Усходняя Арменія ў складзе Расійскай імперыі
| Гісторыя Арменіі |
|---|
 |
Арменія ў складзе Расійскай імперыі — перыяд у гісторыі Арменіі з пачатку XIX стагоддзя, калі Усходняя Арменія стала часткай Расійскай імперыі, па 22 красавіка 1918 года, калі была ўтворана Закаўказская дэмакратычная федэратыўная рэспубліка, а потым 28 мая 1918 года Першая Рэспубліка Арменія.
Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Цягам шэрага стагоддзяў жыхары Усходняй Арменіі знаходзіліся пад уладай Асманскай і Персідскай імперый. Сталыя войны паміж гэтымі дзвюма імперыямі прывялі да разбурэння многіх армянскіх гарадоў і зрабілі жыццё армянскага насельніцтва невыносным. Апроч таго, армяне былі хрысціянамі, тым часам як туркі і персы — мусульманамі.
У 1605 годзе 300 000 армян было дэпартавана з Усходняй Арменіі ў глыбінныя правінцыі Ірана, армянскія вобласці былі спалены дашчэнту і амаль цалкам знякроўлены. На руіны армянскіх гарадоў і сёл урад Ірана пачаў засяляць лаяльных ім мусульманаў, з ліку цюркскіх і курдскіх качавых плямён.
У 1678 годзе правадыры армянскага народа ўпотай памкнуліся ў Вагаршапаце (дзе знаходзіцца рэзідэнцыя Каталікоса ўсіх армян), і вырашылі пачаць змаганне за вызвалення армян з-пад іншаземнага прыгнёту. У сувязі з тым, што самастойна гэта было зрабіць немагчыма, было вырашана шукаць дапамогу звонку. Ісраэл Ары, сын армянскага меліка з Карабаха, аб'ездзіў шмат еўрапейскіх сталіц у пошуках падтрымкі армянскага вызвольнага руху, але памёр у 1711 годзе, гэтак і не ўбачыўшы ажыццяўлення мары армянскага народа.
У 1720-х гадах, з-за нашэсця афганцаў, у Персіі ўпала ўлада Сефевідаў. Тахмасп II, сын Салтан Хусейна, бег на поўнач Персіі і там абвясціў сябе ханам. Яго апорай сталі Азербайджан і прыкаспійскія правінцыі краіны. Картлійскі цар Вахтанг VI, страціўшы кожную веру ў магчымасць Тахмаспа II аднавіць уладу, звярнуўся за дапамогай да Расіі; у гэты ж час перамовы з Расіяй вёў і сам Тахмасп II, які разлічваў на дапамогу за кошт саступкі паўночных правінцый. Вынікам стаў Персідскі паход Петра I, на боку Расіі выступілі армянскія мелікі Карабаха. Бачным лідарам армян быў Давыд-Бек.
За падзеямі ў Персіі ўважліва сачыла Асманская імперыя. Як толькі ўлада Сафавідаў пала, туркі распачалі актыўныя дзеянні, каб захапіць Закаўказзе, Курдыстан і іншыя вобласці. Пётр I, помнячы пра няўдачу ў вайне 1710—1713 гадоў, не вырашыўся на сутыкненне з Турцыяй з-за Закаўказзя, таму ваяры Вахтанга VI, якія сабраліся разам з армянскімі атрадамі каля Гянджы, дарэмна чакалі прыходу рускіх войскаў. Калі ў 1723 годзе ў Закаўказзе уварваліся асманы, якія захапілі Ерэван і Тбілісі, цар Вахтанг VI са сваім атачэннем быў змушаны эміграваць у Расію. Армяне Карабаха пачалі роспачнае змаганне з туркамі.
Тымчасам да ўлады ў Персіі прыйшоў Надзір-шах, які здолеў выгнаць асманаў з Ірана. Мірны дагавор 1736 года аднавіў даваенную мяжу паміж Персідскай і Асманскай імперыямі. Аднак пасля забойства Надзір-шаха ў 1747 годзе Персія амаль імгненна распалася на практычна незалежныя ханствы. У прыватнасці, ва Усходнім Закаўказзі з'явіліся Шырванскае ханства, Карабахскае ханства, Эрыванскае ханства і г. д. Армянскія мелікствы Карабаха і армянскае насельніцтва Закаўказзя ў цэлым, асцерагаючыся Турцыі (а пазней і Персіі), бачылі ў Расіі адзіную хрысціянскую краіну, здольную абараніць іх ад мусульманскіх валадароў.
