Тыгран Геворгавіч Чухаджан

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Тыгран Геворгавіч Чухаджан
арм.: Տիգրան Գեւորգի Չուխաճյան
Асноўная інфармацыя
Поўнае імя Тыгран Геворгавіч Чухаджан
Дата нараджэння 1837[1][2][…]
Месца нараджэння
Дата смерці 23 сакавіка 1898(1898-03-23)
Месца смерці
Месца пахавання
Краіна Асманская імперыя
Музычная дзейнасць
Прафесіі дырыжор, кампазітар, музычны педагог, піяніст
Інструменты фартэпіяна
Жанры класіка
Узнагароды
Ордэн Святога Станіслава
Ордэн Святога Станіслава
Ордэн Меджыдые 4 ступені Ордэн Льва і Сонца 4 ступені
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Тыгран Геворгавіч Чухаджан (арм.: Տիգրան Գեւորգի Չուխաճյան[Кам 1]; 1837, Канстанцінопаль — 11(23) сакавіка 1898, Ізмір) — армянскі кампазітар, дырыжор, піяніст, музычна-грамадскі дзеяч, педагог[4], заснавальнік армянскага опернага мастацтва[4][5][6][7], армянскага музычнага тэатра[8], адзін з заснавальнікаў армянскай нацыянальнай прафесійнай музычнай школы[9]. Аўтар першай оперы і аперэты ў музычнай гісторыі  (англ.) Усходу[10][11][Кам 2], заснавальнік музычнага тэатра на Блізкім Усходзе[4][12][13].

Біяграфія[правіць | правіць зыходнік]

Тыгран Чухаджян.

Нарадзіўся ў акрузе Пера (турэцк.: Pera), Канстанцінопаль, у сям'і палацавага гадзіншчыка[12][14]. Яго бацька, Геворг, быў аматарам мастацтва, усяляк падтрымваў таленавітага сына ў імкненні атрымаць музычную адукацыю[15]. Ужо ва ўзросце 15-16 гадоў малады Чухаджан прыцягнуў увагу музычнай супольнасці сваім выкананнем фартэпіянных кампазіцый[15]. Надалей развіццю яго музычных здольнасцей спрыяў кампазітар Габрыэль Еранян  (руск.). Прафесійнае музычнае навучанне пачалося пад кіраўніцтвам італьянскага піяніста Ч. Мандзоні[16], у якога Чухаджан браў урокі фартэпіяна і тэорыі музыкі цягам некалькіх гадоў. Паводле савета апошняга ён адправіўся ў Італію для дасканалення адукацыі — у 18611864 вучыўся ў Мілане[8][17]. Так Чухаджан стаў адным з першых армянскіх кампазітараў, які атрымаў вышэййшую музычную адукацую ў Еўропе[12]. Праз некаторы час пасля вяртання з Італіі кампазітар жаніўся са спявачкай Анік Абазян. З гэтага перыяду займаўся таксама выкладчыцкай дзейнасцю.

У 1860-х гадах пачаў бароцца разам з іншымі перадавымі прадстаўнікамі армянскага насельніцтва Турцыі за развіццё сваёй нацыянальнай культуры, з'яўляўся кіраўніком прагрэсіўна настроеных музыкантаў-армян, якія прапагандавалі перадавую еўрапейскую музычную культуру, формы арганізацыі музычнай адукацыі, а таксама музычна-грамадскага жыцця[18]. Браў удзел у арганізацыі армянскіх музычных таварыстваў, у прыватнасці, супрацоўнічаў з музычнай арганізацыяй „Армянская ліра“[8] — першай у сваім родзе ў музычнай гісторыі Блізкага Усходу[19], і разам з Габрыэлем Еранянам браў удзел у арганізацыі музычнага часопіса „Армянская ліра  (руск.)“ (18611864)[4]. Прымаў актыўны ўдзел у арганізацыі агульнадаступных канцэртаў, чытаў лекцыі[20], кіраваў армянскім аркестрам акругі Хасгюх Канстанцінопаля.

У 1872 годзе Чухаджян робіцца заснавальнікам армянскага музычнага тэатра[8]. З 1877 года ўзначальваў музычна-тэатральную трупу[12]. Арганізаваў „Тэатр атаманскай оперы“, якая пазней была названа „Армянская трупа турэцкай аперэты“[21]. Супрацоўнічаў з музычным тэатрам „Гусанергакан“, асабліва плённай была яго супраца з тэатрам „Арэвелян татрон“ (Усходні тэатр) Акопа Вардавяна  (руск.)[22], музычным кіраўніком якога ён быў на працягу некалькіх гадоў[23]. У 18911892 гадах кампазітар пабываў у Парыжы, дзе былі пастаўлены яго аперэты. Французская прэса звала яго „ўсходнім Афенбахам[22].

Тыгран Чухаджан і Акоп Вардавян (карыкатура, XIX стагоддзе).

У 1896 годзе Чухаджан, з-за ўзмацнелых антыармянскіх рэпрэсій[24], разам з сям'ёй пераехаў са сталіцы ў Ізмір. Неўзабаве пасля гэтага ён сканаў ад раку ва ўзросце 61 года. З-за хуткаплыннай хваробы і скону кампазітара яго апошні музычна-тэатральны твор застаецца не завершаным[25]. У апошнія гады жыцці жыў у галечы[26], пахаванні Чухаджана былі арганізаваны „Таварыствам для тых, хто патрабуюць“. Пра яго смерць армянская газета „Мшак“ з гаркатой пісала: „Смерць у беднаце і слаўныя пахаванні[15].

