Цары Каляды
Цары Каляды* | |
---|---|
Rite of the Kalyady Tsars** | |
Сусветная спадчына ЮНЕСКА | |
Удзельнікі абраду «Цары Каляды» | |
Тып | традыцыі |
Крытэрыі | VI |
Спасылка | 00308 |
Рэгіён*** | Еўропа і Паўночная Амерыка |
Гісторыя ўключэння | |
Уключэнне | 2009 (4 сесія) |
* Міжнародная канвенцыя «ЮНЕСКА» ** Назва ў афіцыйным англ. спісе *** Рэгіён па класіфікацыі ЮНЕСКА |
Цары Каляды ("калядныя цары") — традыцыйны абрад каляднага абыходу хатаў у вёсцы Семежава Капыльскага раёна Мінскай вобласці ў Беларусі.
Хадзілі "ў цары" напярэдадні "старога Новага года" (новага года паводле юліянскага календара), у Шчодры вечар ("Шчодрык") — з 13 на 14 студзеня.
У 2009 годзе абрад "Цары" ўключаны ў спіс нематэрыяльных культурных каштоўнасцяў ЮНЕСКА як аб'ект, які знікае і якому патрэбная тэрміновая абарона[1].
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Папулярная версія тлумачыць так, што абрад «Цары Каляды» мог з'явіцца ў XVIII стагоддзі, калі недалёка ад Семежава стаялі раскватараваныя часці царскай расійскай арміі: нібыта ў дні святкавання Новага года па старым стылі (Юліянскім календары) салдаты і афіцэры хадзілі па дварах, здзяйсняючы вясёлы паказ, за што гаспадары адорвалі іх пачастункам[2].
Гэтая версія была пачутая ад мясцовага былога настаўніка гісторыі, але больш у Семежаве такой версіі не распавядаў, таму яна ставіцца пад сумнеў. Мяркуецца, што семежаўскі абрад можа сягаць карэньмі задоўга да атраду расійскай арміі[3].
Абрад праводзіўся да 1960-х гадоў. Пасля 40-гадовага перапынку быў адроджаны ў 1996 годзе па ініцыятыве мясцовых жыхароў[3]. У 2000-х гадах абрад выконваўся некалькімі групамі «цароў» адначасова.
У кастрычніку 2009 г. абрад «Калядныя цары» рашэннем Міжурадавага камітэта ЮНЕСКА па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны быў уключаны ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны, якой патрабуецца тэрміновая ахова. ЮНЕСКА прызнала неабходнасць у абароне свята з-за перасялення актыўнага насельніцтва ў гарады і страце цікавасці з боку моладзі.
Апісанне абраду[правіць | правіць зыходнік]
У абрадзе ўдзельнічаюць маладыя мужчыны і юнакі, так званыя «цары», апранутыя ў спецыяльныя касцюмы.
Касцюмы прадстаўляюць сабой белыя штаны і кашулі. На грудзях кожнага цара крыж-накрыж павязаныя чырвоныя семежаўскія паясы з геаметрычным арнаментам. На галаве — высокія шапкі з рознакаляровымі папяровымі стужкамі.
Цароў на свяце суправаджаюць камічныя персанажы Дзед (выконвае дзяўчына ў абарванай мужчынскай вопратцы) і Баба (выконвае хлапец).
Працэсія цароў наведвае дамы вяскоўцаў і разыграе драму «Цар Максіміліян». Пасля прадстаўлення адбываецца традыцыйнае віншаванне гаспадароў дома, якія адорваюць удзельнікаў абраду.
З надыходам цемры «цары» запальваюць факелы, што надае дзеі незвычайную відовішчнасць.
Паралель у Літве[правіць | правіць зыходнік]
Падобны сваім зместам калядны абрад вядомы ў Літве. Ён называецца "выезджваць сівага" (літ. šokdinti šyvį), дзе "сівы" - гэта конь. Немалаважная роля ў абрадзе належыць мужчынам, пераапранутым у вайскоўцаў, якіх чатыры і пяты іх начальнік-"вадас". Абрад абыходу хатаў пачынаўся з таго, што ў хату грукалі і "вадас" пытаў: "Ці дазволіце выезджваць сівага?" Калі дазвалялі, пачыналі граць музыкі, якія таксама ўваходзілі ў гурт калядоўшчыкаў. Часам у хату дазвалялі праходзіць толькі калі "сівы" мог пераскочыць прыстаўленую да дзвераў перашкоду (лаўку, крэсла, нават стол). "Вадас" званіў у званочак, музыка аціхала, і ў самы вялікі пакой хаты прамаршыроўвалі чатыры "вайскоўцы" з ім на чале.
