Усходнефрызская мова
| Усходнефрызская мова | |
|---|---|
| Саманазва | Seeltersk; Seelterfräiske |
| Краіны | Германія |
| Афіцыйны статус | рэгіянальная мова ў Германіі |
| Агульная колькасць носьбітаў | 2 тыс. |
| Статус | сур’ёзная пагроза[d][1] |
| Класіфікацыя | |
| Катэгорыя | Мовы Еўразіі |
| Пісьменнасць | лацініца |
| Моўныя коды | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | stq |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 346 |
| Ethnologue | stq |
| Linguasphere | 52-ACA-ca |
| ELCat | 3052 |
| IETF | stq |
| Glottolog | sate1242 |
 Вікіпедыя на гэтай мове | |
Усхо́днефры́зская мова (саманазва: Seeltersk) — адна з трох фрызскіх моў, якія ўваходзяць у склад англа-фрызскай падгрупы заходнегерманскай групы германскай галіны індаеўрапейскае моўнай сям'і. Нярэдка мову пазначаюць вузейшым тэрмінам — Затэрла́ндская мова, разглядаючы яе як апошні жывы дыялект уласна ўсходнефрызскай мовы. Распаўсюджаная ў горадзе Затэрланд, што на захадзе нямецкай федэральнай зямлі Ніжняя Саксонія. Цесна звязаная з паўночнафрызскай, распаўсюджанай на крайняй заходняй поўначы Германіі, і заходнефрызскай (распаўсюджаная на паўночным захадзе Нідэрландаў) мовамі, з якімі ўтварае групу фрызскіх моў.
Стараўсходнефрызская мова
[правіць | правіць зыходнік]Гісторыя развіцця ўсходнефрызскай мовы пачынаецца з перыяду існавання стараўсходнефрызскай мовы, на якой размаўлялі ва Усходняй Фрысландыі — гістарычным рэгіёне, які размяшчаецца паміж рэкамі Лаўэрс (Нідэрланды) і Везэр (Германія); таксама ў гэты рэгіён уваходзілі дзве невялікія мясціны на ўсходнім беразе Везэра.
Стараўсходнефрызскую мову можна падзяліць на дзве дыялектныя групы: везэрскую, распаўсюджаную на ўсходзе, і эмскую (захад арэала мовы). З XVI ст. стараўсходнефрызская паступова страціла ранейшы арэал ужывання пад ціскам навакольных ніжненямецкіх дыялектаў і заняпала.
Выміранне эмскага дыялекту датуецца перыядам прыкладна першае палавіны XVII ст. Перыяд вымірання ўсходняга (везэрскага) дыялекту прыпадае на больш позні час — к пачатку XVIII ст. Найбольш доўга дыялект пратрымаўся на востраве Вангероге, дзе апошні яго носьбіт памёр у 1953 годзе. На цяперашні час стараўсходнефрызская больш не распаўсюджана ў гістарычным рэгіёне Усходняя Фрызія, аднак многія яго жыхары дагэтуль лічаць сябе фрызамі, а свой дыялект ніжненямецкай мовы называюць словам Freesk. Гэты дыялект, у прыватнасці, характарызуецца моцным фрызскім субстратам.
Затэрландскі дыялект
[правіць | правіць зыходнік]Апошнім жывым дыялектам стараўсходнефрызскай мовы з'яўляецца адзін з дыялектаў эмскай дыялектнай групы — затэрландскі дыялект, пад якім часцей за ўсё і маюць на ўвазе тэрмін усходнефрызская мова. Дыялект распаўсюджаны ў Затэрландзе, які знаходзіцца на поўдзень ад уласна Усходняй Фрызіі. Як мяркуюць даследчыкі, тэрыторыя сучаснага Затэрланда была каланізавана фрызамі Усходняй Фрызіі ў ХІ ст. Дзякуючы знаходжанню Затэрланда сярод непраходных балот і высокаму статусу дыялекту ў параўнанні з ніжненямецкай сярод жыхароў рэгіёна затэрландскі дыялект здолеў добра захавацца на працягу стагоддзяў. Сярод іншых фактараў, што паспрыялі захаванню мовы, адзначаецца таксама і той факт, што па заканчэнні Трыццацігадовай вайны Затэрланд стаў часткай мюнстэрскага біскупства, якое прытрымлівалася каталіцкае царквы, у адрозненне ад астатняй Усходняй Фрызіі, якая на той час ужо стала пратэстанцкай. Гэта стала прычынай абмежавання кантактаў Затэрланда з паўночнымі пратэстанцкімі тэрыторыямі, што таксама магло паўплываць на большае захаванне мовы ў Затэрландзе.
