Французская акупацыя Масквы

Пажар Масквы на палатне А. Ф. Смірнова (1813)

Акупацыя Масквы французскай арміяй пад камандаваннем імператара Напалеона працягвалася трохі больш за месяц, з 2 (14) верасня па 8 (20) кастрычніка 1812 года, і стала пераломным момантам вайны 1812 года. За час акупацыі горад быў разрабаваны і спустошаны пажарам, прычыны якога выклікаюць спрэчкі ў гісторыкаў. У апошні раз перад гэтым Масква была занята польска-літоўскімі войскамі роўна за 200 гадоў да гэтага.

Перадгісторыя

Асноўны артыкул: Вайсковая рада ў Філях

Пасля Барадзінскай бітвы, у якой расійскае войска панесла цяжкія страты, галоўнакамандуючы Міхаіл Кутузаў загадаў 27 жніўня (8 верасня) 1812 год адступіць па Маскоўскім напрамку да Мажайска з цвёрдым намерам захаваць войска.

Удзень 1 (13) верасня 1812 года ў падмаскоўнай вёсцы Філі адбылася вайсковая рада аб планах далейшых дзеянняў. Нягледзячы на тое, што большасць генералаў, і ў першую чаргу генерал Лявонцій Бенігсен, выказалася за тое, каб даць Напалеону новую генеральную бітву ля сцен Масквы, Кутузаў, зыходзячы з галоўнага задання — захавання войска — абарваў паседжанне вайсковай рады і загадаў адступаць, здаўшы Маскву французам.

Ацаніўшы цяжкі і небяспечны стан расійскага войску, якое расцягнулася па Маскве, было абцяжарана вялікім лікам параненых і шматлікімі абозамі, а таксама не мела магчымасці доўга ўтрымваць непрыяцеля на яе подступах, камандуючы расійскім ар’ергардам генерал ад інфантэрыі М. А. Міларадавіч вырашыў уступіць у перамовы з камандуючым французскім авангардам маршалам Мёратам. З гэтай мэтай Міларадавіч паслаў да Мюрата штабс-ротмістра лейб-гвардыі Гусарскага палка Ф. В. Акінфава з запіскай за подпісам дзяжурнага генерала Галоўнага штаба рускага войска палкоўніка П. С. Кайсарава, у якой гаварылася: «Пакінутыя ў Маскве параненыя аддадзены гуманнасці французскіх войскаў». На словах жа Міларадавіч загадваў ад яго імя перадаць Мюрату, што

Калі французы хочуць заняць Маскву цэлаю, то павінны, не наступаючы моцна, даць нам спакойна выйсці з яе з артылерыяй і абозам; інакш генерал Міларадавіч перад Масквою і ў Маскве будзе біцца да апошняга чалавека і, заміж Масквы, пакіне разваліны.

У заданне Акінфава таксама ўваходзіла як мага даўжэй заставацца ў лагеры непрыяцеля, каб выйграць час.

Раніцай 2 (14) верасня Акінфаў з трубачом з канвою Міларадавіча пад’ехаў да непрыяцельскага перадавога ланцуга якраз у той час калі аднавілася стральба і Мюрат ужо аддаў сваёй конніцы загад атакаваць рускія пазіцыі. Палкоўнік 1-га конна-егерскага палка К. Л. Э. дэ Вільнёў, які выехаў у ланцуг па сігнале трубача, правёў Акінфава да камандзіра 2-га кавалерыйскага корпуса генерала Себасцьяні. Апошні прапанаваў сам перадаць ліст Мюрату, аднак Акінфаў заявіў, што яму даручана не толькі асабіста ўручыць ліст неапалітанскаму каралю, але і перадаць нешта яму на словах. Тады Себасцьяні усё ж распарадзіўся правесці рускіх парламенцёраў да Мюрата.