Далучэнне Закаўказзя да Расійскай імперыі[правіць | правіць зыходнік]
Па Георгіеўскаму трактату 1783 года цар Картлі-Кахецінскага царства Іраклій II быў прыняты пад заступніцтва Расіі. Яго сын, цар Георгій XII, у 1800 годзе звярнуўся ў Пецярбург з просьбай пра ўступ у расійскае падданства. Пакуль яна абмяркоўвалася, Георгі XII памёр, а паміж яго магчымымі наступнікамі пачалося бязлітаснае змаганне за пасад. У гэтым становішчы Аляксандр I Маніфестам ад 12 верасня 1801 года скасаваў Картлі-Кахецінскае царства, далучыўшы Грузію да Расійскай імперыі. Услед за гэтым пад расійскі пратэктарат адзін за адным пачалі пераходзіць розныя закаўказскія дзяржаўныя адукацыі. Пад расійскім пратэктаратам яны захоўвалі ранейшы адміністрацыйны лад і судовую сістэму, касаваліся толькі ўладанні, што ўступілі ва ўзброенае змаганне з Расіяй. У ходзе руска-персідскай вайны 1804—1813 гадоў Расія захапіла практычна ўсю тэрыторыю Усходняй Арменіі, аднак па Гюлістанскаму міру вярнула яе Персіі.
Усталяванне расійскай улады[правіць | правіць зыходнік]
Генерал Ярмолаў, прызначаны ў 1816 годзе камандзірам асобнага Грузінскага (пазней Каўказскага) корпуса, а ў 1819 годзе — галоўнакамандуючым на Каўказе, узяў курс на ліквідацыю ханстваў Закаўказзя. У прыватнасці, у 1822 годзе, пасля таго, як Мехці Кулі Хан Карабахскі бег у Персію, у Карабахскім ханстве было ўведзена расійскае кіраванне. Пасля па меры ўмацавання ўлады Расіі над Каўказам у рэгіёне стваралася адна расійская грамадзянская адміністрацыя. У 1840-х гадах у Закаўказзе пачалі стварацца губерні на ўзор Цэнтральнай Расіі. Іменным указам, дадзеным Сенату 9 чэрвеня 1849 года, з тэрыторый, якія ўваходзілі ў склад Армянскай вобласці была ўтворана Эрыванская губерня:
… ва ўвазе да ўяўлення Намесніка Каўказскага, разгледжанаму Каўказскім Камітэтам, прызнаючы карысным і патрэбным, для найпаспяховага руху спраў і найзручнага кіравання, утварыць у Закаўказскім краі яшчэ новую губерню, Мы Загадваем: 1) У склад гэтай, ізноў якая засноўваецца губерні, адлучыць: ад Тыфліскай губерні паветы: Эрыванскі, Нахічэванскі і Александропальскі, апроч пляцоўкі Ахалкалахскага, а ад Шэмахінскай губерні пляцоўку Мігрынскую і паселішча Капак Шушынскага павета. 2) Губернскім горадам прызначыць Эрывань, а таму новую губерню зваць Эрыванскаю[1].
Парушэнне традыцыйных сувязяў з мусульманскім Усходам і ўмацаванне сувязей з Расіяй прывяло да таго, што моладзь з ліку хрысціянскіх народаў Закаўказзя ўсё часцей адпраўлялася завяршаць сваю адукацыю ва ўніверсітэты Расіі і нават Заходняй Еўропы. Да прыкладу, армянскі пісьменнік і асветнік Хачатур Абавян скончыў Дэрпцкі ўніверсітэт. У Маскоўскам і Пецярбургскім універсітэтах вучыўся вядомы армянскі публіцыст Мікаэл Налбандзян.
Яшчэ пры генералу Цыцыянаву у Закаўказзе пачала выдавацца перыёдыка на рускай і каўказскіх мовах. Армянскія публіцысты друкавалі ў Тыфлісе спачатку газету «Каўказ» (1846—1847), потым «Арарат» (1850—1851), а пачынаючы з 1868 года — аднайменны часопіс у Эчміядзіне. У 1854—1864 гадах у Маскве выдаваўся асветніцкі армянскі часопіс «Юсісапайл» («Паўночнае Ззянне»).
