Сігізмунд Герберштэйн

Сігізмунд Герберштэйн
ням.: Siegmund Freiherr von Herberstein
Герберштэйн ў рускім футры, падараваным яму Васілём III
Нараджэнне	23 жніўня 1486 Віпава[d], абшчына Віпава[d], Славенія
Смерць	28 сакавіка 1566 (79 гадоў) Вена, Габсбургская манархія
Бацька	Leonhard von Herberstein[d]
Маці	Barbara von Lienz und zum Lueg[d]
Адукацыя	Венскі ўніверсітэт
Дзейнасць	дыпламат, пісьменнік, гісторык, арыстакрат
Прыналежнасць
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Барон Сігізмунд фон Герберштэйн (ням.: Siegmund Freiherr von Herberstein; 23 жніўня 1486, Віпава, Славенія — 28 сакавіка 1566) — свяшчэннарымскі дыпламат, ураджэнец сучаснай Славеніі (валодаў мясцовымі дыялектамі, што дапамагло яму ў Расіі), падарожнік, пісьменнік і гісторык. Найбольшую вядомасць як у Расіі, так і за яе межамі, набыў за свае шырокія працы пра геаграфію, гісторыю і ўнутраны лад Маскоўскага Вялікага княства і Рускага царства. Меў тытул рыцара (за ваенную службу).

Аўтар працы «Запіскі аб Масковіі», у якой асобны раздзел «Аб Літве» быў прысвечаны землям сучаснай Беларусі.

Біяграфія

Сігізмунд Герберштэйн. Карціна славенскага мастака Юрыя Шубіча (1885)

Нарадзіўся ў Віпахе, герцагства Крайна (Аўстрыя; цяпер Віпава, Славенія). Бацька — Леанард фон Герберштэйн, з шляхетнай нямецкай сям'і, якая з XIII стагоддзя валодала замкам Герберштэйн у Штырыі. Хоць у сям'і несумненна гаварылі па-нямецку, ужо ў дзяцінстве ён стаў вывучаць славянскія дыялекты мясцовых жыхароў, што, па яго словах, наклікала на яго кпіны аднагодкаў, але затое пасля дапамагло яму ў пасольствах у Расію. Наогул у сталым узросце Герберштэйн выяўляў цікавасць да лінгвістыкі і, відаць, быў знаёмы з некалькімі славянскімі мовамі: так, у яго «Запісках аб Масковіі» ёсць спецыяльны раздзел пра рускае вымаўленні, у якім гаворыцца, у прыватнасці: «Насуперак звычаю іншых славян рускія прамаўляюць літару g як прыдыхальнае h, амаль на чэшскі лад».

У 1499 годзе паступіў у Венскі ўніверсітэт, дзе вывучаў філасофію і права, у 16 ​​гадоў атрымаў ступень бакалаўра, але ў 20 гадоў (у 1506 годзе) пакінуў універсітэт з прычыны неабходнасці забяспечваць сям'ю, і пачаў афіцэрскую кар'еру. У 1508 годзе, падчас вайны з венграмі, быў прысвечаны ў рыцары імператарам Максіміліянам I за паспяховую дастаўку правіянту ў абложаную крэпасць Мара і разгром варожага атрада ў ходзе вылазкі супраць венецыянцаў. C 1515 года — член Імперскага савета, у 1516 годзе атрымаў першае дыпламатычнае даручэнне: пераканаць дацкага караля Крысціяна II захоўваць вернасць каралеве Ізабэле (унучцы імператара) і адхіліць ад сябе каханку. Хоць місія Герберштэйна і не ўвянчалася поспехам, імператар Максіміліян пераканаўся ў яго дыпламатычных здольнасцях, і Герберштэйн з тых часоў, на працягу амаль 40 гадоў (1515—1553), быў на дыпламатычнай службе, прыняўшы ўдзел у 69 пасольствах у розныя краіны Еўропы, а таксама ў Турцыю. Габсбургі (дакладней Карл V) узнагароджвалі яго маёнткамі і тытуламі. У 1532 годзе ўзведзены ў баронскае званне.

У 1541 годзе Герберштэйн з дыпламатычным даручэннем наведаў Стамбул, дзе меў асабістую сустрэчу з султанам Сулейманам Пышным.

Герберштэйн у Маскоўскай дзяржаве

Карта Масковіі, апублікаваная Герберштэйнам у 1549 г.