Прачытаўшы запіску, Мюрат запярэчыў: «Дарма даручаць хворых і параненых велікадушнасці французскіх войскаў; французы ў палонных непрыяцелях не бачаць ужо ворагаў». У адказ жа на патрабаванне Міларадавіча, ён сказаў, што наступ можа быць спынены толькі пасля адпаведнага на тое загаду самога Напалеона, пасля чаго даў указанне свайму ад’ютанту праводзіць Акінфава да французскага імператара. Аднак, калі Акінфаў з трубачом праехалі каля 200 крокаў, Мюрат нечакана распарадзіўся вярнуць расійскіх парламенцёраў і заявіў Акінфаву, што «жадаючы захаваць Маскву» ён прымае ўмовы Міларадавіча і будзе прасоўвацца «так ціха», як дагодна рускім, але з той умовай, што б французскія войскі маглі заняць горад у той жа дзень. Апроч гэтага, падчас дыялогу Мюрат папрасіў Акінфава, як выхадца Масквы, угаварыць жыхароў горада захоўваць спакой, гарантуючы, што ім не будзе прычынена ніякай шкоды і не будзе ўзята ніякая кантрыбуцыя.

Вялікая армія пачала ўваходзіць у Маскву 2 (14) верасня ў другой палове дня, па-сутнасці, ідучы па пятах расійскага войска, якое Маскву пакідала. Здаралася, што кавалерыя з французскага авангарда змешвалася з казакамі рускага ар’ергарда, пры гэтым не толькі не выяўляючы адзін да аднаго варожых адносін, але і часам дэманструючы ўзаемную павагу.

Уваход французаў у Маскву

Перад Масквою. Чаканне дэпутацыі баяраў. Напалеон на Паклоннай гары.
Верашчагін (1891—1892)

2 (14) верасня 1812 года ў аўторак у 2 гадзіны дня Напалеон прыбыў на Паклонную гару, якая была на адлегласці ад Масквы (у яе межах на 1812 год) на 3 вёрсты. Там па дырэктыве неапалітанскага караля Мюрата быў пастроены ў баявы парадак авангард французскіх войскаў. Тут Напалеон цягам паўгадзіны чакаў, а потым, не ўбачыўшы з боку Масквы ніякіх дзеянняў суперніка, загадаў стрэлам з гарматы даць сігнал да далейшага руху французскіх войскаў на Маскву. Конніца і артылерыя на конях скакалі ва ўвесь апор, а пяхота бегла. Дасягнуўшы прыблізна праз чвэрць гадзіны Дарагамілаўскай заставы, Напалеон спешыўся ў Камер-Калежскага вала і пачаткаў паходжваць узад і наперад, чакаючы з Масквы дэлегацыі ці вынасу гарадскіх ключоў. Пяхота і артылерыя пад музыку стала ўваходзіць у горад.

Праз хвілін дзесяць чакання да Напалеона падышоў малады чалавек у сінім шынялі і круглым капелюшы і, пагаварыўшы трохі хвілін з Напалеонам, увайшоў у заставу. На думку сведкі Ф. І. Карбялецкага, гэты малады чалавек паведаміў французскаму імператару, што расійскае войска і жыхары пакінулі горад. Гэта вестка, што пашырылася сярод французаў, спачатку выклікала ў іх неўразуменне, якое з цягам часу перарасло ў маркоту і засмучэнне. Выйшаў з раўнавагі і Напалеон.

Тым часам французскія войскі сталі падзяляцца перад падыходам да Дарагамілаўскай заставы на дзве часткі і абыходзіць уздоўж Камер-Калежскага вала Маскву справа і злева, каб уступаць у горад праз іншыя заставы.

Праз гадзіну, прахопячыся, Напалеон сеў на каня і заехаў у Маскву. За ім рушыла ўслед конніца, да гэтага якая не ўступала ў Маскву. Праехаўшы Дарагамілаўскую Ямскую слабаду і дасягнуўшы берага Масквы-ракі, Напалеон спыніўся. Тым часам авангард пераправіўся за Маскву-раку, пяхота і артылерыя сталі пераходзіць раку па мосце, а конніца стала перапраўляцца ўброд. Пасля пераправы праз раку войска стала разбівацца на дробныя атрады, займаючы каравулы па беразе ракі, па галоўных вуліцах і завулках горада.