Арменія зноў атрымала магчымасці для эканамічнага развіцця. Увесь перыяд валадарства ханаў і бекаў эканоміка гэтага рэгіёна перажывала застой, далучэнне да Расіі дало стымул і стварыла спрыяльныя ўмовы для яе развіцця. Стаіць таксама адзначыць значнасць далучэння Усходняй Арменіі да Расіі ў сферы культуры. Станоўчы ўплыў рускай класічнай літаратуры на сабе выпрабавалі такія пісьменнікі, як Хачатур Абавян, Габрыэл Сундукян, Аванес Туманян і іншыя.
Аванес Туманян пісаў[2]:
|
З любоўю і павагай схіляюся перад пышнай рускай нацыі, перад літаратурай Пушкіна, Лермантава, Гогаля, Дастаеўскага, Тургенева, Чэхава, Талстога і іх годных наступнікаў, літаратурай, на якой вучыліся вельмі многія з нашых пісьменнікаў і інтэлігентаў | 
|
Былі створаны спрыяльныя ўмовы для развіцця ўсіх сфер жыцця армянскага народа, што жыве зараз у межах Расіі[2][3].
У 1861 годзе Аляксандр II пачаў скасаванне прыгоннага мае рацыю ў Расіі. У 1870—1871 годзе сялянская рэформа была праведзена і ва Усходняй Арменіі, дзе несла пэўнае канфесійнае фарбаванне. Адной з пабочных мэт рэформы было імкненне дзяржавы абаперціся на мясцовых хрысціянаў як на магчымых хаўруснікаў супраць мусульманскага паўстанцтва, таму былое прыгоннае насельніцтва армянскіх і грузінскіх вёсак было цалкам вызвалена ад раяцкіх павіннасцей на карысць мясцовай мусульманскай эліце.
Руска-турэцкая вайна 1877—1878 гадоў[правіць | правіць зыходнік]
Сярод армян, якія жылі ў Заходняй Арменіі, паступова расло незадаволенасць турэцкай уладай, яны жадалі, каб Расія вызваліла іх ад туркаў. Таму, калі Расія абвясціла вайну Турцыі, армянскае насельніцтва Асманскай імперыі актыўна дапамагала расійскім войскам на Азіяцкім тэатры баявых дзеянняў. Хоць Сан-Стэфанскі мір і не аддаў Расіі ўсю Заходнюю Арменію, але яго 16-ы артыкул абавязваў турэцкі ўрад ажыццявіць рэформы ў адносінах да армянскага насельніцтва. Аднак Вялікабрытанія і Аўстра-Венгрыя, незадаволеныя поспехамі Расіі, дамагліся перагляду ўмоў мірнага дагавора на Берлінскім кангрэсе. Па Берлінскім трактаце Расія атрымала з армянскіх тэрыторый толькі Ардаган і Карс, а артыкул 16 замяняўся артыкулам 61, што кранае не ўсяго армянскага насельніцтва, а толькі тэрыторый армянскіх правінцый Асманскай імперыі.
Кіраванне Аляксандра III[правіць | правіць зыходнік]
Пасля забойства цара-рэфарматара Аляксандра II, ківач расійскай унутранай палітыкі кіўнуўся ў процілеглым кірунку. Новы цар, Аляксандр III, стаў праводзіць курс на стварэнне высокацэнтралізаванай бюракратычнай дзяржавы. Быў змушаны падаць у адстаўку міністр унутраных спраў, армянін па паходжанні граф Ларыс-Мелікаў, бо прапанаваны ім праект рэформы ладу краіны (т. зв. «канстытуцыя Ларыса-Мелікава») быў падпалы рэзкай крытыцы на пасяджэнні Савета міністраў. У рамках новай дзяржаўнай палітыкі галоўнакіравальны на Каўказе генерал Дандукоў-Корсакаў узяў курс на русіфікаванне: у школьнай адукацыі армянская мова стала выцясняцца рускай, пачаліся ўціскі Армянскай царквы.
