Шматнітовае ткацтва
Шматнітовае ткацтва — від узорыстага ткацтва, калі ўзор ствараецца на чатырох або болей ніта́х . Адпаведна колькасці нітоў вылучаюць двух-, трох-[1], чатырох-, пяці-, шасці-, васьмі- і шаснаццацінітовыя ткацтвы. Тканіна ад кожнага з гэтых тыпаў мела традыцыйныя ўжыванні для розных вырабаў, а таксама называлася адпаведнымі словамі, напрыклад, тканіна, вытканая ў два ніты — двуніт, а тканіна, вытканая ў восем нітоў — асьмярык.
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]Фарміраванне тэхнікі вырабу ўзорыстых шматнітовых тканін у Еўропе прыйшлося на позняе Сярэдневякоўе і ранняе Адраджэнне, а вяршыні свайго мастацкага развіцця дасягнула ў XVII стагоддзі[2]. Яна была распрацавана ў краінах Паўночнай Еўропы — у Галандыі, Германіі, Швецыі і іншых скандынаўскіх краінах, г.зн. там, дзе тэкстыльны промысел быў заснаваны на ільне, у адрозненне ад Італіі і Іспаніі, дзе пад уплывам усходняй тэкстыльнай вытворчасці развівался шаўкаткацтва[2].
Самы ранні музейны ўзор шматнітовых тканін — посцілка на ложак з характэрным шашачным узорам, вытканая на чатырох нітах, з княства Шлезвіг-Гольштэйн у Германіі, — датуецца XVII—XVIII стагоддзем[3]. Узоры шматнітовых тканін былі папулярныя ў тэкстылі ў XVIII — XIX стагоддзях.
Ніты
[правіць | правіць зыходнік]Ніты (рэмізкі) — часткі ткацкага станка, якія служаць для перамяшчэння нітак асновы ў працэсе ўтварэння зеву[4].
Для кіравання нітамі выкарыстоўваюцца панажы — прылада ў ткацкім станку ў выглядзе апор пад кроснамі, злучаных вяроўкай з нітамі, падвешанымі на блоку, націскаючы на якія нагамі прыводзяцца ў рух ніты. Апора можа прадстаўляць сабой дошчачку, прылажаную на манер педалі, пруток, падвешаны перпендыкулярна ступні, або мець іншую канструкцыю, зручную для зладжанага кіравання. Колькасць такіх апор адпавядае колькасці нітоў.
Апісанне
[правіць | правіць зыходнік]Пры шматнітовым ткацтве ўзнікае магчымасць ствараць тканіны са складаным і разнастайным перапляценнем нітак асновы і ўтка[5]. Перапляценне пры гэтым залежыць ад таго, як ніткі асновы прапускаюцца ў ніты і ад паслядоўнасці ходу па падножках («хадзіць па панажах»)[5]. Тыпалагічнай прыкметай шматнітовых тканін з’яўляецца перапляценне асновы і ўтка без выкарыстання дадатковага ўзорнага ўтка, геаметрычны арнамент з прамавугольных слупкоў ці «шашак», які складае адзінае цэлае са структурай тканіны, і двухбаковы пазітыўна-негатыўны характар узору[4].
Двухнітовае ткацтва
[правіць | правіць зыходнік]Простае двухнітовае ткацтва — адна з найбольш старажытных і распаўсюджаных тэхнік народнага ткацтва. Ткацтва на 2 нітах давала магчымасць атрымаць тканіны палатнянага ці рыпсавага перапляцення[6]. Археалагічныя матэрыялы сведчаць, што тканіны палатнянага перапляцення былі вядомыя на тэрыторыі Беларусі яшчэ ў жалезным веку[5].
Выкарыстоўвалася самастойна і ў спалучэнні з іншымі відамі ткацтва (закладным, браным, выбарным, ажурным, пераборным)[6]. Двухнітовым спосабам звычайна ткалі льняное палатно (кужаль, зрэб’е, радно), некаторыя ўзорыстыя тканіны (спаднічныя, посцілкавыя) з разнаколернай ільняной або шарсцяной пражы, ручнікі, фартухі, палавікі і гэтак далей. Аснова дэкаратыўнага рашэння — клетка і палоска[6]. На аснове палатнянага перапляцення атрымлівалі розныя дробныя ўзоры, выкарыстоўваючы каляровыя ніткі асновы і розныя камбінацыі двухчаўночнага ўтку[6].