Адна з яго вучаніц так апісвае Чухаджана:

„Ён адрозніваўся ад усіх, каго я ведала. Ён ніколі не насіў феску ў памяшканні, яго сіваватыя валасы напаміналі пра Бетховена. Ён валодаў непаўторным характарам, ганарлівай выправай і вытанчанымі манерамі. Ён хацеў, каб яго студэнты ўкладалі ў гульню ўсё сэрца і душу. Альтруіст і сціплы чалавек, ён заўсёды насіў цёмна-шэры фрак…“[15]

(Massis weekly, may 31, 2008)

Па выпадку падпісання Сан-Стэфанскага міра Чухаджан быў узнагароджаны ордэнам святога Станіслава  (руск.) імператарам усерасійскім Аляксандрам II[24][27].

Пахаваны на армянскіх могілках Ізміра. Праз два гады пасля скону кампазітара яго вучань А. Сінанян усталяваў над магілай Чухаджана яго мармуровы бюст.

Творчасць[правіць | правіць зыходнік]

Афіша аперэты «Арыф», XIX стагоддзе.

Тыгран Чухаджян пакінуў значную творчую спадчыну — некалькі опер і аперэт, першыя камерныя, сімфанічныя  (руск.) і фартэпіянныя[28] складанні ў армянскай музыцы[29], а таксама песні і рамансы, музыку да драматычных спектакляў. Яго фартэпіянныя п’есы ахаплялі розныя жанры і формы такія як разгорнутыя фантазіі, парафразы, фугі і танцы, хоць найбольш шматлікія былі п’есы танцавальнага характару[28]. Сярод іншых твораў «Вялікі вальс», «Арыентальная ліра» і некаторыя іншыя па сваёй імправізацыйнасці і віртуознасці блізкія да характару парафраз і фантазій рамантычнай музыкі Ліста і Тальберга[28]. Чухаджан імкнуўся авалодаць найбольш незвычайнымі музычнымі жанрамі і формамі[15]. У сваіх творах кампазітар па-майстэрску спалучае метады еўрапейскага музычнага выразу з лада-меладычнымі элементамі заходне-армянскай гарадской народнай музыкі, армянскай духоўнай музыкі[30], з мелодыямі ўсходняй музыкі ў цэлым, выяўляючы высокае майстэрства паліфоніі. Менавіта ў творчасці Чухаджана ўпершыню ў армянскай музыцы з’явіліся самастойныя поліфанічныя формы[28]. Лічыцца, што ў яго музыцы яшчэ не прысутнічаюць мелодыі армянскага народнага фальклору — вясковых народных песень і г.д.. Гэты рух у армянскай класічнай музыцы пачынаецца толькі з 1880-х гадоў[10].

Быўшы шырока адораным кампазітарам, Чухаджан хадзіў па вуліцах горада, слухаючы і адзначаючы фрагменты мелодый і рытмічныя матывы для выкарыстання іх у сваіх творах[22]. У фарміраванні яго музычнага стылю значны ўплыў зрабіла школа італьянскай оперы і французская аперэта[22]. У 1868 годзе Чухаджян піша оперу «Аршак II» — першую армянскую нацыянальную оперу[12][31][32][33].

Пачынаючы з 1870-х гадоў Чухаджан працуе над музычнымі камедыямі, аперэтамі. У іх кампазітар тонка хавае нацыянальныя, сацыяльныя і палітычныя намёкі, выносячы на першы план побытавыя і сатырычныя элементы, рамантычныя перажыванні. Менавіта ў аперэтах асабліва адзначаецца ўплыў армянскага гарадскога музычнага фальклору. Ён пачынае супрацоўнічаць з армянскімі і італьянскімі лібрэтыстамі, у прыватнасці з Т. Налянам, Албарэта і іншымі. У 1872 годзе на аснове сюжэта «Рэвізора  (руск.)» Гогаля кампазітар піша аперэту «Арыф» (лібрэта на турэцкай мове армянскімі літарамі) — першую ў гісторыі армянскай класічнай музыкі, у 1873 годзе аперэту «Кёса кёхва» («Лысаваты стараста», аўтар лібрэта Геворг Рштуні), які быў пастаўлены ў тым жа годзе ў тэатры Вардавяна. «Кёса кёхва» ўжо ў першы перыяд быў пастаўлены больш за 60 раз[15]. Найбольш папулярнай яго аперэтай робіцца «Леблебіджы», працу над якой Чухаджан завяршае ў 1875 годзе. Вялікую папулярнасць гэтым аперэтам прынеслі лірызм музыкі, імклівасць развіцця дзеянні і досціп, жвавасць і трапнасць характарыстык[34]. Як адзначае Е. Барварт, у сваіх аперэтачных творах Чухаджан насіў уплыў заходнееўрапейскіх майстроў аперэты Ж. Афенбаха, Ш. Лякока  (руск.) і Ф. Зупе  (руск.)[26]. Паводле «Оксфардскага опернага слоўніка» ў гэтых творах адчуваецца армянскі побыт і норавы свайго часу[16]. Многія яго творы былі апублікаваны ўжо ў 18701880-х гадах[22]. У 1890 годзе кампазітар завяршае працу над операй-феерыяй «Земірэ»[17]. Большасць гэтых твораў ставілася пры яго жыцці[34]. Сімфанічныя творы Чухаджана выконваліся таксама аркестрам Сінаняна[35]. У 1897 годзе ў армянскай прэсе з’яўляецца інфармацыя пра завяршэнне Чухаджанам оперы «Індыяна»[8][36]. Пачынаючы з перыяду міланскай навукі, на далейшую творчасць кампазітара вялікі ўплыў зрабіла музыка Джузэпэ Вердзі.