Пад канец XIX стагоддзя ў Заходняй Еўропе склалася каўказская рэвалюцыйная эміграцыя, з'явіліся першыя палітычныя партыі. Мікаэл Налбандзян асабіста пазнаёміўся ў Лондане з Герцэнам, браў удзел у шыранні яго забароненага ў Расіі часопіса «Звон». У гонар гэтага часопіса атрымала сваю назву армянская «Сацыял-дэмакратычная партыя Гнчакян» («Гнчак» у перакладзе з армянскага азначае «звон»), заснаваная ў 1887 годзе ў Жэневе. Падобна рускім рэвалюцыянерам-народнікам, партыя лічыла тэрор асноўным сродкам рэвалюцыйнага змагання; з дапамогай тэрактаў і арганізацыі паўстанняў у турэцкай частцы заходняй Арменіі яна мела намер дамагчыся ўзнаўлення Вялікай Арменіі. За самастойную армянскую дзяржаву на Каўказе выступала таксама створаная ў той жа час партыя Дашнакцуцюн.
Кіраванне Мікалая II[правіць | правіць зыходнік]
Мікалай II, які ўзышоў на пасад у 1894 годзе, працягнуў палітыку свайго бацькі. У 1896 годзе галоўнакіравальным на Каўказе быў прызначаны генерал Галіцын.
12 чэрвеня 1903 года быў прыняты закон, па якім уся нерухомая маёмасць (улучаючы прыбытковыя землі) і капітал, якія належалі армянскай царквы і духоўным установам, пераходзілі ў вядзенне дзяржавы. З прыбыткаў ад канфіскаванай маёмасці і грашовых сродкаў вылучалася доля іх уладальніку — армянскім духоўным установам. Значная частка прыбытку прызначалася адкрываным дзяржаўным школам.
У адказ на гэты закон у Эрывані, Александропалі, Эчміядзіне, Аштараку, Ахалцыху і іншыя населеных армянамі мясцовасцях Каўказа адбыліся людныя дэманстрацыі пратэсту, у Елізаветпалі, Тыфлісе, Шушы, Баку, Карсе, Камарлу, Лары адбыліся ўзброеныя сутыкненні армян з паліцыяй і войскамі. 14 кастрычніка 1903 гнчакісты здзейснілі няўдалы замах на Галіцына. Ранейшыя арандатары царкоўнай маёмасці адмаўляліся эксплуатаваць маёмасць, сяляне знішчалі ці ўтойліва здавалі Эчміядзіну сабраны ўраджай.
1 жніўня 1905 Мікалай II падпісаў указ пра вяртанне армянскай царквы канфіскаванай маёмасці; адначасна дазвалялася зноў адкрыць армянскія нацыянальныя школы[4].
Аж да 1900-х гадоў ні сацыял-дэмакраты, ні нацыяналістычныя партыі не аказвалі адменнага ўплыву на палітычнае развіццё Закаўказзя. Сітуацыя рэзка змянілася ў гады Першай рускай рэвалюцыі (1905—1907). У час руска-японскай вайны вялікая частка рускіх войскаў з Каўказа была адпраўлена на фронт у Маньчжурыю, і вялікія гарады Закаўказзя ўпершыню выпрабавалі жахі безуладдзя і палітычнага тэрору. У 1905 годзе пачаліся крывавыя сутыкненні, пагромы і разня[5] ў Баку, Шушы, Нахічэвані, Эрывані, Елізаветпалі і іншых месцах са змяшаным хрысціяна-мусульманскім насельніцтвам. Для заспакаення сітуацыі на Каўказе Мікалай II быў змушаны замяніць Галіцына на графа Варанцова-Дашкова.
Першая сусветная вайна і здабыццё незалежнасці[правіць | правіць зыходнік]
Варта адзначыць, што да пачатку вайны Расія ў вайскова-палітычным дачыненні дасягнула надзвычай буйных вынікаў у Турэцкай (Заходняй) Арменіі, дамогшыся правядзенні рэформаў у армянскіх вілаетах[6][7].
Першая сусветная вайна прывяла да збліжэння расійскіх улад і армянскіх лідараў, бо асноўны праціўнік Расіі — Германская імперыя — быў саюзнікам Асманскай імперыі, якая з'яўлялася гістарычным ворагам армян. З пачаткам баявых дзеянняў армянскія часткі былі адпраўлены на Германскі фронт. Калі стала ясна, што ў вайну вось-вось уступіць і Турцыя, граф Варанцоў-Дашкоў пачаў стварэнне армянскіх добраахвотніцкіх фармаванняў для дзеянняў у Закаўказзе ў выпадку вайны супраць туркаў.