План Масквы з «Запісак аб Масковіі», выданне 1556 года. Паказаны Крэмль і яго ваколіцы.

Двойчы наведаў Маскоўскае княства: у 1517 годзе выступаў пасрэднікам у мірных перамовах Масквы і Вялікага Княства Літоўскага, а ў 1526 годзе — у аднаўленні дагавора 1522 года. Першае пасольства Герберштэйна не дасягнула поспеху: яго мэтай было схіліць Васіля III да міру з Літвой для сумеснай барацьбы з туркамі, але літоўцы патрабавалі вяртання Смаленска, Герберштэйн іх падтрымліваў, аднак Васіль адказваў рашучай адмовай. Другое пасольства ў Расію (сакавік — лістапад 1526 года), у якім ён прадстаўляў кіраўніка Аўстрыі эрцгерцага Фердынанда, сумесна з паслом імператара Карла V Леанардам Нугаролам, пераследвала падобную мэту: спрыяць ператварэнню пяцігадовага перамір'я паміж Расіяй і Літвой, тэрмін якога мінаў ў 1527 годзе, у вечны мір. У выніку, аднак, перамір'е было толькі падоўжанае на шэсць гадоў.

Працягласць гэтых візітаў (9 месяцаў у 1526 годзе), разам з веданнем мовы, дазволіла яму вывучыць рэчаіснасць шмат у чым загадкавай тады для еўрапейцаў Рускай дзяржавы.

Запіскі пра Масковію

«Запіски» Герберштэйна, выданне 1557 г.

Вынікам падарожжаў у Рускую дзяржаву стала выдадзеная ў Вене ў 1549 годзе на лацінскай мове кніга «Rerum Moscoviticarum Commentarii» (літаральна «Запіскі пра маскоўскія справы», у рускай літаратуры звычайна называецца «Запіскі аб Масковіі»). У аснову кнігі пакладзена дыпламатычная справаздача аб Расіі, якую склаў Герберштэйн па выніках свайго другога пасольства. Герберштэйн, як паказвае яго праца, не толькі падрабязна распытваў мноства рускіх людзей пра гісторыю і цяперашні стан Расіі, але і непасрэдна знаёміўся з рускай літаратурай, так што яго праца ўтрымлівае пераказы і пераклады шэрагу старажытнарускіх твораў. У іх ліку — царкоўны статут Уладзіміра Святога, «Запытанне Кірыкава», Судзебнік Івана III. «Воклічы Кірыкавы» Герберштэйн, несумненна, меў на больш поўнай рэдакцыі, чым тая, што дайшла да нас. Акрамя таго, Герберштэйн карыстаўся летапісамі і рускім дарожнікам — адной з крыніц «Кнігі Вялікаму Чарцяжу», якая з'явілася пазней — для апісання шляху ў Пячоры, Югру і да ракі Обі. Герберштэйн таксама ўважліва вывучыў еўрапейскую літаратуру пра Масковію, якая існавала да таго часу, але ставіўся да яе скептычна. Герберштэйн адрозніваўся унікальнай выверкай атрыманых ім звестак і як сам пісаў, ніколі не спадзяваўся на выказванні аднаго чалавека, а давяраў толькі супадальным звесткам ад розных людзей.

У выніку даследаванняў Герберштэйн змог стварыць першае ўсебаковае апісанне Расіі, якое ўключае гандаль, рэлігію, звычаі, палітыку, гісторыю і нават тэорыю рускага палітычнага жыцця. Складанне Герберштэйна карысталася вялікай папулярнасцю: яшчэ пры жыцці аўтара яно вытрымала 5 выданняў і было пераведзена на італьянскую і нямецкую (самім Герберштэйнам) мовы. Яно надоўга стала асноўнай крыніцай ведаў еўрапейцаў аб Расіі.

Пра Літву

Сігізмунд Герберштэйн. Зубр

Твор «Запіскі пра Масковію» напісаны як вынік службовых падарожжаў Герберштэйна ў Маскву і Ноўгарад (1516—1517, 1526—1527).

Раздзел «Пра Літву» пачынаецца з панегірыка Яўстафію Дашковічу, і быў складзены як паводле ўласных назіранняў Герберштэйна, так і паводле звестак яго знаёмых: Дашковіч даў звесткі пра падрабязнасці набегу войска ВКЛ і татараў на Северскую зямлю (1521), пра характар узаемадзеяння саюзнікаў у час гэтага паходу, пра адносіны чаркаскага ваяводы і крымскага хана Мухамеда-Гірэя; літоўскі канцлер Альбрэхт Гаштольд — пра вайну з Маскоўскай дзяржавай у 1517—1518 (яму ж Герберштэйн прыпісвае і звесткі пра гандаль у Кіеве); падрабязна апісаны мяцеж Глінскага (1508).