Уваход французаў у Маскву. Французскі лубок

Вуліцы горада былі пустэльныя. Перад Напалеонам на адлегласці ста сажняў ехалі два эскадроны коннай гвардыі. Світа Напалеона была вельмі шматлікай. Кідалася ў вочы розніца паміж стракатасцю і багаццем убрання мундзіраў людзей, якія атачалі Напалеона і прастатой убрання мундзіра самога імператара. На Арбаце Напалеон убачыў толькі гаспадара аптэкі з сям’ёй і параненага французскага генерала, які знаходзіўся ў іх на пастоі.

Дасягнуўшы Баравіцкай брамы Крамля, Напалеон, гледзячы на крамлёўскія сцены, сказаў з насмешкай: «Voilà de fières murailles!» Обер-шталмайстар Арман дэ Каленкур, які знаходзіўся пры асобе імператара, пісаў:

У Крамлі, гэтак жа як і ў большасці прыватных асабнякоў, усё знаходзілася на месцы: нават гадзіннік ішоў, нібы ўладальнікі заставаліся дома. Горад без жыхароў быў агорнуты змрочным маўчаннем. Цягам усяго нашага працяглага пераезду мы не сустрэлі ніводнага мясцовага жыхара; армія займала пазіцыі ў наваколлі; некаторыя корпусы былі змесцаваны ў жаўнернях. А трэцяй гадзіне гадзіны імператар сеў на каня, аб’ехаў Крэмль, быў у Выхаваўчым доме, наведаў два найважныя масты і вярнуўся ў Крэмль, дзе ён уладкаваўся ў парадных пакоях імператара Аляксандра.

Пасля, як пісалі сучаснікі тых падзей, бачачы нянавісць і грэбаванне да сябе з боку і рускага ўрада, і рускага народа, якія вырашылі лепш саступіць яму старажытную сваю сталіцу, чым схіліцца перад ім, Напалеон загадаў, пры дастаўленні ў Крэмль харчоў, замест коней ужываць для гэтага рускіх абодвух полаў, не разбіраючы ні стану, ні гадоў. Па ацэнцы гісторыка А. Марціна, масквічы ў цэлым, аднак, аддалі перавагу не прымаць акупацыю, а бегчы з горада. Да пачатку 1812 года, паводле даных паліцыі, у Маскве налічвалася. Падчас акупацыі, паводле яе справаздачы, у сталіцы заставалася ўсяго каля 6200 мірных жыхароў, то бок 2,3 % ад даваеннага насельніцтва горада. Па думцы У Н. Зямцова ў акупаванай Маскве заставалася больш за 10 тыс. жыхароў. Апроч гэтага, у ёй заставаліся таксама ад 10 до 15 тыс. рускіх параненых і хворых салдат.

Падчас акупацыі пачасціліся выпадкі марадзёрства з боку французскага войска і мясцовага насельніцтва, перш выкліканыя жаданнем пажывіцца (у прыватнасці, слугі і прыгонныя рабавалі гаспадарскія хаты), пасля — імкненнем выжыць ва ўмовах голаду. Здараліся і забойствы вайскоўцамі грамадзянскага насельніцтва. Згвалтаванняў практычна не было, бо масквічкі, якія засталіся ў горадзе, пакутуючы ад голаду, нябытнасці жытла і пастаяннага гвалту, галоўным чынам ішлі на кантакт з вайскоўцамі дабраахвотна. Уласна французы часта разглядаліся мясцовым насельніцтвам як найменш схільная да п’янства і рабаванняў частка напалеонаўскага войску, у адрозненне ад прадстаўнікоў іншых этнасаў. На думку шэрагу масквічоў, французскае камандаванне спрабавала змагацца з парушэннямі вайсковай дысцыпліны, хоць і не атрымала поспех у гэтым. Аднак пад уплывам урадавай прапаганды, што паказвала французаў нязбожнікамі, і вестак пра апаганенне мясцовых святыняў мясцовае насельніцтва часам звала французаў «паганцамі» ці нават «басурманамі».

