Прывілей 1432 года
Прывілей 1432 года — заканадаўчы акт, выданы 15 кастрычніка 1432 г. польскім каралём Ягайлам са згоды вялікага князя літоўскага Жыгімонта Кейстутавіча. Акт ураўноўваў буйнейшых феадалаў праваслаўнага веравызнання ў некаторых правах з феадаламі каталіцкага веравызнання.
Прыняты ў час грамадзянскай вайны ў ВКЛ, акт быў закліканы пазбавіць палітычнай падтрымкі вялікага князя рускага Свідрыгайлу.
Палажэнні[правіць | правіць зыходнік]
Рэгулюючы перадусім пытанні ўнутранай палітыкі краіны, скіраваныя на згашэнне канфлікту ўнутры краіны, надаваў феадалам ВКЛ праваслаўнага веравызнання права свабоднага распараджэння (з фармальным дазволам вялікакняскага ўрадніка) як вотчыннай, так і пажалаванай землямі, а таксама пашыраў іншыя льготы, атрыманыя каталіцкімі баярамі згодна з актам Гарадзельскай уніі (1413). Прыватныя ўладальнікі атрымлівалі таксама права далучэння да гербавага брацтва з тымі баярамі, якія атрымалі гербы ў 1413 годзе, на што патрабавалася фармальная згода іх польскіх аднагербоўнікаў. Разам з тым, прыватныя землеўладальнікі атрымлівалі абавязак сплачваць дзякла[1][2]. Згодна з меркаваннем М. Доўнар-Запольскага, у дзеянне прывілея былі ўключаныя ў тым ліку пажалаванні г. зв. да волі і ласкі гаспадарскай (аг.-усх.-слав.: до воли и ласки господарской)[3] (зямля, пажалаваная вялікім князем на нявызначаны тэрмін).
Выдадзены ад імя тагачаснага караля польскага і вярхоўнага князя літоўскага Ягайлы, аднак не быў ім зацверджаны, з прычыны чаго фармальнай чыннасці не меў[4]. Праз два гады дапоўнены прывілеем 1434 года, які фактычна пацвярдзіў апублікаваныя ў прывілеі палажэнні[1][2]
Перадумовы[правіць | правіць зыходнік]
Тэкст прывілея мае прамыя ўказанні на палітычныя перадумовы прыняцця акту, а менавіта імкненне да заспакаення варагуючых бакоў у міжфеадальным і ўрадавым канфлікце 1432—1439 гг. Тэкст прывілея ўказвае на прыхільнікаў прэтэндэнта на вялікае княжанне літоўскага Свідрыгайлы, у адрас якіх з мэтай захавання дабрабыту краіны і прысягі Ягайлу і выдадзены прывілей[5][6]. Прывілей, аднак, фактычна не змяніў у лепшы бок становішча іншага прэтэндэнта на вялікакняскі сталец, Жыгімонта Кейстутавіча[6], які на той момант быў прызнаны Каралеўствам Польскім і падтрымліваўся баярамі і князямі захаду і цэнтру ВКЛ. Прыкметныя змены ўнутрыпалітычнага становішча на карысць Жыгімонта Кейстутавіча былі выкліканыя толькі па прыняцці наступнага прывілея ў 1434 годзе, хоць імкненне да ўраўнання правоў праваслаўных і каталіцкіх землеўладальнікаў было выкарыстана Свідрыгайлам як адна з нагод для працягу барацьбы за вялікакняскі пасад[7][8]. Іншым мажлівым фактарам прыняцця прывілея магло стаць імкненне зацікавіць феадалаў усходніх земляў ВКЛ пытаннем дарэчнасці Крэўскай уніі, якое было негалосна ўзнятае баярамі заходніх і цэнтральных зямель ВКЛ[9].
