Фенікс (міфалогія)

Смерць фенікса, згараючага ў полымя, Aberdeen Bestiary

Фенікс (грэч.: Φοῖνιξ, перс.: ققنوس, лац.: phoenix; магчыма ад грэч.: φοίνιξ, «пурпурны, барвяны») — міфалагічная птушка, якая валодае здольнасцю спальваць сябе, а затым адраджацца. Вядомая ў міфалогіях розных культур, часта звязваецца з сонечным культам. Лічылася, што фенікс мае знешні выгляд, падобны на арла з ярка-чырвоным або залаціста-чырвоным апярэннем. Прадбачачы смерць, спальвае сябе ва ўласным гняздзе, а з попелу з'яўляецца птушаня. Па іншых версіях міфа, з попелу адраджаецца сам Фенікс. Звычайна лічылася, што Фенікс — адзіная, унікальная асобіна свайго віду. У метафарычным вытлумачэння Фенікс — сімвал вечнага абнаўлення, неўміручасці.

Геральдычны фенікс

Герб Вербілок, Маскоўская вобласць

У геральдыцы фенікса заўсёды малююць ўзнімальным з полымя; як Лізавета I, так і Марыя, каралева шатландцаў, выбралі фенікса ў якасці сваёй эмблемы.

Першае пісьмовае згадванне міфа пра Фенікса сустракаецца ў Герадота (V стагоддзе да н. э.). Ён паведамляе, што гэта птушка з Аравіі, жыве 500 гадоў разам са сваім бацькам, а калі той памірае, прылятае ў храм бога Сонца ў егіпецкім горадзе Геліопале і там хавае цела аднаго з бацькоў. Аб самоспаленні Фенікса і далейшым адраджэнні Герадот не згадвае, а сам міф характарызуе як непраўдападобны. Тацыт таксама лічыць легенду ў цэлым выдумкай, аднак піша, што ў консульства Паўла Фабия і Луцыя Вітэлія (каля 35 г. н. э.) у Егіпце бачылі прылёт Фенікса. У пераказванні Тацыта Фенікс раз у 500 гадоў нараджае птушаня, пасля чаго памірае. Легенда згадваецца і іншымі антычнымі аўтарамі, большасць якіх ужо ўключае ў выклад акт самаспалення Фенікса.

• Лактанцый, паэма «Птушка Фенікс».
• Авідый. Метамарфозы XV 392-407; Любоўныя элегіі II 6, 54.
• Нон Панопалітанскі. Дзеі Дыяніса XL 406.
• Невялікая паэма Клавдиана «Фенікс».
• Гай Юлій Саліна 33, 12.

Згодна з Плінію, Фенікс жыве «платонаў», або «вялікі год» (Пліній, «Натуральная гісторыя», Х, 2), час, за якое Сонца, Месяц і пяць планет вяртаюцца ў першапачатковае становішча (25 920 гадоў). Клаўдиан (канец IV ст. н. э.) ужо апісвае ў вершах несмяротную птушку, паказчык адраджэння з попелу, спадчынніцу самой сябе і сведкі многіх стагоддзяў.

У хрысціянскім свеце Фенікс азначае трыумф вечнага жыцця, ўваскрашэнне, веру, сталасць; гэта сімвал Хрыста. У раннім хрысціянстве Фенікс пастаянна сустракаецца на пахавальных плітах: тут яго значэнне — перамога над смерцю, уваскрашэнне з мёртвых. На Русі ў Фенікса былі аналагі: Жар-птушка і Фініст.

У юдэйскай кабале ёсць некаторыя тлумачэння падзей, якія адбыліся ў Ган Эдэн (Райскім Садзе), дзе гаворыцца, што Хава (Ева) накарміла плёнам ад Дрэва спазнанняў дабра і зла мужа Адама і ўсіх жывёл і птушак і звяроў. Не паддалася спакусе толькі птушка Фенікс, якая захавала пасля з-за гэтага сваё адноснае неўміручасць. Гэтая птушка жыве вечна, праз кожныя тысячу гадоў згараючы ў полымі які выходзіць з яе гнязда, і зноў адраджаецца з попелу. Тут жа згадваецца і аб гіганцкай птушцы Зиз, якая адным сваім крылом здольная зачыніць усе сонца. Абедзве гэтыя птушкі, паводле паданняў, былі насельнікамі Ган Эдена (Райскага Саду) у часы знаходжання там Адама і Евы (Хавы).

