і правадыры 18 плямёнаў», дзе абвясціў стварэнне дзяржавы Паўночная Ляа. Там ён атрымаў падтрымку 10 тысяч воінаў і прыняў на сябе мангольскі тытул гурхан.

Калі да чжурчжэняў дайшлі чуткі аб курултаі, цзіньскі імператар вясной 1129 года адправіў супраць Паўночнай Ляа 20-тысячны корпус пад кіраўніцтвам Елюй Юйду (кіданіна, які перайшоў у 1121 годзе да чжурчжэняў). Увосень 1129 года Елюй Юйду заняў Кэдуньчэн, аднак лятучыя атрады Паўночнай Ляа вялі «малую вайну», перашкаджаючы дзейнасці фуражыраў, і, застаўшыся без харчавання, Елюй Юйду быў вымушаны адступіць.

Аднак у выніку суадносін сіл, якія склаліся, кіданям Елюй Дашы не знаходзілася месца сярод качавых народаў Усходняй Азіі. Таму, узважыўшы ўсе абставіны, у 2-м месяцы 1130 года Елюй Дашы разам са сваімі людзьмі адправіліся на захад. Яны заваявалі сабе землі ў Сярэдняй Азіі, і ўтварылі там Каракітайскае ханства.

  • Г. Г. Пиков «Западные кидани», — Новосибирск: издательство Новосибирского государственного университета, 1989. ISBN 5-7615-0020-5