"Вадас" камандаваў: "На месцы стой! Зважай! Направа! Кожны другі два крокі наперад марш! Раўнуй! Адзін насупраць аднаго стой! Зважай!" Потым гучала каманда "Шаблі ўгору!". "Вайскоўцы" скрыжоўвалі шаблі над галовамі. "Вадас" загадваў: "Песня!" "Вайскоўцы" зацягвалі народную песню пра вайскоўца. Праспяваўшы, гучала каманда разысціся па чатырох кутах пакоя.
Пачыналі ізноў граць музыкі, забягаў падмятальшчык, вымятаў падлогу. Тады ўваходзіў "сівы". Ён вытанцоўваў, усяляк брыкаючы "нагамі". Пасля яго скокаў у хату заходзілі астатнія з калядоўшчыкаў: чорт (вымазваў кагось смалой), цыганы (спрабавалі штось сцягнуць), бусел (меў у дзюбе ляльку і дзяўчыне ці жанчыне на выбар скідаў), мядзведзь (прапаноўваў мужчынам выпрабаваць, хто мацнейшы). Гаспадары адорвалі калядоўшчыкаў. Напрыканцы падмятальшчык ізноў вымятаў падлогу. "Вадас" дзякаў гаспадарам, усе сыходзілі[4].
У ХХ-м стагоддзі абрад "выезджваць сівага" заставаўся толькі ў адной мясціне ў Літве, у мястэчку Гражышкі (літ. Gražiškiai), у Вілкавішскім раёне, на ранейшым літоўска-прускім памежжы (раней бытаваў у многіх вёсках паўднёвага захаду Літвы). Калядаваць такім чынам ідуць у Гражышках у перыяд паміж Калядамі і каталіцкім святам Трох каралёў (25 снежня - 6 студзеня). На гербе Гражышак нават выяўлены калядоўшчык - вершнік-вайсковец у белай форме і з белай фуражкай, на белым кані.
Хоць карнавальны персанаж "вершнік" папулярны і ў Польшчы, і ў Нямеччыне, але актыўная роля ў абрадзе "вайскоўцаў" ставіць у адзін шэраг гражышскі абрад з семежаўскім. І там, і там вайскоўцы маюць свайго начальніка (вылучаецца знешне), таксама і там, і там удзельнічае персанаж "падмятальшчык".
Мяркуецца, што калядны персанаж "конь" даўнейшы за персанажа "вершнік". Тым больш даволі познія персанажы - "вайскоўцы". Калядоўшчыкі адпачатку ўвасаблялі прадстаўнікоў "таго свету" і свету прыроды (у процілегласць да свету культуры), а вайскоўцаў інкарпаравалі ў іх склад, калі ў войска забіралі так надоўга, што гэта разумелася як смерць у вачах традыцыйнай вясковай грамады.
Хадзілі "выезджваць сівага" ў Гражышках да 1970-х гадоў. У 2023 годзе гражышская традыцыя "выезджваць сівага" ўнесеная ў літоўскі нацыянальны Звод каштоўнасцяў нематэрыяльнай культурнай спадчыны[5].
Зноскі
- ↑ Абрад «Цары Каляды» пад пагрозай знікнення . Наша Ніва. Праверана 28 жніўня 2013.
- ↑ Архіўная копія(недаступная спасылка). belarus.by. Архівавана з першакрыніцы 17 красавіка 2015. Праверана 29 жніўня 2013.
- ↑ а б Абрад “Калядныя цары” вёскі Семежава Капыльскага раёна Мінскай вобласці . budzma.org. Праверана 28 жніўня 2013.
- ↑ Šyvio šokdinimas. Pokalbis su Suvalkijos (Sūduvos) kultūros centro-muziejaus etnologu Andriumi MILINKEVIČIUMI // Būdas. Nr. 6. 2023. C. 70-77.
- ↑ Šyvio šokdinimo tradicija Gražiškiuose(нявызн.).