Вонкавыя відэафайлы
Фрагмент з оперы «Аршак II»

Музычны крытык Адольфа Таласа пра творчасць Чухаджана піша:

«Тыгран Чухаджан быў першым кампазітарам, які ўжыў еўрапейскую музычную тэхніку да ўсходняй музыкі. Яго высока арыгінальныя ідэі, свежасць музычнай мовы, яркасць аркестроўкі  (руск.) — усё прасякнута святлом Усходу. Яго кампазіцыі  (руск.) поўныя ўлады і зачаравання, адрозніваюцца сваёй дасканаласцю гармоніі і ўзаемадапаўнення»[22]

(Revue Theatrale, 1904 Paris, No. 16 )

Ён з’яўляецца таксама аўтарам музычнай драмы «Алексіназ» з гісторыі сербска-турэцкай вайны[34]. Згодна з музычным крытыкам П. Хертэлендзі, Чухаджан галоўным чынам з’яўляўся кампазітарам бельканта. Сваімі музычнымі ўплывамі яго творчасць вагаецца паміж Беліні і Барадзіным, робячыся сапраўднай сумессю Усходу і Захаду. Кампазітар засяроджваецца галоўным чынам на дуэтах і арыях, рэдка выкладаючы дэталі драматычных момантаў[37].

Паводле аўтараў «Кароткай гісторыі оперы»[5] і «Оксфардскага опернага слоўніка»[16], з’яўляючыся актыўным прыхільнікам вызвалення Арменіі ад турэцкага ярма, Чухаджан унёс дух нацыяналізму ў сваё мастацтва.

«Аршак II»[правіць | правіць зыходнік]

Опера «Аршак II» — першая армянская нацыянальная опера[13][16][29][31][34][38] і найбуйнейшы[8] твор Чухаджяна. Працу над операй кампазітар скончыў у 1868 годзе ў Канстанцінопалі, аўтар двухмоўнага (армянская, італьянская) лібрэта паэт і драматург Таўмас Тэрзян  (руск.), опера выдадзена ў 1871 годзе[39]. Па сваім стылі лібрэта Тэрзяна ставіцца да лірыка-драматычнага жанру. Запіска пра завяршэнне оперы ў кнізе Тэрзяна на італьянскай мове пазначыла нараджэнне армянскай нацыянальнай оперы[22].

Першая пастаноўка ўжыццявілася 10 сакавіка 1868 года[40] ва ўрыўках[16] у тэатры «Навум» італьянскай опернай трупай. Кампазітар планаваў паставіць оперу цаліком у наступным 1869 годзе[25], аднак як з-за неспрыяльных умоў Асманскай імперыі[41], так і з-за адсутнасці патрэбных матэрыяльных рэсурсаў, ажыццявіць гэту ідэю не атрымліваецца. Пры жыцці аўтара асобныя нумары з оперы гучалі ў канцэртным выкананні[34] ў Канстанцінопалі (выконвалася пад назвай «Алімпія»), Венецыі і Парыжы[22]. У 1873 годзе фрагменты з оперы[17] былі прадстаўлены ў Сусветнай выстаўцы ў Вене[42].

Першая старонка фартэпіяннай транскрыпцыі ўверцюры оперы «Аршак II» выдадзенай у Канстанцінопалі ў 1900 годзе пад загалоўкам «Алімпія»

Манументальны «Аршак II» напісаны ў традыцыях італьянскай гісторыка-рамантычнай оперы першай паловы XIX стагоддзя — Расіні, Беліні і асабліва ранняга Вердзі[20][34]. Увасабляючы лірычную ідэю лібрэта, Чухаджан тонка раскрыве таксама гераічныя і драматычныя лініі оперы. Галоўныя дзейныя асобы — цар Вялікай Арменіі Аршак II  (руск.), царыца Алімпія, княгіня Парандзем, князі Гнел, Тырыт і іншыя[43]. Сюжэт з гісторыі Арменіі заснаваны на звестках старажытнаармянскіх гісторыкаў Маўсеса Харэнацы і Фаўстаса Бузанда[44]. Дзеянні разгортваюцца ў 365—367 гадах у Армавіры ў эпоху складаных стасункаў Вялікай Арменіі, Персіі і Рыма. Музычна-літаратурнай ідэяй опера адлюстроўвае таксама імкненне армянскага народа XIX стагоддзя да нацыянальнага і сацыяльнага вызвалення[34]. Па сваім жанры «Аршак II» ставіцца да еўрапейскай «вялікай оперы  (руск.)» (Grand opera), дзе выкарыстоўваецца вялікі сімфанічны аркестр, харавы і духавы ансамбль, разгорнутыя масавыя сцэны.

Пасля смерці Чухаджана яго арыгінальныя рукапісы былі адпраўлены ў Арменію ў 1920 гадах яго ўдавой А. Абазян[45]. Яны былі выяўлены музыкаведам Г. Тыгранавым  (руск.) у 1942 годзе[46], пасля чаго пачалося другое жыццё гэтага твора. Цалкам опера была прадстаўлена шырокай публіцы 29 лістапада 1945 года[47]. Для новай пастаноўкі лібрэта оперы было апрацавана А. Гулакянам  (руск.), дырыжорам выступіў М. Таўрызіян  (руск.). «Аршак II» быў пастаўлены ў Неапалі, Вене і іншых гарадах свету[48]. У 1956 годзе опера была пастаўлена ў Вялікім тэатры Масквы[48]. У 2001 годзе «Аршак II» быў пастаўлены ў ЗША[49].