Тканіну, вытканую простым палатняным перапляценнем, у два ніты, звалі адпаведна двуніт. Паколькі такая тэхніка была для гарызантальнага ткацкага станка адной з самых базавых і шырока выкарыстаных, то часам пра яе казалі «ткаць у проста, пакі́даць у проста, упроста»[7][8].
Трохнітовае ткацтва
[правіць | правіць зыходнік]Пры трохнітовым ткацтве аснова прапускалася ў два ніты як для звычайнага палатна, а ў трэці бралася адна нітка з кожнай пары. Ніткі асновы, якія знаходзіліся ў вочках першага ніта, не перапляталіся з уточнай, а ішлі верхам[5].
На поўдні тканіны з прадольнымі палосамі ткаліся двухнітовым ткацтвам, а на поўначы і ўсходзе — часцей трохнітовым, таму зваліся «трынітоўкамі». Калі для двухнітовых тканін характэрнае палатнянае перапляценне , то ў трохнітовых асобныя палосы ткаліся ў выглядзе хвалістых ліній[9].
Чатырохнітовае ткацтва
[правіць | правіць зыходнік]Чатырохнітовае ткацтва — адна з самых распаўсюджаных і ўніверсальных тэхнік шматнітовага ткацтва, паколькі пры адносна невялікай складанасці яна давала магчымасць вырабляць тканіны самых розных узораў.
Базавым перапляценнем для чатырохнітовага ткацтва было саржавае. Яно атрымлівалася, калі аснову прапускалі ў кожны ніт (пакідалі ў проста), а на панажы націскалі паслядоўна. Нескладанымі па тэхнічным выкананні былі ткацтва ў ёлачку, рады і ромб[5].
Тканіну, вытканую ў чатыры ніты, звалі адпаведна чвараніт[10], чваранітак[11] або чваранітная тканіна.
Пяцінітовае ткацтва
[правіць | правіць зыходнік]Пры пяцінітовым ткацтве аснова прапускалася ў чатыры ніты, адпаведна задуманаму ўзору, а ў адзін, напрыклад у трэці, кожны раз прапускаліся ўсе ніткі асновы. Па панажах хадзілі так, што спачатку апускаліся першы і другі ніты, а паднімаліся трэці, чацвёрты і пяты, а затым апускаліся другі і трэці, а паднімаліся чацвёрты, пяты і першы. У пяць нітоў ткаліся тканіны, для рукавоў кашуль, абрусы і інш[5].
Шасцінітовае ткацтва
[правіць | правіць зыходнік]Пры шасцінітовым ткацтве ў першыя два ніты прапускалася аснова для палатна, а ў астатнія чатыры — для ўзору[5]. Ход па панажах быў даволі складаным, а выніковы выраб меў падвышаную шчыльнасць, таму такая тэхніка выкарыстоўвалася для стварэння посцілак і палавікоў-дарожак[5].
Тканіна, вытканая ў шэсць нітоў, звалася шасцінітоўка[12].
Васьмінітовае ткацтва
[правіць | правіць зыходнік]Пры гэтым спосабе выкарыстоўвалі восем нітоў і адпаведна столькі ж панажоў. Перапляценне атрымлівалася атласнае, а тканіна больш шчыльная. Самы распаўсюджаны ўзор — «шашачка». Калі ў чатырохнітовай тэхніцы на паверхні тканіны колькасць нітак утковых і асноўных усюды аднолькавая, то ў васьмінітовай у адной шашачцы даецца больш нітак асновы, а ў другой — больш нітак утка. Пры васьмінітовым ткацтве ўточныя ніткі не проста пакрываюць ніткі асновы, як у чатырохнітовым, а пераплятаюцца паміж сабой. Таму васьмінітовая тканіна мае больш гладкую паверхню. Як адзначаюць даследчыкі, васьмінітовае ткацтва — гэта ўжо спелая і даволі развітая тэхніка. Васьмінітовым спосабам ткаліся ў асноўным абрусы, радзей ручнікі[5].
Тканіну, вытканую ў восем нітоў, звалі васьмініт (васьмінітовая)[13], асьмярык[14].