Маскоўскі пажар

Асноўны артыкул: Маскоўскі пажар (1812)

Запалены Крэмль

У момант уваходу французаў у Маскву 2 (14) верасня 1812 года ў розных месцах горада ажыццяўляліся падпалы. Французы былі ўпэўнены, што Масква падпальваецца па загадзе маскоўскага губернатара — графа Растапчына.

У ноч з 3 (15) верасня на 4 (16) верасня паўстаў наймоцны вецер, які доўжыўся, не слабеючы, больш сутак. Полымя пажару ахапіла цэнтр блізу Крамля, Замаскварэчча, Салянку, агонь ахапіў амаль адначасна самыя аддаленыя адзін ад аднаго месцы горада. Пажар доўжыўся да 6 (18) верасня і знішчыў вялікую частку Масквы.

До 400 гараджанаў з найнізкіх саслоўяў былі расстраляны французскім вайскова-палявым судом па падозранні ў падпалах.

На Напалеона пажар вырабіў змрочнае ўражанне. Па сведчаннях , ён казаў: «Якое жудаснае відовішча! Гэта яны самі! Столькі палацаў! Які неверагодны развязак! Што за людзі! Гэта скіфы!»

Да ночы 4 (16) верасня пажар узмацніўся гэтак, што раніцай 4 (16) верасня Напалеон быў змушаны пакінуць Крэмль, пераехаўшы ў Пятроўскі шляхавы палац. Граф Сегюр пісаў:

«Мы былі аточаны цэлым морам полымя; яно пагражала ўсім брамам, што вядуць з Крамля. Першыя спробы выйсці з яго былі няўдалыя. Нарэшце знойдзена было пад гарой выйсце да Масквы-ракі. Напалеон выйшаў праз яго з Крамля са сваёй світай і старой гвардыяй. Падыдучы бліжэй да пажару, мы не развязваліся ўвайсці ў гэтыя хвалі агнявога мора. Тыя, якія паспелі трохі пазнаёміцца з горадам, не пазнавалі вуліц, што знікалі ў дыме і развалінах. Аднак жа трэба было вырашыцца, бо з кожным імгненнем пажар узмацняўся ўсё больш і больш вакол нас. Моцны жар паліў нашы вочы, але мы не маглі зачыніць іх і павінны былі пільна глядзець наперад. Задушлівае паветра, гарачы попел і полымя спіралі наша дыханне, кароткае, сухое, сціснутае, што душыцца дымам. Мы абпальвалі рукі, імкнучыся абараніць твар ад страшнага жару, і скідалі з сябе іскры, што абсыпалі і прапальвалі адзенне».

Напалеон са світай праехаў па палаючым Арбаце да Масквы-ракі, далей, як пісаў акадэмік Тарле, ён рухаўся адносна бяспечным маршрутам уздоўж яе берага.

Знаходжанне Напалеона ў Маскве

Вяртанне Напалеона ў Крэмль з Пятроўскага палаца

6 (18) верасня Напалеон вярнуўся ў Крэмль. З Масквы ён працягваў кіраваць сваёй імперыяй: падпісваў дэкрэты, указы, прызначэнні, перасоўванні, узнагароды, звальненні службоўцаў і дастойнікаў. Пасля свайго вяртання ў Крэмль французскі імператар прыняў рашэнне, пра якое ён заявіў голасна, застацца на зімовых кватэрах у Маскве, якая, як ён меркаваў у той момант, нават у яе цяперашнім стане дае яму больш прыстасаваных будынкаў, больш рэсурсаў і больш сродкаў, чым кожнае іншае месца. Ён загадаў у адпаведнасці з гэтым прывесці Крэмль і манастыры, атачальныя горад, у стан, прыдатны для абароны, а таксама загадаў вырабіць рэкагнасцыраванне наваколля Масквы, каб распрацаваць сістэму абароны ў зімовы час.