Музычны кіраўнік оперы Сан-Францыска, музыкавед Кліфард Крана піша пра «Аршака II»:

«Сваімі непараўнанымі палацавымі пераваротамі, спробамі забойства і любоўнай варожасцю опера „Аршак II“ прапануе ўсё, што можна чакаць ад сапраўднай драмы.»[49]

Гаворачы пра «Аршака II», музычны крытык Д. Стывенс адзначае ўплыў італьянскай оперы сярэдзіны XIX стагоддзя, падкрэсліваючы моцную лірычную выразнасць твора і ідыёму з творчасцю Вердзі[50].

«Земірэ»[правіць | правіць зыходнік]

«Земірэ» — апошняя маштабная опера Чухаджана, напісана ў 1890 годзе[17]. Аўтар лібрэта — Тыгран Келамджан. Опера складаецца з чатырох дзеянняў. У аснове сюжэта ляжыць арабская казка. Выточная назва — «Ebudia e Zemire».

Опера пастаўлена ў Канстанцінопалі сіламі французскіх і італьянскіх труп[12]. Упершыню «Земірэ» была цалкам прадстаўлена 12 красавіка 1891 года ў французскім тэатры «Concordia»[5][51]. Некалькімі гадамі пазней Тамаса Франсіні ажыццявіў італьянскі пераклад для еўрапейскай прэм’еры оперы. Ёсць дадзеныя пра пастаноўку оперы італьянскай тэатральнай кампаніяй у тэатры «French Palais de Crystal Theater» у 1894 годзе Тамаса Франсіні. Паводле паведамленняў тагачаснай канстанцінопальскай прэсы, планаваўся таксама паставіць твор у Вене, а потым у Парыжы, аднак гэтыя планы застаюцца не ажыццёўленымі[51]. Нягледзячы на поспех «Земірэ», яна не прыносіць аўтару матэрыяльнага дабрабыту.

Опера-феерыя ўтрымвае элементы камедыі і адносіцца да жанру semiseria, гэта значыць «напаўсур’ёзнага». «Земірэ» — чуллівая гісторыя кахання з фантастычным сюжэтам, дзе прысутнічаюць і такія персанажы, як містычныя тварэнні і ўсёмагутны Вялікі чараўнік. Галоўныя дзейныя асобы: Земірэ (дачка правадыра племя Бенезар), Эбудыя (Вялікі чараўнік), Элсантур (сын правадыра племя Эбулгана) і іншыя[51]. У 1965 годзе Б. Сакілары была зроблена спроба паставіць твор у Ерэване. Былі запісаны таксама асобныя фрагменты оперы[52]. У 2008 годзе «Земірэ» была пастаўлена ў ЗША[53]. Дадзеная пастаноўка стала першай паўнавартаснай пастаноўкай оперы праз больш за стагадовы перапынак[54].

«Цягам усяго прадстаўлення са мною заставаўся пачуццё захаплення да велізарнага досведу і майстэрства Чухаджана, як ён валодае оперным жанрам і пракрадаецца яго самыя глыбіні …»

Тыгран Мансуран  (руск.)[52]

Як адзначаюць Э. Уегель Уільямс і Д. Джой Грот, прэм’ера «Земірэ» ў Канстанцінопалі практычна стала пачаткам развіцця традыцый опернага мастацтва ў Турцыі[5].

«Індыяна»[правіць | правіць зыходнік]

Найменш вядомы з оперных твораў Чухаджана, паводле розных думак напісана ў 1897-м[36] ці ў другой палове 1870-гг.[55]. Лібрэта Іозефа (Аўсепа) Язычана[55], напісана па матывах аднайменнага твора Абуюлхак Гаміда[55]. Па сваім жанры «Індыяна» — патрыятычная опера[55], на думку музыкаведа А. Асатран, адзін з лепшых твораў кампазітара[55]. Рукапісы оперы захоўваюцца ў архіве Чухаджана Ерэванскага музея літаратуры і мастацтва[55]. Опера вывучана таксама музыкаведамі Г. Сцепанянам[24] і М. Мурадзянам  (руск.)[56].

«Леблебіджы»[правіць | правіць зыходнік]

Аперэтачная трупа, што выконвала «Леблебіджы», 1870-я гг.

«Леблебіджы» («Прадавец гароху») — другая і самая папулярная аперэта Чухаджана, напісана ў 1875 годзе[12]. Аўтар лібрэта — Тагвор Налян. Твор спачатку быў выкананы на турэцкай мове, для абыходу афіцыйнай цэнзуры, хоць лібрэта аперэты было перакладзена на армянскую мову ўжо пры жыцці Чухаджана[21]. Прэм’ера аперэты адбылася 17 лістапада 1875 года ў тэатры «Français»[21]. Адразу пасля першай пастаноўкі аперэта мела велізарны поспех, у Канстанцінопалі і ў Закаўказзі была выканана больш за 100 раз[15]. Твор спалучае рысы побытавай камедыі з сацыяльнай сатырай на буржуазна-арыстакратычнае грамадства XIX стагоддзя. Папулярызацыі «Леблебіджы» і іншых аперэт Чухаджана спрыяла таксама прафесійная аперэтачная трупа Сераўбе Бенкляна (Пенкляна)[57] — арганізатара (супольна з Чухаджанам[57]) першай на Блізкім Усходзе ўвесь час дзейнай прафесійнай аперэтачнай трупы[58][59]. У пачатку XX стагоддзя аперэта была перакладзена на грэчаскую і нямецкую мовы[60]. «Леблебіджы» была прадстаўлена на розных сцэнах Францыі, Егіпта, Балкан, Блізкага Усходу і іншых рэгіёнаў, прыносячы аўтару грамадскае прызнанне[15][34].