Праца Герберштэйна ўтрымлівае шмат звестак па геаграфіі «Літвы і Русі», класіфікуе рэкі паводле іх басейнаў, адзначае такую характэрную прыкмету краіны, як балоты, называе краіну «лясістым краем». Апісваюцца Гродна, Крэва, Барысаў, Мінск і інш.

Герберштэйн заўважыў, што праваслаўныя жыхары («Літвы») перамешаны з «чужымі, іншамоўнымі і іншавернымі плямёнамі»; ён дзівіўся бяспраўнаму становішчу прыгоннага сялянства і дробнай шляхты, цвердзячы: «Народ там прыгнечаны цяжкім рабствам». Крытыкаваў мясцовую шляхту за слабае грамадзянскае пачуццё, самахвальства, за карыстанне і злоўжыванне «непамернай свабодай».

Ёсць звесткі пра гаспадарку тагачаснай Беларусі, напрыклад, Гарадзеншчыны. Паводле звестак Герберштэйна, з Беларусі актыўна вывозілася сыравіна (мёд, воск, паташ, смала, збожжа, драўніна для будовы караблёў) у Гданьск, а адтуль у Нідэрланды; з усходу завозіліся соль, скуры, футра, маржовая косць. Паводле Герберштэйна, беларускія купцы карысталіся прывілеямі ў гандлі з Маскоўскай дзяржавай.

Важным пунктам з'яўляецца разуменне Герберштэйнам назвы «Літва»: «…бліжэй за ўсіх да Масковіі… Я гавару цяпер не пра адну толькі вобласць, але аб краінах, якія да яе прылягаюць і разумеюцца пад агульнай назвай Літва. Яна цягнецца доўгай паласой ад горада Чаркасы, які знаходзіцца ля Барысфена (Дняпра), аж да Лівоніі». У іншым месцы Герберштэйн называе беларускія землі Руссю, сцвярджаючы, што большай часткай Русі валодае вялікі князь маскоўскі, а астатнімі яе часткамі — вялікі князь літоўскі Жыгімонт: гарады на заходнім беразе Дняпра «падпарадкаваны каралю польскаму, тыя ж, што ляжаць па ўсходняму берагу, падуладны гаспадару Маскоўскаму, акрамя Дуброўны і Мсціслава, якія знаходзяцца пад уладай Літвы».

Літаратура

• Белазаровіч В. А. Гістарыяграфія гісторыі Беларусі: вучэб. дапаможнік; Установа Адукацыі «Гродзенскі Дзярж. Ун-т імя Я. Купалы». — Гродна : ГрДУ, 2006. — 345 с. — ISBN 985-417-858-7. С. 42—44.
• Doroschenko D. Die Ukraine und Deutschland. München, 1994 (ням.)
• Шаркова И. С. О русском переводе «Записок о Московитских делах» С. Герберштейна 1785 г. // XVIII век. — СПб., 1993. — Вып. 18. — С. 343—350.
• Герберштейн, Сигизмунд // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Фрёчнер Рейнхард. Угры - венгры - гунны: С. Герберштейн об одном мотиве московской политической мифологии // Зубовские чтения: Сборник научных статей: Выпуск 2 / Сост.: Н. И. Шириня, С. И. Смирнова; Гос. историко-архитектурный и художественный музей-заповедник «Александровская Слобода». — СТР-ПРИНТ, 2004. — С. 128-138. — 168 с. — 300 экз. — ISBN отсутствует.

Спасылкі

• Січинський В. Чужинці про Україну. -Авґсбурґ, 1946 (К., 1992)
• Микола ВАСЬКІВ. «Нотатки про Московію» Зигмунда Герберштейна в російській рецепції — як приклад антинаукового маніпулювання.
• Аделунг Фридрих (Федор Павлович). Критико-литературное обозрение путешественников по России до 1700 года и их сочинений. Часть 1-я// Чтения в Императорском Обществе Истории и Древностей Российских при Московском Университете. Год третий. № 9. — М.: В Университетской типографии, 1848. — С. 106—115. Архівавана 17 снежня 2017.