Для кіравання горадам у доме канцлера Н. П. Румянцава на Марасейцы, 17 быў адкрыты орган самакіравання — Маскоўскі муніцыпалітэт. Інтэндант Лесэпс даручыў мясцоваму купцу Дзюлану падабраць яго чальцоў з ліку мяшчанства і купецтва, якое засталося ў горадзе. Цягам 30 дзён сваёй чыннасці муніцыпалітэт з 25 чалавек займаўся пошукам харчу ў наваколлі горада, дапамогай немаетным, выратаваннем запаленых храмаў. Паколькі чальцы муніцыпалітэта працавалі ў ім прымусова, пасля сыходу Напалеона з горада амаль ніхто з іх не панёс кары за калабарацыянізм.

Расстрэл падпальнікаў Масквы французамі. Верашчагін (1898)

Для забеспячэння парадку ў горадзе 12 кастрычніка 1812 года французы стварылі муніцыпальную паліцыю — фр.: police génèral.

Сам Напалеон амаль кожны дзень аб’язджаў розныя раёны горада і наведваў атачальныя яго манастыры. У тым ліку Напалеон наведаў Выхаваўчы дом і гутарыў з яго начальнікам генерал-маёрам Туталміным. На просьбу Туталміна аб дазволе напісаць рапарт аб стане выхаванцаў імператрыцы Марыі Напалеон не толькі дазволіў, але раптам нечакана дадаў: «Я прашу Вас пры гэтым напісаць імператару Аляксандру, якога я шаную па-ранейшаму, што я хачу міру». У той жа дзень, 18 верасня, Напалеон загадаў прапусціць праз французскія вартаўнічыя пасты службоўца Выхаваўчага дома, з якім Туталмін паслаў свой рапарт у Санкт-Пецярбург.

Усяго Напалеон зрабіў тры спробы давесці да цара пра свае міралюбныя намеры, але гэтак і не атрымаў на іх адказу. У прыватнасці ён паспрабаваў перадаць такую прапанову праз багатага рускага абшарніка Івана Якаўлева — бацьку Аляксандра Герцэна, які быў змушаны застацца ў Маскве з малагадовым сынам і яго маткай падчас займання Масквы Напалеонам. Апошнюю спробу Напалеон распачаў 4 кастрычніка, калі ён паслаў у лагер Кутузава (ля Таруціна) маркіза Лорыстана, былога амбасадара у Расіі перад самай вайной.

Некаторыя савецкія гісторыкі (напрыклад, Я. Тарле) меркавалі, што ў якасці апошняга сродку ўплыву на рускага цара Напалеон меў планы вызвалення ад прыгоннай залежнасці сялян, чаго больш за ўсё асцерагалася рускае дваранства; акупацыя і сама па сабе выклікала некаторы падрыў устоянай сацыяльнай структуры (вядомы выпадкі, калі прыгонныя заяўлялі сваім абшарнікам, якія асабліва збіраліся бегчы, што больш не лічаць сябе злучанымі абавязаннямі ў адносінах да іх).

Блюзнерства

Стайня ва Успенскім саборы

Падчас знаходжання ў Маскве французы асабліва не цырымоніліся з рускімі святынямі, у шэрагу храмаў былі ўладкаваны стайні. Калі аконнымі рамамі палілі печкі, пад столлю будынкаў звілі гнёзды птушкі. У некаторых цэрквах былі ўладкаваны плавільныя горны для пераплаўлення залатога і срэбнага начыння. Пасля вяртання расійцаў Успенскі сабор Маскоўскага Крамля давялося апячатаць, каб натоўп не бачыў учыненага ўсярэдзіне бясчынства:

Я быў ахоплены жахам, знойдучы гэты шанаваны храм пастаўленым дагары нагамі нязбожнасцю распушчанай салдатчыны, які пашкадавала нават полымя, і пераканаўся, што стан, у якім ён знаходзіўся, трэба было схаваць ад позіркаў народа. Мошчы святых былі знявечаны, іх магільні напоўнены брудам; упрыгожанні з магільняў сарваны. Абразы, што ўпрыгожвалі царкву, былі папэцканы і парасколваны.