Існуе і іншае паданне аб несмяротнай птушцы. Падчас 12-месячнага знаходжання праведнага Ноя (Ноаха) у Каўчэгу падчас патопу ён карміў знаходзяцца там жывёл. З усіх насельнікаў каўчэга толькі Фенікс ляжаў, сціпла прыкарнуўшы ў кутку, і на пытанне Ноя (Ноаха): Чаго ты не патрабуеш сабе ежы — адказваў: — Я бачыў, як шмат у цябе клопатаў з іншымі, і не адважыўся турбаваць цябе. — Крануты гэтымі словамі, Ной (Ноах) сказаў: — Ты пашкадаваў маей працы, спачуваючы маім засмучэнням. Ды пашле табе Усявышні жыццё вечнае!

Варта адзначыць, што разам з Феніксам дадзеная птушка ў некаторых месцах згадваецца як «Холь» — назва Фенікса на іўрыце «Офхоль» (עופחול) (з іўрыту — «оф» עוף — «птушка» і «холь» חול - пясок, пыл, попел) і Оршина.

У мастацкіх творах

• Клан феніксаў з'яўляецца ў 3-м сезоне мультсерыяла «Легенды Чимы».
• У кнізе «Гары Потэр і Патаемная зала» і аднайменнай экранізацыі фенікс Фоўкс дапамагае галоўнаму герою справіцца з васіліскам Салазара Слізэрына.
• У карэйскай дораме Легенда аб чатырох вартавых нябеснага Ўладара.
• У тэлесерыяле «Звышнатуральнае» (6-ы сезон 18-я серыя «Заходняя зямля») фенікс Элай Фінч можа спальваць дакрананнем. Яго попел — адзінае, што можа забіць Маці ўсіх монстраў.
• У мультсерыяле «Дружба — гэта цуд» (1-ы сезон 22-я серыя «Птушка Фенікс») фенікс Філаміна — гадаванец прынцэсы Селеста, притворявшийся хворым. У цмока Спайка быў гадаванец-фенікс Піві (2-й сезон 21-я серыя «Пошукі цмока»).
• У мультсерыяле «Клуб Вінкс — Школа Чараўніц» (2 сезон) галоўны вораг шасці фей Лорд Даркар — цёмны фенікс, паўсталы пасля доўгага сну з мэтай завалодаць абсалютнай сілай і адпомсціць за паражэнне 16-гадовай даўніны.
• У тэлесерыяле «Грым» (4-ы сезон, 13 серыя «Выпрабаванне агнём») істота-фенікс з'яўляецца адмоўным персанажам. Здольнасць да гарэнню тлумачыцца выпрацоўкай ў вялікай канцэнтрацыі белага фосфару.
• У рамане Рэя Брэдберы «451 градус па Фарэнгейце» (апошняя кіраўнік) адзін з галоўных герояў звяртаецца да легенды пра Фенікса, параўноўваючы з ім людзей.
• У «Людзях Ікс» Джына Грэй мае псіянічную форму Фенікса.
• У зборніку усходне-славянскіх народных духоўных вершаў канца XV — пачатку XVI стагоддзя «Галубіная кніга» Фенікс прыводзіцца ў якасці маці ўсіх птушак.
• У цыкле Ю. Брайдера і Н. Чадовича «Сцежка» несмяротныя Феніксы (Предвечные) уладары часу, адны са стваральнікаў чалавека. Супрацьпастаўляюцца Нябачным (Иносущим) валадарам прасторы.
• У трактаце «Гоетыя» 37-й дух апраметнай, маркіз Фенекс, з'яўляецца перад призывателем ў выглядзе птушкі Фенікс з чорнымі пер'ем.

Гл. таксама

• Садко (фільм)
• Сімволіка ў кітайскай паэзіі — фенікс
• Анка (міфічная істота)
• Бенну (егіпецкі фенікс)
• Фен-хуан
• Юань-чу
• Жар-птушка
• Азаран Блбул
• Ла Фенічэ — оперны тэатр у Венецыі

Літаратура

• Максімавіч. К. А. Птушка Фенікс ў старажытнарускай літаратуры (Да праблемы інтэрпрэтацыі ладу) // Герменеўтыка старажытнарускай літаратуры. XI—XIV стст. Т. 5. М., 1992. С. 316-334.
• Зибаев А. В. Ὄρνις vel Пτερόν, AVIS, vel VOLUCRIS? Аб разуменні прыроды фенікса ў антычным свеце // Scholia studiorum II: прастора гістарычнага наратыву. Екацерынбург, 2018.

Спасылкі

• Dragon's Nest / Гласарый
• Фенікс на Symbolarium'е