Сузор’е мацярынства

Скульптура «Мацярынства» Вацлава Шыманоўскага. Парк імя Рамуальда Траўгута, Варшава.

Скульптура «Радасць мацярынства» Х. Сёрэнсэн-Рынгі. Віла Энсі, Хельсінкі.

Сузор’е мацярынства, або мацярынскае сузор’е (англ.: Motherhood constellation), — псіхааналітычнае паняцце, уведзенае выдатным амерыканскім псіхіятрам і даследчыкам развіцця немаўлят Дэніэлам Н. Стэрнам (1934—2012). Яно апісвае ўнікальную псіхічную арганізацыю і асаблівы стан свядомасці, які складваецца ў жанчыны са з’яўленнем дзіцяці, ставячы немаўля ў цэнтр яе ўнутранага свету і прыярытэтаў. Гэты стан адрозніваецца біялагічнай і псіхалагічнай гатоўнасцю асноўнай асобы, якая даглядае дзіця (найчасцей маці), да выканання новых задач. Яшчэ адзін выдатны псіхааналітык, брытанскі педыятр Дональд Вінікат (1896—1971), апісваў падобную з’яву як «першасную мацярынскую паглынутасць» (англ.: primary maternal preoccupation), падкрэсліваючы амаль поўную засяроджанасць мацеры на патрэбах немаўляці.

Канцэпцыя Дэніэла Стэрна

Дэніэл Стэрн, вядомы сваімі працамі пра развіццё Я-канцэпцыі ў немаўлят і дыядычныя адносіны «маці — дзіця», прысвяціў значную частку сваіх даследаванняў глыбокаму аналізу таго, што значыць стаць мацераю і як гэтая трансфармацыя ўплывае на развіццё як самой жанчыны, так і яе дзіцяці. У сваёй фундаментальнай працы 1998 года «Мацярынскае сузор’е: Псіхатэрапеўтычны падыход да бацькоўска-дзіцячых адносін» (англ.: The Motherhood Constellation: A Unifying View of Parent-Infant Psychotherapy), Стэрн сцвярджае, што з нараджэннем дзіцяці ў свядомасці мацеры складаецца спецыфічная псіхічная структура — «мацярынскае сузор’е». Слова «сузор’е» ўжытае тут метафарычна, каб падкрэсліць, што розныя аспекты псіхічнага жыцця жанчыны (яе думкі, пачуцці, страхі, успаміны, адносіны) нібыта збіраюцца ў новы, унікальны ўзор, у цэнтры якога знаходзіцца немаўля.

Маці абдымае сваё дзіця сярод мінакоў.

Гэтае сузор’е ўяўляе сабой істотную перабудову псіхалагічнага фокусу жанчыны: яе ўвага змяшчаецца з ранейшых прыярытэтаў, у прыватнасці партнёрскіх адносін, на ўласную асобу ў новай ролі і найперш на дзіця. Гэты новы стан свядомасці, на станаўленне якога ўплываюць культурныя асаблівасці, асобасныя рысы жанчыны, яе ўласны дзіцячы досвед і актуальнае жыццёвае становішча, утварае, паводле Стэрна, «унікальную сістэму Я, мацярынскае сузор’е». Яно пачынае складвацца яшчэ падчас цяжарнасці і можа заставацца актыўным на працягу многіх месяцаў, а то і гадоў. У гэты перыяд «самасвядомасць і ўнутраны свет мацеры пераважна арганізуюцца вакол дзіцяці, яго фізічнага і эмацыйнага дабрабыту, а таксама іх узаемнай сувязі». Маці становіцца глыбока паглынутай пытаннямі аховы і клопату пра сваё дзіця. З часам, па меры сталення дзіцяці, гэтае сузор’е можа станавіцца менш дамінантным, але, як наголошвае Стэрн, яно ніколі цалкам не знікае і імгненна актывізуецца, як толькі дзіця апынаецца ў небяспецы або патрабуе асаблівай мацярынскай увагі.

Стэрн вылучыў некалькі скразных тэм, або псіхалагічных задач, з якімі сутыкаецца маладая маці ў межах мацярынскага сузор’я:

• Тэма жыцця і развіцця — «Ці змагу я захаваць жыццё дзіцяці і спрыяць ягонаму здароваму развіццю?»: Гэта цэнтральная трывога мацеры наконт фізічнага выжывання і нармальнага развіцця немаўляці. Яна ахоплівае пытанні кармлення, сну, здароўя, бяспекі дзіцяці.
• Тэма першаснай роднаснасці — «Ці змагу я палюбіць сваё дзіця і ўсталяваць з ім глыбокую эмацыйную сувязь?»: Тычыцца здольнасці мацеры да аўтэнтычнага эмацыйнага кантакту з дзіцем, яе любові, пяшчоты, здольнасці разумець і адгукацца на патрэбы немаўляці.
• Тэма падтрымальнай матрыцы — «Ці змагу я стварыць і захоўваць неабходную сістэму падтрымкі?»: Гэта пытанне пра здольнасць мацеры мабілізаваць і прымаць дапамогу ад атачэння (партнёра, сям’і, сяброў, іншых мацярэй, спецыялістаў), якая б дазволіла ёй дзейсна клапаціцца пра дзіця і пра сябе.
• Тэма рэарганізацыі ідэнтычнасці — «Як зменіцца мая асоба і маё жыццё?»: Мацярынства запускае глыбокую перабудову самаўспрымання жанчыны, яе сацыяльных роляў, жыццёвых прыярытэтаў і адносін са светам.