— А. Х. Бенкендорф

Іншы мемуарыст адзначае, што чуткі пра блюзнерскія дзеянні французаў у дачыненні праваслаўных святыняў былі перабольшаны пагалоскай, бо «вялікая частка сабораў, манастыроў і цэркваў былі пераўтвораны ў гвардзейскія жаўнерні» і «апроч гвардыі ніхто не мог увайсці пры Напалеоне ў Крэмль». Найболей шанаваныя святыні атрымалася схаваць перад пакіданнем горада: «У Чудавым манастыры не заставалася ракі св. Аляксея, яна была вынесена і схавана расійскай набожнасцю, гэтак жа як моцы св. царэвіча Дзімітрыя, і я знайшоў у магільні яго толькі адну бавоўну».

А. А. Шахаўскі прыводзіць адзіны выпадак наўмыснай абразы пачуццяў праваслаўных вернікаў: «у алтар Казанскага сабора усцягнуты быў мёртвы конь і пакладзены на месца выкінутага пасада».

Пакіданне Напалеонам Масквы

Кватэра маршала Даву у Чудавам манастыры

6 (18) кастрычніка 1812 года Напалеону стала зразумела бесперспектыўнасць заключэння мірных пагадненняў з Расіяй і немагчымасць забеспячэння харчам раскватараваных у Маскве і наваколлі французскіх войскаў, з прычыны актыўнага супраціву спробам наладзіць забеспячэнне французскага войска як з боку расійскай арміі, гэтак і з боку грамадзянскага насельніцтва. Пасля гэтага Напалеон прыняў рашэнне пакінуць Маскву. Да прыняцця такога рашэння французскага імператара таксама падпіхнула рэзкае пагаршэлае надвор’е з раннімі замаразкамі.

Прычыны, па якіх Напалеон адмовіўся ад сваіх выточных планаў правесці зіму ў Маскве, выклікаюць спрэчкі сярод гісторыкаў. Апроч праблем з фуражоўкамі і цёплым адзеннем, турботу імператара выклікалі марадзёрства і п’янства войска, яго агульны разлад пры адсутнасці рэальных баявых перспектыў. У такім стане ён не мог весці вайскоўцаў на сталіцу імперыі — Санкт-Пецярбург.

18 кастрычніка адбылося сутыкненне часткі арміі Кутузава з часткамі французскага войска, якімі камандаваў Мюрат, якія стаялі ў назіральнай пазіцыі на рацэ Чарнішне перад Таруціным, дзе знаходзілася стаўка Кутузава. Напад быў ажыццёўлены генералам Бенігсенам насуперак волі Кутузава. Гэтае сутыкненне завярнулася ў бітву, што атрымала пазней назву Таруцінскі бой, і скончылася тым, што Мюрат быў адкінуты за сяло Спас-Купля. Гэты эпізод паказаў Напалеону, што Кутузаў пасля Барадзіна ўзмацніўся, і можна было чакаць далейшых ініцыятыў расійскай арміі.

Напалеон пакідае Крэмль

Напалеон аддаў загад маршалу Марцье, прызначанаму ім маскоўскім генерал-губернатарам, перад канчатковым сыходам з Масквы падпаліць крамы з віном, жаўнерні і ўсе публічныя будынкі ў горадзе, за выняткам Выхаваўчага дома, падпаліць крамлёўскі палац і пакласці порах пад крамлёўскія сцены. Выбух Крамля павінны быў рушыць услед за выхадам апошніх французскіх войскаў з горада.