У 1943 годзе Т. Сар’янам аперэта была ўпершыню пастаўлена ў Арменіі. Тады ж быў прапанаваны новая назва твора — «Карынэ». Былі пераназваны таксама імёны галоўных герояў і гераінь апроч Гор-гор ага.

У 2011 годзе аперэта была паказана ў знакамітым марсельскім тэатры «Адэон»[61].

Іншыя творы[правіць | правіць зыходнік]

Тэатральная група Пенкляна і аркестр «Кнар» (Ліра) перад надмагіллем Чухаджана, 1912 год.

Чухаджан — аўтар шэрага музычных твораў для тэатральных пастановак і п’ес. Яго складанні, нацыянальныя па тэматыцы і па музычнай мове, прасякнуты патрыятызмам. Найбольш вядомыя яго музычныя творы для спектакляў «Ружа і лілея» П. Дуран  (руск.), «Ара Выдатны, ці Любоў і радзіма» Т. Галемчяна, «Сандухт» Т. Тэрзяна, «Трдат Вялікі і Рыгор Асветнік» З. Тхляна. У гэтым перыядзе яго творчасці асабліва характэрная музыка для пастаноўкі «Вардан Маміканян — ратаваннік Айчыны» (1867) Р. Сефечяна, прадстаўленне якой ператварылася ў палітычны мітынг супраць рэжыму, што існаваў у Асманскай імперыі. Згодна Е. Барварт твор «Мы ёсць сыны армянскай нацыі» таксама з’яўлялася пратэстам супраць турэцкага панавання[26]. Яго «Тэатральная песня» атрымвае значэнне і каштоўнасць маніфеста армянскага тэатра. Чухаджан таксама аўтар раманса «Вясна»[62] (на словы М. Пешыкташляна  (руск.)), аднаго з першых у армянскай класічнай музыцы[32], і «Марша зяйтунцаў», які атрымаў значэнне гімна нацыянальна-вызваленчай барацьбы[9]. Згодна А. Асатран гэты твор быў прадстаўлены Арамам Хачатуранам у якасці варыянту гімна Армянскай ССР[9]. Тэма нацыянальна-вызваленчай барацьбы займала важнае месца ў творчасці кампазітара. Ш. Пярынчэк адзначае:

«Марш Гамідые», напісаны Чухаджанам, быў скіраваны, галоўным чынам, супраць султанскага рэжыму. «Радзіма ці Сілістра», «Эгейскія народныя маршы» таксама напісаны гэтым кампазітарам[63].

Аўтар «Рэквіема» ў памяць канстанцінопальскага армянскага патрыярха Нерсеса Варжапецяна. Апроч таго, яго пяру прыналежыць камічная опера «Зейбеглер», рукапісы якой, зрэшты, цяпер згублены[64].

З сімфанічных і фартэпіянных твораў вядомыя яго «Гавот» (для скрыпкі, віяланчэлі, фартэпіяна і гармоніўма  (руск.)), «Чатыры фукі» (для струннага аркестра і квартэта)[65] «Авэ Марыя» (фартэпіяна)[66] і гэтак далей. Яго фартэпіянныя творы былі выдадзены ўжо ў 1870—1880-я гады[28]. Найбольш вядомая таката «Cascade de Couz» была апублікавана ў Канстанцінопалі ў 1887 годзе[67].

Кароткі спіс некаторых фартэпіянных і сімфанічных складанняў[27][правіць | правіць зыходнік]

  • «Mouvement Perpetuel»
  • «Perpetuum mobile»
  • «Cascade de couz»
  • «Illusion (vals)»
  • «Apres La Gavotte»
  • «Deux Fantaisies Orientales»
  • «La Lyre Orientale»
  • «Laura»
  • «Rapelle-tois»
  • «Romans»

Экранізацыя твораў[правіць | правіць зыходнік]

З твораў Тыграна Чухаджяна ўпершыню быў экранізаваны «Леблебіджы» ў 1916 годзе польскім рэжысёрам яўрэйскага паходжання Зігмундам Вейнбергам і Фуатам Узкынаем  (руск.)[68]. Гэты фільм стаў адной з першых прац у гісторыі кінематографа Турцыі[69]. У 1923 годзе фільм па «Прадаўніку гароху» быў зняты Мухсін-Беем Эртугрулам  (руск.)[70]. У 1934 годзе тэм жа рэжысёрам была зроблена новая экранізацыя «Леблебіджы», прытым карціна атрымала другі прыз Венецыянскага кінафестывалю[63].

Першая экранізацыя твораў кампазітара ў Арменіі была ажыццёўлена ў 1954 годзе стварэннем музычнага фільма «Армянскі кінаканцэрт». Разам з операмі «Алмаст», «Ануш», балетам «Гаянэ  (руск.)», у фільме ўпершыню былі зняты ўрыўкі з оперы «Аршак II»[71].

У 1967 годзе рэжысёрам Арманам Манаранам  (руск.) была распачата першая ў Арменіі экранізацыя аперэты «Леблебіджы» пад новай назвай «Карынэ»[72]. Вакальныя партыі галоўных герояў выконвалі Гаар Гаспаран і Тыгран Леванян. Фільм насычаны нацыянальным каларытам канстанцінопальскіх армян, прадстаўляецца як вясёлая і жывая камедыя-буф[73]. У 1970 годзе ў студыі кінаакцёра «Масфільм» фільм быў дубляваны на рускую мову.

