Чукоцкая разная косць

Чукоцкая разная косць — від народнага мастацтва, здаўна распаўсюджаны ў чукчаў і эскімосаў паўночна-ўсходняга ўзбярэжжа Чукоцкага паўвострава і астравоў Дыяміда; пластычна выразныя фігуркі жывёл, людзей, скульптурныя групы з маржовага ікла; гравіраваныя і рэльефныя выявы на маржовых іклах і бытавых прадметах.

Гісторыя

Старажытныя часы

Разьба па косці на Чукотцы мае шматвяковую гісторыю. Старажытная берынгаморская культура адрозніваецца скульптурай і бытавымі прадметамі з анімалістычнымі матывамі, выкананымі з косткі і ўпрыгожанымі рэльефнай разьбой і крывалінейным арнаментам. У наступны, пунукскій перыяд, які доўжыўся прыкладна да пачатку другога тысячагоддзя, скульптура набывае геаметрызаваны характар, крывалінейны арнамент змяняецца строгім прамалінейным.

XIX стагоддзе

У XIX стагоддзі з’яўляецца сюжэтная гравіроўка на косці, якая мае вытокі ў Пегтымельскіх петрагліфах і рытуальных малюнках на дрэве.

Пелікен. Чукотка. 20-е гады XX стагоддзя.

У канцы XIX — на пачатку XX стагоддзя, у выніку развіцця гандлю з амерыканскімі і еўрапейскімі купцамі і кітабоямі, з’яўляюцца ўпрыгожаныя разьбой сувенірныя прадметы, якія прызначаліся для збыту.

XX стагоддзе

Чукоцкая разьба па маржовай косткі. 20-я гады XX стагоддзя.

Для пачатку XX стагоддзі ўласціва з’яўленне маржовых іклоў з гравіраванымі на іх выявамі.

У 1930-я гады промысел паступова засяроджваецца ва Уэлене, Наукане і Дзежнёве. У 1931 годзе ва Уэлене адкрылі стацыянарную кастарэзную майстэрню. Першым яе кіраўніком стаў Выквытагнын (1898—1968), адзін з вядучых майстроў промыслу.

У 1932 годзе, пры бальшавіцкай уладзе, Чукоцкім Інтэгралсаюзам было створана пяць кастарэзных арцеляў у паселішчах Чапліна, Сірэнікі, Наукане, Дзежнёве і Уэлене.

Створаныя ў 1920—1930 гадах фігуры маржоў, нерпаў, белых мядзведзяў статычныя па форме, але выразныя. Ужо ў 1930-я гады з’явіліся скульптуры, у якіх разьбяры імкнуліся да перадачы характэрных поз, адыходзячы ад сімвалічнага, статычнага вобраза. Гэтая тэндэнцыя ўзмацнілася ў наступныя гады. У 1960—1980-я гады ў чукоцкай разьбе пераважалі скульптурныя групы.

Узаемадзеянне з заходняй традыцыяй

Многія мастакі, якія прыязджалі ў Магаданскую вобласць і знаёміліся з мясцовай мастацкай традыцыяй, выкарыстоўвалі характэрныя рысы чукоцкай і эскімоскай нацыянальнай разьбы па косці ў сваіх працах у дэкаратыўна-прыкладным мастацтве: А. В. Вашковец, Ю. І. Гусеў, А. С. Дзікараў, Ю. П. Ісаеў, Я. П. Крамарэнка, А. І. Макараў.

У выяўленчым мастацтве ўласцівыя прыёмы: пабудова з асобных фрагментаў агульнай апавядальнай кампазіцыі, перспектыва па прынцыпе «што далей, то вышэй», кругавая кампазіцыя, запаволены, але ўнутрана напружаны рытм малюнка — адным з першых яго выкарыстаў Дзмітрый Бруханаў у жанры кніжнай ілюстрацыі і станковай гравюры. Упершыню мастак выкарыстаў матывы нацыянальнага чукоцкага мастацтва ў другім варыянце ілюстрацый да аўтабіяграфічнага рамана Юрыя Рытхэу «Час таплення снягоў» (руск.: «Время таяния снегов», 1960). Акрамя таго, пабудову кампазіцыі па ўзоры выяў, выразаных на біўнях маржа, выкарыстоўваў Віктар Кошалеў у серыях афортаў «Спартыўныя гульні Чукоткі» («Спортивные игры Чукотки»), «Белы дзень ва Уэлене» («Белый день в Уэлене»), «Зямля і Мора» («Земля и Море»), «Білібіна» («Билибино»), «Уэленскія гульні» («Уэленские игры»). Асобныя элементы чукоцкага нацыянальнага мастацтва прымяніў і Уладзімір Істомін у цыклах аўталітаграфій «Чукоцкія і эскімоскія нацыянальныя святы» («Чукотские и эскимосские национальные праздники»), «Свята Кіта» («Праздник Кита») і ў трыпціху афортаў «Паўночная паэма» («Северная поэма»). У шаўкаграфіі і жывапісе на палатне, выкананых у абстрактным стылі, арнаментыку традыцыйнага мастацтва народаў Чукоткі выкарыстаў Канстанцін Кузьміных.

Вядомыя разьбяры

• Ае
• Аромкэ
• Міхаіл Вуквол
• Выквытагнын
• Галгымо
• Іван Іванавіч Сейгутэгін
• Тукай
• Хухутан
• Вера Эмкуль

Літаратура

• Чукотское и эскимосское искусство из собрания Загорского государственного историко-художественного музея-заповедника, Ленінград: «Художник РСФСР», 1981
• Неповторимая красота Чукотки. Чукотско-эскимосская резная кость из коллекции В. А. Тишкова, Масква: Дзяржаўны музей Усходу.
• «Загадочный мир древних граффити». Маргарита Кирьяк (Дикова). Анадырь, 2013 (Чукчи дорисовались: 80 граффити подшили в отдельное дело)
• Василевский, Б. Когда огурец пахнет корюшкой(руск.) // Мир Севера : журнал. — 2010. — № 1. — С. 23—29. (пра вядомых чукоцкіх кастарэзаў і іхнія працы)
• Василевский, Б. Улыбка северного бога(руск.) // Вокруг света : журнал. — 1971. — № 6. — С. 54—57.

Спасылкі

• (руск.) Гармония и красота древнего искусства (Чукотско-эскимосская резьба по кости), «Этно-Журнал» // ethnonet.ru