Падтрымальнае асяроддзе і мацярынская матрыца

Каб паспяхова пераадольваць стрэсары, звязаныя з аховай і выхаваннем дзіцяці, і вырашаць задачы мацярынскага сузор’я, жанчына мае патрэбу ў тым, што Д. Вінікат апісаў як «падтрымальнае асяроддзе» (англ.: holding environment). Гэта не толькі фізічная, але і псіхалагічная атмасфера надзейнасці, прадказальнасці, прызнання і эмпатыі, якая дазваляе мацеры адчуваць сябе ў бяспецы, быць упэўненай у сваіх сілах і атрымліваць неабходную эмацыйную падтрымку. Менавіта такі кантэкст дазваляе ёй бяспечна даследаваць і развіваць уласныя мацярынскія паводзіны. Паводле слоў Стэрна, маладая маці, часта яшчэ падчас цяжарнасці, інтуітыўна пачынае развіваць так званую «мацярынскую матрыцу» — сетку сацыяльнай падтрымкі, што складаецца з больш дасведчаных мацярэй, бацькоў, сваякоў або сябровак, якія могуць падзяліцца досведам, аказаць практычную дапамогу і эмацыйную падтрымку, умацоўваючы такім чынам яе ўласнае падтрымальнае асяроддзе.

Сунастроенасць у дыядзе «маці — дзіця»

У сваіх працах Стэрн таксама надае вялікае значэнне паняццю «сунастроенасці» (англ.: attunement) апекуна дзіцяці. Гэта здольнасць бацькоў чуйна ўспрымаць і адпаведна рэагаваць на невербальныя сігналы дзіцяці пра ягоныя эмацыйныя станы і патрэбы. Сунастроенасць — гэта не проста механічнае капіраванне паводзін немаўляці, а хутчэй глыбокае эмпатыйнае «рэзанаванне» з ягоным ўнутраным светам. Напрыклад, калі немаўля праяўляе радаснае ўзбуджэнне, пашыраючы вочы і агукаючы, сунастроеная маці можа адгукнуцца лагоднай усмешкай і словамі накшталт: «О, ты так узрадаваўся!», вымаўленымі з адпаведнай эмацыйнай інтанацыяй, што адпавядае інтэнсіўнасці перажыванняў дзіцяці.

Маці, узаемадзеянне якіх з дзіцем з’яўляецца менш сунастроеным (напрыклад, праз уласную стомленасць, трывогу або неразуменне сігналаў дзіцяці), могуць не праяўляць тых паводзін, якія б аптымальна стымулявалі развіццё дзіцяці праз камунікацыю і спрыялі развіццю ў яго адчування, што яго разумеюць. Высока сунастроеныя мацеры не абавязкова дакладна капіруюць знешнія паводзінныя праявы дзіцяці; замест гэтага яны настройваюцца на ягоны ўнутраны афектыўны (несвядомы) стан і паўтараюць яго ў відазменены, больш сталы спосаб, што дапамагае немаўляці ўсведамляць і рэгуляваць уласныя эмоцыі.

Тэрапеўтычнае значэнне

Актывізацыя мацярынскага сузор’я азначае для маладой мацеры, што, паводле слоў Стэрна, «актуалізуюцца ўсе яе нявырашаныя пытанні, звязаныя з тэмай мацярынства і ўласным досведам адносін з мацераю (то-бок досведам быць дачкой)». Мінулыя траўмы, незадаволеныя патрэбы, засвоеныя мадэлі паводзін — усё гэта можа выйсці на пярэдні план і істотна ўплываць на ўзаемадзеянне з уласным дзіцем.

У такіх выпадках, пры неабходнасці, псіхатэрапія можа стаць для жанчыны значнай падтрымкай. Тэрапеўтычная праца накіравана на тое, каб дапамагчы ёй усвядоміць, мадыфікаваць і «перафарматаваць» уласнае мацярынскае сузор’е. Тэрапеўт можа дапамагчы мацеры даследаваць яе ўнутраныя ўяўленні пра сябе як пра маці, пра сваё дзіця, пра ўласную маці і пра адносіны паміж імі. Як адзначае Стэрн, тэрапія прапануе «цэлы шэраг магчымых вобразаў маці, якімі яна можа стаць». «Уключэнне маці ў тэрапеўтычныя адносіны, — піша ён, — дае ёй некалькі іншых магчымых мадэлей мацярынства, якія яна рэальна магла б прыняць або да якіх імкнуцца, а таксама некалькі іншых мадэлей, ад якіх яна магла б адмовіцца або якіх пазбягаць». Тэрапеўт, у такім разе, можа стаць часткай падтрымальнага асяроддзя для мацеры, дапамагаючы ёй знайсці ўласныя рэсурсы і пабудаваць больш гарманічныя адносіны з дзіцем.

Літаратура

• Stern, D. N. (1995). The Motherhood Constellation: A Unified View of Parent-Infant Psychotherapy. New York: BasicBooks. doi:10.4324/9780429482489. ISBN 9780429482489.
• Stern, D. N. (1998). "Mothers' Emotional Needs". Pediatrics. 102 (Supplement_E1). American Academy of Pediatrics: 1250–1252. doi:10.1542/peds.102.SE1.1250. PMID 9794964.
• Finello, Karen Moran (2005). The handbook of training and practice in infant and preschool health. San Francisco: Jossey-Bass. ISBN 0-7879-6971-0.
• Sills, Franklyn (2008). Being and Becoming: Psychodynamics, Buddhism, and the Origins of Selfhood. Berkeley, California: North Atlantic Books. ISBN 978-1-55643-762-5.
• Caldwell, Lesley; Robinson, Helen Taylor, рэд-ры (2016). "Primary Maternal Preoccupation". The Collected Works of D. W. Winnicott: Volume 5, 1955-1959. Oxford University Press. pp. 183–188. doi:10.1093/med:psych/9780190271374.003.0039. ISBN 9780190458430.