У 1915 годзе пачаўся наступ расійскіх войскаў на Каўказскім фронце пры падтрымцы мясцовага армянскага насельніцтва. У тым жа годзе, з 24 красавіка 1915 года пачынаецца актыўная фаза генацыду армян у Асманскай Турцыі. Частка армян, якія жылі на тэрыторыі Асманскай імперыі, узялася за зброю дзеля самаабароны. Пасля абароны Вана на тэрыторыі Заходняй Арменіі быў утвораны Армянскі часовы ўрад. У 1916 годзе расійскія войскі прасунуліся ўглыб Турцыі, авалодаўшы найважнейшымі і найбуйнейшымі гарадамі — Эрзерумам , Трапезундам, Ванам , Эрзінджанам, Мушам і Бітлісам (гл. Каўказскі фронт ПСВ).
Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года Каўказскае намесніцтва было ператворана Часовым урадам у Асаблівы Закаўказскі Камітэт. З лета 1917 года пачаўся развал Каўказскай арміі. Пяхотныя часткі самавольна пакідалі пазіцыі і адпраўляліся ў тыл; казачыя часткі арганізавана сыходзілі на Кубань і Церак. Армянскія ўзброеныя фармаванні спрабавалі замяніць рускія часткі на фронце, але без падтрымкі з Расіі яны не маглі супрацьстаяць рэгулярным турэцкім часткам.
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі Закаўказскі камітэт быў заменены на Закаўказскі камісарыят. 5 (18) снежня паміж расійскімі і турэцкімі войскамі было складзена так званае Эрзінджанскае перамір'е. Гэта прывяло да масавага адыходу расійскіх войскаў з Заходняй Арменіі на тэрыторыю Расіі. Турэцкім сілам у Закаўказзе супрацьстаялі толькі некалькі тысяч каўказскіх добраахвотнікаў пад камандай двухсот афіцэраў. Яшчэ пры Часовым урадзе, да сярэдзіны ліпеня 1917 года, на Каўказскім фронце па прапанове армянскіх грамадскіх арганізацый Санкт-Пецярбурга і Тыфліса былі створаны 6 армянскіх палкоў. Да кастрычніка 1917 года тут дзеялі ўжо 2 армянскія дывізіі. 13 снежня 1917 года новы галоўнакамандуючы Каўказскім фронтам генерал-маёр Лебядзінскі ўтварыў самаахвотніцкі армянскі корпус, камандуючым якога быў прызначаны генерал Тамаш Назарбекаў. Па просьбе Армянскага нацыянальнага савета асаблівым камісарам пры галоўнакамандуючым Назарбекаве быў прызначаны «генерал Дро». Пазней у армянскі корпус увайшла таксама Заходнеармянская дывізія пад камандаваннем Андраніка.
У пачатку лютага 1918 года Закаўказскі камісарыят склікаў у Тыфлісе Закаўказскі сойм. 22 красавіка 1918 года Закаўказскі сойм абвясціў стварэнне Закаўказскай Дэмакратычнай Федэратыўнай Рэспублікі. Гэта дзяржава праіснавала ўсяго месяц, і падзялілася на тры, у выніку чаго ўтварыліся Грузінская Дэмакратычная Рэспубліка, Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка і Рэспубліка Арменіі.
Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]
Зноскі
- ↑ Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XXIV, ст. 23303
- ↑ а б И. М Стрижов, Н. М Терехова Россия и ее "колонии": как Грузия, Украина, Молдавия, Прибалтика и Средняя Азия вошли в состав России, Христианский мир — Даръ, 2007 — 575 с. — ISBN 5485001114, 9785485001117
- ↑ А. Э. Хачикян, История Армении. Краткий очерк., Эдит Принт, Ереван, 2009 — 264 с. — ISBN 978-9939-52-083-4
- ↑ ЗАКОН О КОНФИСКАЦИИ ИМУЩЕСТВА АРМЯНСКОЙ ЦЕРКВИ 1903 Г.
- ↑ Джованни Гуайта. Крик с Арарата. Армин Вегнер и геноцид армян. — Юнистрой СК, 2005. — 264 с. — 4000 экз. — ISBN 5-98789-025-3.
- ↑ Корсун Н. Г. Первая мировая война на Кавказском фронте. — М.: Воениздат НКО СССР, 1946. С.13 — 98 с.
- ↑ Речь идет о подписанном г. Гулькевичем и Саид-Халимом 26 января 1914 года Соглашения о проведении реформ в Армении (Источник: Будущее устройство Армении по официальным дипломатическим документам Оранжевой книги, трактующей реформы в Армении. — Петроград., 1915).