Півоня

Півоня
Paeonia suffruticosa
Навуковая класіфікацыя
Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Каменяломнікакветныя Сямейства:  Півоневыя (Paeoniaceae) Род:  Півоня
Міжнародная навуковая назва
Paeonia L., 1753
Тыпавы від
Paeonia officinalis L.
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   18794 NCBI   13625 EOL   61607 GRIN   g:8758 IPNI   33209

Півоня (Paeónia) — род травяністых мнагалетнікаў і лістападных хмызнякоў (дрэвападобныя півоні). Адзіны род сямейства Paeoniaceae, раней род адносілі да сямейства казяльцовыя (Ranunculaceae).

Півоні цвітуць у канцы вясны, цэняцца садоўнікамі за пышнае лісце, эфектныя кветкі і дэкаратыўныя плады (у некаторых відаў).

Назва

Сваёй лацінскай назвай ён абавязаны богу-лекару Пеану (або Пеону, або Пэану), які вылечваў багоў і людзей ад ран, атрыманых у бітвах.

Лацінская назва расліны сустракаецца ў Тэафраста.

Батанічнае апісанне

Paeonia mascula. Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Шматгадовая (у культуры без перасадкі жывуць да 100 гадоў) травяністая, паўкустовая або кустовая расліна з некалькімі сцёбламі (стваламі) вышынёй да 1 метра. Карэнішча буйное з магутнымі, патоўшчанымі, гузаватымі бульбападобнымі або верацёнападобнымі каранямі.

Пупышкі з нешматлікімі лускамі, якія налягаюць адна на другую як чарапіца. Лістаразмяшчэнне чарговае. Лісце няпарна пёрыстараздзельнае або траістае, з шырокімі або вузкімі долямі, цёмна-зялёнае, радзей шызае, восенню жоўтае, бурае, чырванаватае або цёмна-фіялетавае.

Кветкі буйныя, адзіночныя, белыя, ружовыя, чырвоныя, радзей жоўтыя, простыя або махрыстыя,.дыяметрам да 15-25 см, адзінкавыя, з чашачкай і вяночкам. Чашачка якая застаецца, больш ці менш скурыстая, з 5 цёмна-зялёных або чырванаватых чашалісцікаў; пялёсткі ў ліку 5, радзей больш, буйныя, шмат буйнейшыя за чашалісцікі, шырокія, на канцы часта вышчарбленыя, белыя, ружовыя, чырвоныя, крэмавыя або жоўтыя, часам з цёмнымі плямамі пры аснове. Тычынкі шматлікія; песцікаў 1-8, яны сядзяць на мясістым дыску.

Плод — складаная шматлістоўка зоркападобнай формы. Кожная лістоўка адкрываецца па шве і мае некалькі насенін, прымацаваных да краю брушнога шва. Насенне буйное, круглявае або авальнае, чорнае ці чорна-бурае, бліскучае.

Усе віды роду Paeonia можна размеркаваць на дзве групы ў залежнасці ад колькасці храмасом: 10-20 (дыплоідны лік) або 5-10 (гаплоідны лік). Для селекцыі прыналежнасць да пэўнай групы мае важнае значэнне. Ад скрыжавання дыплоідных відаў і сартоў півонь з тэтраплоіднымі, і наадварот, атрымліваюць трыплоідныя гібрыды F1. З-за няпарнай колькасці храмасом меёз у трыплоідаў абсалютна няправільны, таму яны стэрыльныя. У F1 звычайна ў большай ступені выяўляецца гібрыдная моц нашчадкаў. Эфект гібрыднай моцы, або гетэрозіс, заключаецца ў перавазе гібрыдаў F1 па шэрагу прыкмет і ўласцівасцяў над зыходнымі бацькоўскімі формамі. Гетэрозіс можа выяўляцца па адной або некалькіх прыкметах. Вегетатыўнае размнажэнне півонь дазваляе адабраць і замацаваць любую каштоўную стэрыльную форму.

2n=10: P. anomala, P. corsica, P. broteroi, P. rodia, P. daurica, P. mairei, P. emodi, P. mlokosewitschii, P. lactiflora, P. suffruticosa, P. decomposita, P. delavayi, P. lutea, P. potanini, P. tenuiofolia, P. veichii, P. brownii.

2n=20: P. officinalis, P. peregrina, P. parnassica, P. clusii, P. mascula, P. coriacea, P. obovata, P. wittmanniana.

Распаўсюджанне і экалогія

Вільгельм Бернацык. «Півоні»

Віды сямейства растуць у субтропіках і ўмераных раёнах. Пашыраны ва ўмераных і горных абласцях Еўразіі, Паўночнай Афрыкі і на захадзе Паўночнай Амерыкі. Трапляюцца ў светлых лясах, на субальпійскіх лугах, а таксама ў лесастэпах і стэпах. На Беларусі інтрадукаваны 3 травяністыя віды півоня адваротнаяйцападобная (Paeonia obovata), півоня адхіленая (Paeonia anomala), півоня малочнакветкавая (Paeonia lactiflora) — родапачынальніца мноства культурных сартоў, і 1 дрэвападобны — півоня паўкустовая (Paeonia ×suffruticosa).