У 1988 годзе на заказ Цэнтральнага тэлебачання Дзяржтэлерадыё СССР Тыгран Леванян стварае поўную экранізацыю оперы «Аршак II» (2 серыі)[74].

Уклад у культуру. Памяць[правіць | правіць зыходнік]

Бюст працы Аршама Шагіняна  (руск.).

Чухаджан змагаўся за развіццё нацыянальнай культуры[20], нароўні з Камітасам, Спендыяравым, Хачатуранам, прызнаны адным з найбольш бачных дзеячаў у армянскай музыцы[15]. Будучы адным з найбуйнейшых армянскіх кампазітараў XIX стагоддзя[28] і найбуйнейшым кампазітарам эпохі сярод заходніх армян[14], ён вырашыў адну з найважнейшых творчых праблем свайго часу — стварэнне нацыянальнай оперы[34], а таксама згуляў прагрэсіўную ролю ў стварэнні армянскай нацыянальнай музычнай школы[28]. Яго оперныя творы згулялі важную ролю ў гісторыі развіцця музыкі ўсяго Усходу і армянскай класічнай музыкі ў прыватнасці. Опера «Аршак II» адзначыла пачатак прафесійнага опернага мастацтва як у армянскай музыцы, так і на ўсім Блізкім Усходзе[10]. Тыгран Чухаджан — заснавальнік армянскага музычнага тэатра, і ў той жа час стваральнік музычнага тэатра ў Асманскай Турцыі і ў цэлым на Блізкім Усходзе[4][13]. Чухаджан унёс значны ўнёсак у развіццё традыцыі опернага мастацтва ў Турцыі[5][75][76][77].

У Арменіі яго імем названы вуліцы і музычныя школы, усталяваны помнікі (скульп. А. Шагінян). У Францыі дзее даследчыцкі цэнтр «Тыгран Чухаджан», які займаецца папулярызацыяй твораў кампазітара ў Еўропе[78][79]. У 2014 годзе некамерцыйнай адукацыйнай арганізацыяй «Institute for Historical Justice and Reconciliation» (Гаага, Нідэрланды) быў зняты кароткаметражны дакументальны фільм «Па ступнях Чухаджана», прысвечаны кампазітару[80].

«Тыгран Чухаджан з'яўляецца адным з тытанаў армянскай нацыянальнай музыкі. Прызнаны як бацька армянскай оперы, ён стаў першым сярод армянскіх музыкантаў, які выкарыстаў класічныя заходнія стандарты ў сваіх музычных творах.»

Анкінэ Кешышан-Мурадзян[15]

Унёсак Чухаджана ў тым ліку ў развіццё турэцкай культуры ў свой час ацанілі прадстаўнікі прагрэсіўнай турэцкай интеллигенций. У 1872 годзе, пасля прэм'еры аперэты «Арыф» бачны турэцкі паэт і журналіст Намык Кемаль  (руск.) пісаў у газеце «Ібрэт»:

Гэта — першая праца на нашай опернай мове. Яе будова прыгожая і яе музыка выдатная. Турэцкая мова падыходзіць для музычных твораў. Кампазіцыі нададзена форма адпаведная яго лірыцы. Мы спрыяем Гюллу Агоп — заснавальніку атаманскага тэатра, аўтараў лірыкі і музыкі аперэты Альберта і Тыграну Чухаджану за іх высілкі, а таксама акцёрам за майстэрскую пастаноўку.

Намык Кемаль[81]

Жыццю і творчасці Чухаджана прысвечаны асобныя даследаванні Н. Тагмізяна  (руск.), А. Асатран, Г. Тыгранава, Г. Геадакяна  (руск.), М. Мурадзяна, Г. Сцепаняна і інш.

Каментарыі[правіць | правіць зыходнік]

  1. Сустракаюцца таксама варыянты Չուհաճյան [tʃʰvhɑtʃʼjɑn] і Չուխաջյան [tʃʰvχɑʤjɑn] (Армянская советская энциклопедия. — Ер., 1983. — Т. 9. — С. 66.)
  2. Храналагічны: першая грузінская опера — «Дарэджан падступная» (1897), азербайджанская — «Лейлі і Меджнун»  (руск.) (1907), арабская — 1927, турэцкая — «Азсой» (1934), і г. д.