Носьбіты
[правіць | правіць зыходнік]На цяперашні час ацэнкі ў колькасці носьбітаў усходнефрызскай мовы адрозніваюцца слаба. Агульнае насельніцтва Затэрланда складае прыкладна 10 000 чал., з іх на ўсходнефрызскай размаўляе каля 2250 чал.[2] Паводле некаторых іншых ацэнак на мове можа добра размаўляць каля 2000 чал., з іх крыху менш за палавіну з'яўляюцца носьбітамі ўсходнефрызскай. Падаюцца таксама і іншыя звесткі, згодна з якімі колькасць носьбітаў можа складаць значна большую лічбу, амаль у шэсць з палавінай тыс. чал.[3] Лінгвістычны партал Ethnologue, спасылаючыся на звесткі Салмінена на 2007 год, указвае колькасць носьбітаў у 1000 чал.[4]
Пераважная большасць носьбітаў належыць да старэйшага пакалення, з-за чаго мова знаходзіцца пад сур'ёзнай пагрозай знікнення. Між тым, расце колькасць маладых носьбітаў усходнефрызскай мовы, якія выхоўваюць сваіх дзяцей на гэтай мове.
Развіццё
[правіць | правіць зыходнік]
Намаганні па падтрымцы мовы прыкладае арганізацыя Seelter Buund (бел.: «Затэрландскі саюз»).
Побач з паўночнафрызскай і пяццю іншымі мовамі ўсходнефрызская трапіла ў спіс рэгіянальных моў, якія падтрымліваюцца Германіяй паводле Еўрапейскай хартыі рэгіянальных моў, ратыфікаванай у 1998 годзе. На працягу апошняга стагоддзя развіваецца літаратура на мове.
Асноўная характарыстыка
[правіць | правіць зыходнік]Фанетыка
[правіць | правіць зыходнік]Усходнефрызская фанетыка лічыцца вельмі архаічнай, асабліва ў дачыненні да старафрызскай мовы[5]. Ніжэй прыведзена фанетыка паводле даследаванняў Марана Форта[6][7].
- Галосныя:
- Монафтонгі:
Зычны /r/ у складзе часта рэалізуецца як галосны [ɐ].
Кароткія галосныя:
| Літара | Гук (паводле IPA) |
Прыклад |
|---|---|---|
| a | [a] | fat (тлусты) |
| ä | [ɛ] | Sät (нядоўга) |
| e | [ə] | ze (яны) |
| i | [ɪ] | Lid (канечнасць) |
| o | [ɔ] | Dot (немаўля) |
| ö | [œ] | bölkje (крычаць) |
| u | [ʊ] | Buk (кніга) |
| ü | [ʏ] | Jüpte (глыбіня) |
Паўдоўгія:
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| ie | [iˑ] | Piene (боль) |
| uu | [uˑ] | kuut (кароткі) |
Доўгія:
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| aa | [aː] | Paad (шлях) |
| ää | [ɛː] | tään (тонкі) |
| ee | [eː] | Dee (цеста) |
| íe | [iː] | Wíek (тыдзень) |
| oa | [ɔː] | doalje (супакойваць) |
| oo | [oː] | Roop (вяроўка) |
| öä | [œː] | Göäte (жолаб) |
| üü | [yː] | Düwel (д'ябал) |
| úu | [uː] | Múus (мыш) |
- Дыфтонгі:
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| ai | [aːi] | Bail (заклад) |
| au | [aːu] | Dau (раса) |
| ääu | [ɛːu] | sääuwen (сам) |
| äi | [ɛɪ] | wäit (вільготны) |
| äu | [ɛu] | häuw (штуршок, удар) |
| eeu | [eːu] | skeeuw (касы́) |
| ieu | [i.u] | Grieuw (перавага) |
| íeu | [iːu] | íeuwen (раўніна) |
| iu | [ɪu] | Kiuwe (падбародак) |
| oai | [ɔːɪ] | toai (жорсткі) |
| oi | [ɔy] | floitje (свістаць) |
| ooi | [oːɪ] | swooije (качаць) |
| ou | [oːu] | Bloud (кроў) |
| öi | [œːi] | Böije (парыў ветру) |
| uui | [uːɪ] | truuije (пагражаць) |
| üüi | [yːi] | Sküüi (падліўка) |
- Зычныя:
- Выбухныя:
На цяперашні час выбухныя ўсходнефрызскай мовы аглушыліся. Між тым, звонкае вымаўленне захоўваецца ў пажылых носьбітаў.