19 кастрычніка на загад Напалеона армія з Масквы рушыла па Старой Калужскай дарозе. У Маскве заставаўся толькі корпус маршала Марцье. Спачатку Напалеон меў намер напасці на расійскую армію і, разграміўшы яе, трапіць у неспустошаныя вайной раёны краіны, каб забяспечыць харчам і фуражом сваё войска. Першы свой прыпынак нанач Напалеон зрабіў у сяле Троіцк на беразе ракі Дзясны. Тут цягам некалькіх дзён знаходзілася яго галоўная кватэра. Знаходзячыся тут, ён адмовіўся ад свайго выточнага плана — напасці на Кутузава, бо ў гэтым выпадку яму трэба было вытрымаць бітву, падобную Барадзінскай, з яшчэ больш невыразнымі перспектывамі на перамогу, чым у Барадзіно. Але нават калі б новая бітва і скончылася для Напалеона перамогай, яна ўжо не магла змяніць галоўнага: пакідання ім Масквы. Напалеон прадбачыў уражанне, якое зробіць у Еўропе яго сыход з Масквы, і баяўся гэтага ўражання.

Напалеон вырашыў павярнуць са Старой Калужскай дарогі направа, абысці месцаванне расійскай арміі, выйсці на Бараўскую дарогу, прайсці некранутымі вайной месцамі па Калужскай губерні на паўднёвы захад, рухаючыся да Смаленска. Ён меў намер, спакойна дойдучы праз Малаяраславец і Калугу да Смаленска, перазімаваць ці ў Смаленску, ці ў Вільні, і надалей працягнуць вайну з Расіяй.

Падрыў Крамля

Пры падрыве званіцы Іван Вялікі ад яе адваліліся ўсе найпознія прыбудовы

«Я пакінуў Маскву, загадаўшы падарваць Крэмль», — пісаў 10 кастрычніка Напалеон жонцы. Напярэдадні ўвечар ён паслаў са сваёй галоўнай кватэры ў сяле Троіцк маршалу Марцье загад канчаткова пакінуць Маскву і неадкладна далучыцца са сваім корпусам да арміі, а перад выступам падарваць Крэмль. Гэты загад быў выкананы толькі часткова, бо ў мітусні раптоўнага выступу ў Марцье не хапіла часу як след заняцца гэтай справай. Дашчэнту была знішчана толькі Вадаўзводная вежа, моцна пацярпелі вежы Мікольская, 1-я Безназоўная і Пятроўская, таксама крамлёўская сцяна і частка арсенала. Ад выбуху абгарэла Гранавітая палата.

Як не без падкалупства адзначалі сучаснікі, пры спробе падарваць самы высокі будынак Масквы, званіцу Іван Вялікі, сама яна засталася цэлай, у адрозненне ад найпозніх прыбудоў:

Велізарная прыбудова да Івана Вялікага, адарваная выбухам, абрынулася поплеч яго і на яго падножжа, а ён стаяў гэтак жа велічна, як толькі што збудаваны Барысам Гадуновым для прахарчавання працаўнікоў у галодны час, быццам насміхаючыся з бясплоднаю лютасцю барбарства XIX стагоддзя.

Вяртанне рускіх

Рабаванне пакінутай жыхарамі Масквы

Пасля пакідання Масквы французамі першым у горад уступіў кавалерыйскі авангард расійскай арміі пад камандаваннем А. Х. Бенкендорфа (чый начальнік Вінцынгеродэ да таго часу быў запалонены маршалам Марцье). Бенкендорф 14 (26) кастрычніка пісаў М. С. Варанцову:

Мы ўступілі ў Маскву вечарам 11-га чысла. Горад быў аддадзены на раскраданне сялянам, якіх сцяклося вялікае мноства, і ўсе п’яныя; казакі і іх старшыны давяршалі разгром. Увойдучы ў горад з гусарамі і лейб-казакамі, я злічыў абавязкам неадкладна прыняць на сябе начальства над паліцэйскімі часткамі няшчаснай сталіцы: людзі забівалі адзін аднаго на вуліцах, падпальвалі хаты. Нарэшце ўсё аціхла, і агонь патушаны. Мне давялося вытрымаць некалькі сапраўдных бітваў.