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. Tigran Chʻukhajyan // Faceted Application of Subject Terminology Праверана 9 кастрычніка 2017.
  2. Dikran Cuhaciyan // Muziekweb Праверана 9 кастрычніка 2017.
  3. а б Чухаджян Тигран Геворгович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
  4. а б в г д Музыкальный энциклопедический словарь. — 1990.
  5. а б в г д Donald Jay Grout, Hermine Weigel Williams. A short history of opera. — 4-е изд. — New York: Columbia University Press, 2003. — С. 529.
  6. Г. Гоян  (руск.). 2000 лет армянского театра : 2. — М.: «Искусство», 1952. — С. 379.
  7. Армения — артыкул з энцыклапедыі «Кругосвет»
  8. а б в г д е Театральная Энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1961. — Т. V. — С. 797. Архівавана 3 жніўня 2021.
  9. а б в А. Асатрян. Размышления о трагедии, разыгравшейся с государственным гимном страны // Национальная идея. — Апрель 2008. — № 1.
  10. а б в Армянская советская энциклопедия. — Т. приложение «Советская Армения». — С. 578.
  11. Dzidzernak. — Cairo: April – July 2006. — № 2—3.
  12. а б в г д е ё Музыкальная энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1973. — Т. 6. — С. 259.
  13. а б в Чухаджян Тигран Геворгович // Большой российский энциклопедический словарь. — 2012.
  14. а б Eva-Maria Barwart. Armenische Volksmusik. Tradition einer christlichen Minderheit im Wandel der Zeit. — 2009. (ням.)
  15. а б в г д е ё ж з і A. Keshishian-Mouradian, Tigran Tchouhadjian's Zemire Operetta In It Los Angeles Revival After 117 Years(англ.) // Massis Weekly Newspaper. — 2008. — Т. 28. — № 19. — С. 12.
  16. а б в г д John Hamilton Warrack, Ewan West. The concise Oxford dictionary of opera. — 3-е изд. — New York: Oxford University Press, 1996. — С. 92.
  17. а б в г Чухаджян Тигран Геворгович — артыкул з БСЭ (3 выданне)
  18. Театр. — Искусство, 1968. — В. 1-6. — С. 46-47.:"Чухаджян являлся главой прогрессивно настроенных музыкантов-армян, пропагандировавших передовую европейскую культуру, европейские формы организации музыкального образования и музыкально-общественной жизни.«
  19. Армянская советская энциклопедия. — Ер., 1986. — Т. 12. — С. 467.
  20. а б в Введенский Б. А. Большая советская энциклопедия. — 1957. — Т. 47. — С. 485. Архівавана з першакрыніцы 22 сакавіка 2014.
  21. а б в S. Dadoyan.. Garine (фр.) (pdf)(недаступная спасылка — гісторыя ).(недаступная спасылка)
  22. а б в г д е ё ж GARINE par Gérald Papasian(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 ліпеня 2009. Праверана 30 кастрычніка 2016.
  23. Армянская советская энциклопедия. — Т. приложение «Советская Армения». — С. 595.
  24. а б в Г. Степанян. Нововыявленная опера Тиграна Чухаджяна // Гарун. — 1977. — № 4. Архівавана з першакрыніцы 16 кастрычніка 2020. (арм.)
  25. а б Армянская советская энциклопедия. — Т. 9. — С. 66—67.
  26. а б в Eva-Maria Barwart. Armenische Volksmusik. Tradition einer christlichen Minderheit im Wandel der Zeit. — 2009. — С. 42. (ням.)
  27. а б Dikran Çuhacıyan Efendi (тур.)
  28. а б в г д е ё Апоян Ш. А.  (руск.) Армянская фортепианная музыка в досоветский период развития // Историко-филологический журнал : Сб. — Ер.: 1959. — Т. 2-3. — С. 149-161.
  29. а б Музыкальный энциклопедический словарь. — М.: Советская энциклопедия, 1990.
  30. Х. Кушнарев. Вопросы истории и теории армянской монодической музыки. — Л., 1958. — С. 543.
  31. а б Р. А. Атаян. Армянская Советская Социалистическая Республика. XVI. Музыка // Большая советская энциклопедия.
  32. а б Ереванская государственная консерватория им. Комитаса Архівавана 17 жніўня 2010.
  33. Паводле аўтараў «Кароткай гісторыі оперы», армянскі нацыянальны оперны стыль канчаткова ўсталяваўся першай операй Тыграняна  (руск.) «Ануш», гл. Donald Jay Grout, Hermine Weigel Williams. A Short History of Opera. — 4. — Columbia University Press, 2003. — С. 672. — 1030 с. — ISBN 9780231119580.«Tigranyan’s first opera, Anush, firmly established an Armenian national opera style.»
  34. а б в г д е ё ж з Театральная Энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1961. — Т. I. — С. 293—294.
  35. Армянская советская энциклопедия. — Т. 10. — С. 386.
  36. а б Opera Information Directory. Opera Composers
  37. The Independent Observer of San Francisco Bay Area Opera, 10 September 2001:"…Chukhadjian was a talent, with the melodiousness of a prime bel canto composer. He straddles a region between Bellini (minus the coloratura) and Borodin, a true amalgam of east and west. Like the bel canto players, he rarely fleshes out dramatic moments, but focuses rather on alluring duets and arias…"
  38. George Grove, Stanley Sadie. The New Grove dictionary of music and musicians. — 1980. — С. 213.
  39. Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk. The Heritage of Armenian Literature: From the Eighteenth Century to Modern Times. — Wayne State University Press, 2005. — С. 381.
  40. N. Tahmizian. The life and work of Dikran Tchouhadjian. — Los Angeles: Drazark Press, 2001. — С. 35.
  41. David Stevens. An Armenian Opera: First Take // The New York Times. — October 17, 2001.
  42. Русская музыкальная газета. — 1901. — № 19.
  43. San Francisco Opera Association, War Memorial Opera House, 2001—2002, Arsace Secondo, Page 1 of 3(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 22 сакавіка 2014. Праверана 1 лістапада 2016.
  44. Kevork B. Bardakjian. A reference guide to modern Armenian literature, 1500-1920: with an introductory history. — Wayne State University Press, 2000. — С. 536.
  45. The California Courier. — Los Angeles: August 24, 2000.
  46. М. Рухкян. Премьера «Аршака II»: напоминание о проблемах // Голос Армении. — 2007. — № 105 (Электронная версия). Архівавана з першакрыніцы 13 лістапада 2007.
  47. Опера «Аршак II» на сайте Abril Books
  48. а б Р. Давтян. Анна Асатрян. “Аршак II” — первая армянская опера. // Ист.-филол. журн.. — 2007. — С. 290-293. (арм.)
  49. а б Музыкант, открывший американцам «Аршака II» Архівавана 20 чэрвеня 2013.
  50. An armenian opera: first take // International Herald Tribune. — 17 October 2001.: «Arshak II comes across as basically a well-made mid-19th-century Italian opera, even in Armenian, and Chukhadjian displays a strong and well-shaped lyric expressiveness, influenced particularly by an obvious familiarity with the idiom of early Verdi.»
  51. а б в Dikran Tchouhadjian Zemire Архівавана 6 лістапада 2008.
  52. а б Т. Мансурян. После 117 летнего перерыва в Лос-Анджелесе был поставлен опера «Земире» Чухаджяна // газета «Азг», приложение «Культура». — 05-07-2008. — № 013.(недаступная спасылка) (арм.)
  53. Armenian General Benevolent Union — AGBU Press Office Архівавана 5 снежня 2010.
  54. Zemire Organizing Committee Архівавана 6 лістапада 2008.
  55. а б в г д е А. Асатрян. Музыкальный театр Тиграна Чухаджяна. Возникновение и первый этап развития армянского оперного искусства. // Ист.-филол. журн. — 2008. — № 2. — С. 75-77. (арм.)
  56. М. Мурадян. О клавире оперы Индиана // Гарун. — 1977. — № 4. (арм.)
  57. а б Театральная Энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1961. — Т. I. — С. 537.
  58. Музыкальный энциклопедический словарь. — 1990.
  59. Армянская музыка // Музыкальный словарь.
  60. G. Papasian.. Garine ou Leblebidji Hor-Hor Agha (фр.) (pdf). Архівавана з першакрыніцы 13 жніўня 2011. Праверана 30 кастрычніка 2016.
  61. Оперетта “Карине” Чухаджяна будет представлена армянскому зрителю // Panarmenian. — Июль 27, 2012.
  62. Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk. The Heritage of Armenian Literature: From the Eighteenth Century to Modern Times. — Wayne State University Press, 2005. — С. 287.
  63. а б Şule Perinçek. The Contributions of the Armenian People of Culture to the Turkish Revolution and Nation
  64. Армянская советская энциклопедия. — Т. 12. — С. 553.
  65. Тигран Чухаджян, Гавот, Четыре фука, Каир, 2000
  66. Тигран Чухаджян, Аве Мария, Каир, 2000
  67. Фортепианные токкаты армянских композиторов Архівавана 13 мая 2010.
  68. Leblebici horhor aga на сайце «Internet Movie Database» (англ.)
  69. Введенский Б. А. Большая советская энциклопедия. — Т. 43. — С. 514. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016.
  70. Leblebici horhor на сайце «Internet Movie Database» (англ.)
  71. Армянский киноконцерт (Концерт мастеров искусств Советской Армении) Архівавана 19 лютага 2009.
  72. Каринэ, Арменфильм (1967) Архівавана 4 лютага 2008.
  73. «Каринэ» — информация о фильме
  74. Аршак II. Информация о фильме
  75. Don Rubin. The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Europe. — Taylor & Francis, 1994. — С. 864.
  76. Frederick Albert Richardson. The International quarterly. — 1902. — С. 163.
  77. Министерство культуры Республики Турция
  78. Centre de Recherches Dikran Tchouhadjian (CRDT)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 23 красавіка 2013. Праверана 30 кастрычніка 2016.
  79. Оглушительная победа оперетты «Карине» в театре «Буф дю нор» Архівавана 2 лістапада 2012.
  80. In the Footsteps of Tchouhadjian на сайце youtube
  81. A. Budak. The Contributions of The Armenians Over The Constitution of A New Social Life And Literature in 19th Century. — 2008. — Т. 1. — № 1. — С. 69. Архівавана з першакрыніцы 8 ліпеня 2011. :"This is the first work in our opera language. Its scheme is beautiful and its music is perfect.Turkish language goes well with musical works. The composition is bodied in accordance with its lyrics. We fecilitate Güllü Agop, deviser of Ottoman Theatre and writers of lyrics and composition of the opera Alberto and Dikran Çuhacıyan for their efforts and the actors staging the play for their skill."