Буйныя княскія землеўладальнікі ў часе канфлікту перайшлі пераважна на падтрымку Свідрыгайлы, што, меркавана, магло стаць фактарам распаўсюджвання палажэнняў прывілеяў і на княскіх уладальнікаў, не згаданых у прывілеях 1413 і 1387 гг.[10], пагатоў, у часы Вітаўта адзначылася пэўнае выцясненне баярамі князёў з вялікакняскага двара[11]. З іншага боку, княскія землеўладальнікі практычна ва ўсе часы існавання ВКЛ, у тым ліку і да выдання прывілея 1387 г., карысталіся практычна поўным імунітэтам у межах сваёй зямельнай уласнасці. Так, уладанні княскіх галінаў краіны не мелі патрэбы ў фармальным спраўджванні зямельных здзелак на продаж, дараванне ці завяшчанне і, больш за тое, мелі права выдаваць права сваім слугам службы па ўласным жаданні (кому похотят), маючы нават права суду і адміністрацыі ў межах уладаннях[12]. Фактычна тыя ж правы, што гарантаваў прывілей 1432 года, атрымлівалі некаторыя рэгіёны, што захоўвалі нутранае самакіраванне, але ў якіх пазней гуртаваліся прыхільнікі Свідрыгайлы: так, адзін з ранейшых абласных прывілеяў Віцебскаму намесніцтву захоўваў правы Грозденскага прывілея ў тым ліку для каталікоў, якія перайшлі ў праваслаўе, чым у сутнасці рабіў прывілей 1432 года ў гэтым рэгіёне бессэнсоўным. Апроч гэтага, права вольнага распараджэння маёнткам і права ўдавы на дзель зямлі па смерці мужа закладзенае ў адным з прывілеяў Полацкаму намесніцтву часоў Вітаўта[13].
Зноскі
- ↑ а б Пичета В. И. История сельского хозяйства и землевладения в Белоруссии / Нар. Комиссариат земледелия БССР. — Мн., 1927. — С. 62. — 179 с.
- ↑ а б Łowmiański H. Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego / H. Łowmiański. — Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1983. — С. 423. — 579 с.
- ↑ Пичета В. И. История сельского хозяйства и землевладения в Белоруссии / Нар. Комиссариат земледелия БССР. — Мн., 1927. — С. 69. — 179 с.
- ↑ Łowmiański H. Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego / H. Łowmiański. — Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1983. — С. 422. — 579 с.
- ↑ Любавский М. К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно / М. К. Любавский. — Мн.: Беларуская навука, 2012. — С. 172-173. — 395 с. — (Помнікі гістарычнай думкі Беларусі).
- ↑ а б Довнар-Запольский М. В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах / М. В. Довнар-Запольский. — Киев, 1901. — Т. 1. — С. 70. — VIII, 807, [1], CXII, II с.
- ↑ Łowmiański H. Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego / H. Łowmiański. — Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1983. — С. 418, 421, 428-429. — 579 с.
- ↑ Довнар-Запольский М. В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах / М. В. Довнар-Запольский. — Киев, 1901. — Т. 1. — С. 67. — VIII, 807, [1], CXII, II с.
- ↑ Łowmiański H. Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego / H. Łowmiański. — Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1983. — С. 416-417. — 579 с.
- ↑ Любавский М. К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно / М. К. Любавский. — Мн.: Беларуская навука, 2012. — С. 174. — 395 с. — (Помнікі гістарычнай думкі Беларусі).
- ↑ Любавский М. К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно / М. К. Любавский. — Мн.: Беларуская навука, 2012. — С. 166. — 395 с. — (Помнікі гістарычнай думкі Беларусі).
- ↑ Пичета В. И. История сельского хозяйства и землевладения в Белоруссии / Нар. Комиссариат земледелия БССР. — Мн., 1927. — С. 55-56. — 179 с.
- ↑ Пичета В. И. История сельского хозяйства и землевладения в Белоруссии / Нар. Комиссариат земледелия БССР. — Мн., 1927. — С. 116. — 179 с.
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Нарысы гісторыі Беларусі. У 2-х ч. Ч. 1. М. П. Касцюк, У. Ф. Ісаенка, Г. В. Штыхаў і інш. — Мн.: Беларусь, 1994. — 527 с.: іл. ISBN 5-338-00929-3 (ч. 1), ISBN 5-338-01083-6. С.124-125;
- Грыцкевіч, А. П. Прывілей 1432 // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 58. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13).