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| p | [p] | Pik (крок) |
| t | [t] | Toom (аброць) |
| k | [k] | koold (халодны) |
| b | [b] | Babe (бацька) |
| d | [d] | Dai (дзень) |
| g | [ɡ] | Gäize (гусь) |
- Фрыкатывы:
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| g | [ɣ,x] | Gäize (гусь), Ploug (плуг) |
| f | [f,v] | Fjúur (агонь) |
| w | [v] | Woater (вада) |
| v | [v,f] | iek skräive (я крычу) |
| s | [s,z] | säike (шукаць), zuuzje (шаргацець) |
| ch | [x] | truch (праз, цераз) |
| h | [h] | hoopje (спадзявацца) |
- Іншыя:
| Літара | Гук | Прыклад |
|---|---|---|
| m | [m] | Moud (мужнасць) |
| n | [n] | näi (новы) |
| ng | [ŋ] | sjunge (спяваць) |
| j | [j] | Jader (вымя) |
| l | [l] | Lound (зямля [тэрыторыя]) |
| r | [r,ɐ] | Roage (жыта) |
| w | [w] | Kiuwe (падбародак) |
Дыялектны падзел
[правіць | правіць зыходнік]Затэрландскі дыялект падзяляецца на тры гаворкі, якія адпавядаюць тром асноўным сёлам муніцыпалітэта Затэрланд: рамсласкую, шарэльскую і струклінгенскую. Статус літаратурнай мовы замацаваны на рамсласкай гаворцы. Усе тры гаворкі з'яўляюцца ўзаемназразумелымі.
Прыклад тэксту
[правіць | правіць зыходнік]Прыклад тэксту на ўсходнефрызскай і параўнанне ўсходнефрызскай мовы з некаторымі іншымі германскімі мовамі на прыкладзе гэтага тэксту.
Усходнефрызская:
- Die Wänt strookede dät Wucht uum ju Keeuwe un oapede hier ap do Sooken.
Паўночнафрызская (бекінгардскі або моорынскі дыялект):
- Di dreng aide dåt foomen am dåt kan än mäket har aw da siike.
Заходнефрызская:
- De jonge streake it famke om it kin en tute har op 'e wangen.
Усходнефрызскі дыялект ніжненямецкай мовы:
- De Jung straktde dat Wicht üm't Kinn to un tuutjede hör up de Wangen.
Нямецкая:
- Der Junge streichelte das Mädchen ums Kinn und küsste sie auf die Wangen.
Нідэрландская:
- De jongen aaide/streelde het meisje over haar kin en kuste haar op haar wangen.
Афрыкаанс:
- Die seun streel die meisie oor haar ken en soen haar op haar wange.
Англійская:
- The boy stroked the girl on the chin and kissed her on the cheeks.
Пераклад:
- Хлопчык пагладзіў дзяўчынку на падбародку і пацалаваў яе ў шчокі.
Зноскі
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger Праверана 24 чэрвеня 2018.
- ↑ Stellmacher, Dieter. Das Saterland und das Saterländische. — Florian Isensee GmbH, 1995. — ISBN 978-3-89598-567-6.
- ↑ Fort, Marron C. Das Saterfriesische / Munske. — 2001.
- ↑ Saterfriesisch | Ethnologue
- ↑ Versloot, Arjen. Grundzüge Ostfriesischer Sprachgeschichte. — Munske, 2001.
- ↑ Fort, Marron C. Das Saterfriesische / Munske. — 2001. — С. 411-412.
- ↑ Fort, Marron C. Saterfriesisches Wörterbuch. — Hamburg, 1980. — С. 64-65.
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Fort, Marron C. (1980): Saterfriesisches Wörterbuch. Hamburg: Helmut Buske.
- Kramer, Pyt (1982): Kute Seelter Sproakleere — Kurze Grammatik des Saterfriesischen. Rhauderfehn: Ostendorp.
- Stellmacher, Dieter (1998): Das Saterland und das Saterländische. Oldenburg.
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]
- Курсы ўсходнефрызскай мовы (англійская, нямецкая, французская, фрызская, нідэрландская версіі) Архівавана 12 снежня 2009.
- Усходнефрызска-нямецкі слоўнік Архівавана 3 ліпеня 2014.
- Нямецка-ўсходнефрызскі слоўнік Архівавана 3 ліпеня 2014.