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • John Hamilton Warrack, Ewan West. The concise Oxford dictionary of opera. — 3-е изд. — New York: Oxford University Press, 1996. — С. 92.
  • Donald Jay Grout, Hermine Weigel Williams. A short history of opera. — 4-е изд. — New York: Columbia University Press, 2003. — С. 529.
  • Stanley Sadie, Christina Bashford. The New Grove Dictionary of Opera. — 1992.
  • Nikoghos Tahmizian. The life and work of Dikran Tchouhadjian. — Los Angeles: Drazark Press, 2001.
  • Г. Тигранов. Армянский музыкальный театр. — Ер., 1956—1975. — Т. 1—3.
  • Г. Геодакян. Т. Чухаджян и его опера «Аршак Второй». — Ер., 1971.
  • Сто лет первой армянской опере «Аршак II» Т. Чухаджяна // «Театр». — 1968. — № 5.
  • Тигран Чухаджян и его опера «Аршак II» // «Советская музыка». — 1956. — № 6.
  • G. Papasian. Arshak II — a dream fulfilled // «Opera». — London: September 2001.
  • G. Papasian. The three versions of Arsace Secondo // «Ararat». — New York: Spring 1999. — Т. XL. — № 158.
  • А. Асатрян. Музыкальный театр Тиграна Чухаджяна. Возникновение и первый этап развития армянского оперного искусства. // Ист.-филол. журн. — 2008. — № 2. — С. 64-80. (арм.)

Музыка[правіць | правіць зыходнік]

Фрагменты музыкі аперэты «Карынэ»

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]