Півоні аддаюць перавагу добра асветленым і прагрэтым сонцам участкам, хоць могуць перанесці і невялікае зацяненне ў сярэдзіне дня.

Лепшы тэрмін пасадкі півонь — жнівень—верасень.

Півоні размножваюць дзяленнем кустоў, але калі трэба атрымаць шмат раслін ўпадабанага сорта, то можна размножыць атожылкамі, сцябловымі і каранёвымі тронкамі. Самы надзейны спосаб — размнажэнне пупышкамі з кавалачкамі карэнішча. У кожнай частцы карэнішча павінна быць не менш за 2-3 пупышак.

Значэнне і прымяненне

Ева Гансалес. «Півоні і хрушч»

Аляксандр Кёстэр. «Нацюрморт з півонямі»

Паводле кітайскіх крыніц, цікавасць да півонь як дэкаратыўных раслін пачалася ў перыяд праўлення дынастый Цынь і Хань, раней 200 года да н. э. Такім чынам, півоні ў культуры ўжо больш за 2000 гадоў.

Paeonia officinalis і Paeonia anomala выкарыстоўваюць у якасці лекавай сыравіны. Сыравіну выкарыстоўваюць для падрыхтоўкі настойкі, якая ўжываецца як седатыўны сродак.

У Кітаі апалыя пялёсткі півонь падсушваюць і падсалоджваюць як чайны ласунак. Півоневая вада, настой пялёсткаў півоні, выкарыстоўвалася для піцця ў сярэднія вякі. Пялёсткі можна дадаваць у салаты або ў пуншы і ліманады.

У астраноміі

У гонар півоні названы астэроід (1061) Пеонія, адкрыты ў 1925 годзе нямецкім астраномам Карлам Рэйнмутам у Гейдэльбергскай абсерваторыі.

Класіфікацыя

Таксанамія

Род Півоня уваходзіць у манатыпнае сямейства півоневыя (Paeoniaceae) парадак Garryales.

Віды

Паводле інфармацыі базы дадзеных The Plant List (на ліпень 2016), род уключае 36 відаў:

• Paeonia algeriensis Chabert
• Paeonia anomala L. — Півоня адхіленая
• Paeonia arietina G.Anderson
• Paeonia × baokangensis Z.L.Dai & T.Hong
• Paeonia broteri Boiss. & Reut.
• Paeonia brownii Douglas
• Paeonia californica Nutt.
• Paeonia cambessedesii (Willk.) Willk.
• Paeonia cathayana D.Y.Hong & K.Y.Pan
• Paeonia clusii Stern
• Paeonia coriacea Boiss.
• Paeonia corsica Sieber ex Tausch
• Paeonia daurica Andrews
• Paeonia decomposita Hand.-Mazz.
• Paeonia delavayi Franch.
• Paeonia emodi Wall. ex Royl
• Paeonia intermedia C.A.Mey.
• Paeonia jishanensis T.Hong & W.Z.Zhao
• Paeonia kesrouanensis (J.Thiébaut) J.Thiébaut
• Paeonia lactiflora Pall. — Півоня малочнакветкавая
• Paeonia ludlowii (Stern & G.Taylor) D.Y.Hong
• Paeonia mairei H.Lev.
• Paeonia mascula (L.) Mill.
• Paeonia obovata Maxim. — Півоня адваротнаяйцападобная
• Paeonia officinalis L.
• Paeonia ostii T.Hong & J.X.Zhang
• Paeonia parnassica Tzanoud.
• Paeonia peregrina Mill.
• Paeonia qiui Y.L.Pei & D.Y.Hong
• Paeonia rockii (S.G.Haw & Lauener) T.Hong & J.J.Li
• Paeonia saueri Xiao Q.Wang & D.M.Zhang
• Paeonia × saundersii Stebbins
• Paeonia sterniana H.R.Fletcher
• Paeonia × suffruticosa Andrews
• Paeonia tenuifolia L.
• Paeonia × yananensis T.Hong & M.R.Li

Від Paeonia lutea прызнаны сінонімам віду Paeonia delavayi.

Від Paeonia mlokosewitschii і Paeonia wittmanniana паніжаны да падвідаў віду Paeonia daurica.

У флоры Расіі прызнаны Paeonia hybrida Pall..