Пра тое, што расійскае войска знайшло ў горадзе натоўпы сялян, якія займаліся п’янствам, рабаваннем і вандалізмам, паведамляюць і іншыя мемуарысты. Вось, да прыкладу, сведчанне А. А. Шахаўскога:

Падмаскоўныя сяляне, вядома, самыя паквольныя і цямлівыя, але затое самыя распусныя і карысталюбныя ва ўсёй Расіі, запэўнячыся ў выхадзе непрыяцеля з Масквы і спадзяючыся на мітусню нашага ўступу, прыехалі на вазах, каб захапіць недарабаванае, але гр. Бенкендорф разлічыў інакш і загадаў узваліць на іх возы целы і падліну і вывесці за горад, на зручныя для пахаванняў ці вынішчэння месцы, чым пазбавіў Маскву ад заразы, жыхароў яе ад сялянскага рабавання, а сялян ад граху.

Маскоўскі обер-паліцмайстар Івашкін у данясенні Растапчыну ад 16 кастрычніка ацаняе колькасць вывезеных з вуліц Масквы трупаў у 11 959, конскіх — у 12 546. Па вяртанні ў горад Растапчын распарадзіўся не рабіць маёмаснага перадзелу і пакінуць нарабаванае дабро тым, у чые рукі яно трапіла, абмежаваўшыся кампенсацыямі пацярпелым. Даведаўшыся пра гэту дырэктыву, народ кінуўся на нядзельны рынак ля Сухаравай вежы: «У першую ж нядзелю горы нарабаванай маёмасці загацілі велізарную плошчу, і лінула Масква на нязнаны рынак!» (Гіляроўскі). У імператарскім маніфесце ад 30 жніўня 1814 года была абвешчана амністыя за большасць злачынстваў, здзейсненых падчас напалеонаўскага ўварвання.

Гл. таксама

• Вайна і мір — раман утрымвае карціны акупаванай французамі Масквы
• Напалеон у Расіі (Верашчагін) — цыкл карцін, што паказваюць у тым ліку і знаходжанне французаў у Маскве

Літаратура

• Земцов В. Н. 1812 год. Пожар Москвы (руск.). — М.: Книга, 2010. — 138 с. — (200-летие Отечественной войны 1812 г.). — ISBN 978-5-91899-013-1.
• Земцов В. Н. Москва при Наполеоне: социальный опыт кросскультурного диалога(руск.) // Quaestio Rossica. — Екатеринбург: УрФУ им. Б. Н. Ельцина, 2016. — Т. 4. — № 3. — С. 217—234. — ISSN 2311-911X.
• Земцов В. Н. Наполеон в Москве (руск.). — М.: Медиа-книга, 2014. — 323 с. — (200-летие Отечественной войны 1812 г.). — ISBN 978-5-91899-071-1.
• Земцов В. Н. Наполеон в России: социокультурная история войны и оккупации (руск.). — М.: РОССПЭН, 2018. — 431 с. — (Эпоха 1812 года). — ISBN 978-5-8243-2221-7.
• Земцов В. Н. Судьба русских раненых, оставленных в Москве в 1812 г. // Бородино и освободительные походы русской армии 1813—1814 годов: Материалы Международной научной конференции (руск.) / Сост. А. В. Горбунов. — Министерство культуры РФ. — Бородино: Бородинский военно-исторический музей-заповедник, 2015. — С. 225—250. — ISBN 978-5-904363-13-0.
• Попов А. Н. Французы в Москве в 1812 году // Отечественная война 1812 года (руск.) / сост., предисл., примеч. С. А. Никитина. — М.: Минувшее, 2009. — Т. 2: Нашествие Наполеона на Россию. — С. 625—807. — (Русская историческая библиотека). — ISBN 978-5-902073-70-3.
• Martin A. M. The Response of the Population of Moscow to the Napoleonic Occupation of 1812 // The Military and Society in Russia: 1450—1917 (англ.) / Ed. by E. Lohr, M. Poe. — 2nd ed. — Leiden—Boston—Köln: Brill, 2002. — С. 469—489. — 550 с. — (History of Warfare, ISSN 1385-7827, Vol. 14). — ISBN 978-90-04-12273-4.