Сарты

Сарты півоні адрозніваюцца велічынёй, афарбоўкай, будовай кветак, працягласцю цвіцення, вышынёй і формай куста. У афарбоўцы сартоў прысутнічаюць розныя адценні белага, жоўтага, аранжавага і чырвонага колеру. Тоны яркія і сакавітыя або мяккія, прыглушаныя, з ледзь улоўным пераходамі да іншага колеру. Старыя французскія сарты травяністых півонь часта выводзілі ў асноўным на зрэзку і трываласць сцеблаў не мела ніякага значэння. З часам з’явіўся кірунак ландшафтных півонь, і Амерыканская асацыяцыя півоняводаў увяла спецыяльную прэмію «Лепшая ландшафтная півоня». Гэта значыць акрамя таго, што яны, безумоўна, звяртаюць увагу на якасць і прыгажосць півоні, яны яшчэ асобна ацэньваюць яе ландшафтныя ўласцівасці.

Паводле Міжнароднага рэгістра (APS) у пачатку двухтысячных было зарэгістравана больш за 4664 сартоў травяністых і больш за 500 сартоў дрэвападобных півонь.

Па будове кветкі сарты дзеляць на:

• немахрыстыя, якія маюць толькі адзін шэраг шырокіх пялёсткаў ('Golden Glow', 'Надзя'),
• паўмахрыстыя ('Легіён Ханкор'),
• японскія ('Moon of Nippon'),
• анемонападобныя ('Лангфела'),
• махрыстыя паўшарападобныя,
• ружовыя ('Роберт Оўтэн'),
• карончатыя ('Канзас').

Рэгіструючым органам з’яўляецца Амерыканскае таварыства півонь. Некаторыя вядомыя сарты:

• Paeonia 'Bartzella'
• Paeonia 'Coral Charm'
• Paeonia 'Coral Sunset'
• Paeonia 'Da Fu Gui'
• Paeonia 'Fen Yu Nu'
• Paeonia 'Gui Fei Cha Cui'
• Paeonia 'Hai Huang'
• Paeonia 'Hu Hong'
• Paeonia 'Ni Hong Huan Cai'
• Paeonia 'Nymphe'
• Paeonia 'Pink Hawaiian Coral'
• Paeonia 'Xuan Li Duo Cai'
• Paeonia 'Yan Zi Xiang Yang'
• Paeonia 'Zi Fu Rong'
• Paeonia 'Zi Lian Wang Yue'
• Paeonia jishanensis 'Chun Hong Jiao Yan'
• Paeonia suffruticosa 'Feng Dan Bai'

Літаратура

• Півоня // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12).

• Paeonia // Ботанический словарь / сост. Н. И. Анненков. — СПб.: Тип. Имп. АН, 1878. — XXI + 645 с.
• С. Р. Пион, в ботанике // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Пион // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
• Пион : [арх. 3 января 2023] / А. Ю. Куленкамп // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Шипчинский Н. В., Комаров В. Л. Род 507. Пион — Paeonia // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редактор тома Б. К. Шишкин. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1937. — Т. VII. — 792 + XXVI с. — 5 200 экз.
• Род 1. Пион — Paeonia // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С. Я. Соколов. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1954. — Т. III. Покрытосеменные. Семейства Троходендроновые — Розоцветные. — С. 20—23. — 872 с. — 3 000 экз.
• Семейство пионовые (Paeoniaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. / Гл. ред. А. Л. Тахтаджян. — М.: Просвещение, 1981. — Т. 5. Ч. 2. Цветковые растения. / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — 512 с. — 300 000 экз.
• Павлова Л. А. Отечественные пионы: регистр сортов и сеянцев / Фотогалерея: Балассис-Чернова М. Ю.. — М., 2019. — 256 с.
• Думитрашко А.И. Пионы. — Кишинёв, 1984.
• Ипполитова Н. Я. Пионы. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2001. — 62 с.
• Успенская М. С. Пионы, цветы в саду. — М.: Фитон+, 2003. — 208 с.
• Дубров В. Ито-гибриды: прошлое и будущее // Цветоводство. — май/июнь 2007. — № 3.
• Тимохин В. И. Культура пионов и способы размножения // Интродукция и приёмы культуры цветочно-декоративных растений. — М.: Наука, 1997. — 168 с.
• Hong De-Yuan. Peonies of the World, Taxonomy and Phytogeography. — London and Missouri Botanic Garden, St. Louis: Kew Publishing, 2010. — ISBN 978-1-84246-392-5.
• Голиков К. Лучшие пионы для Подмосковья // Цветоводство : Часопіс. — 2002. — № 5.
• Червякова О., Келдыш М. Основные болезни пиона // Цветоводство : Журнал. — 2012. — № 5.

Спасылкі

• Пион: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
• Клуб "Цветоводы Москвы". Секция Пионов (классификация и описания сортов садовых пионов) (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 2 ліпеня 2008. Праверана 16 верасня 2013.
• Жашкова Т. Л.. Ито-гибриды - самые современные пионы (нявызн.). КЦ Зеленая линия. Архівавана з першакрыніцы 9 мая 2013. Праверана 16 верасня 2013.
• Вершхор Я.. Пионы нового тысячелетия: как воплощаются несбыточные мечты (нявызн.). КЦ Зеленая линия. Архівавана з першакрыніцы 30 ліпеня 2013. Праверана 16 верасня 2013.