Шаснаццацінітовае ткацтва
[правіць | правіць зыходнік]У Літве ў рэгіёне Дзукія мелася спецыяльная назва «адкачай» (літ.: adkočiai) для тканін, вырабленых на шаснаццаці нітах. Падобным словам — «літ.: adkočinis» — называлі рамесленнікаў, якія хадзілі па вёсках са сваімі станкамі. Найбольш старыя тканіны такога тыпу сустракаюцца ў плечавых накідках — «літ.: drobulės»[15], якія датуюцца XVIII — першай палавінай XIX стагоддзя[16].
Іншая колькасць выкарыстаных нітоў
[правіць | правіць зыходнік]Для ткацтва з колькасцю нітоў, роўным дзесяці і болей ніткі асновы і ўтку павінны быць вельмі тонкімі, а дасведчанасць ткача — вельмі высокай, таму такія спосабы атрымалі распаўсюд толькі ў XX стагоддзі з павелічэннем узроўню тэхнічнай дасканаласці ткацкай справы[5].
Рэгіянальныя асаблівасці
[правіць | правіць зыходнік]Арэал распаўсюджання шматнітовых тканін у Еўропе ахоплівае Заходнюю і Цэнтральную Беларусь, беларуска-польскае памежжа[17], Літву, Латвію, Швецыю, Малдову[18] і частку Украіны, у Расіі рэдкія[19].
У Беларусі
[правіць | правіць зыходнік]На думку даследчыкаў, беларуская народная лексіка шматнітовага ткацтва сведчыць пра тое, што на Беларусі ткацкая тэхналогія была ўспрынята з Захаду, суадносілася з такімі краінамі, як Вялікае Княства Літоўскае, Германія, Польшча, і асацыявалася з народамі, якія былі яе носьбітамі, — літвінамі/літоўцамі, палякамі, немцамі[20].
Як лічыць М. Матусек, засваенне сялянамі на тэрыторыі Усходняй Польшчы, Беларусі і Палесся шматнітовага ткацтва магло быць звязана з Гродзенскай каралеўскай мануфактурай у Гарадніцы[21]. На фабрыцы сталовай бялізны, якую заснаваў там А. Тызенгаўз, ткалі вырабы рознага памеру, у тым ліку абрусы на 80 асоб, якія па «бялюткасці, тонкасці і прыгажосці» не саступалі галандскім[22]. Вядома, што на палатнянай фабрыцы Каралеўскай мануфактуры працавалі замежныя майстры, а таксама мясцовыя ткачы, напрыклад, ткач Сузановіч з Навагрудскага ваяводства[23]. Пасля закрыцця фабрык Гродзенскай каралеўскай мануфактуры некалькі тысяч работнікаў вымушаныя былі шукаць сабе працу[24]. Многія ткачы папоўнілі сялянскае саслоўе, што не магло не паўплываць на ўзровень развіцця народнага ткацтва. Накпрыклад, яшчэ ў 1840-я гады на высокім узроўні стаяла ткацкае рамясло — «рэха ўжо даўно не існавалых гродзенскіх мануфактур» у ваколіцах Аўгустова, адкуль шырока разыходзіліся сялянскія ільняныя ўзорыстыя тканіны[25]. Паводле даных на 1905 год, у Гродзенскай губерні было 3186 ткачоў-рамесленнікаў, да якіх адносіліся таксама наёмныя рабочыя і вучні[26], у той час, як у Мінскай губерні ў 1900 годзе налічвалася ўсяго 174 ткачы[27].
У Латвіі
[правіць | правіць зыходнік]Працэс пераходу ткачоў, а з імі і іх ведаў і досведу з прафесійных ткацкіх мануфактур на сялянскія падвор’і ў Латвіі праходзіў вельмі падобна да такіх самых рухаў у Беларусі[28]. У выніку шматнітовае ткацтва шырока распаўсюдзілася па краіне. Латышская даследчыца А. Алсупэ лічыць, што галоўным дасягненнем гарадскіх рамесленнікаў і сельскіх саматужнікаў-ткачоў было тое, што яны здолелі прыстасаваць для масавых патрэбаў прыёмы вырабу ільняных палотнаў, распрацаваных рамесленнікамі і мануфактурамі ў перыяд феадалізму[29].
Захаваліся альбомы латышскіх ткачоў, датаваныя 1771, 1813 і 1856 гадамі[30].
У Літве
[правіць | правіць зыходнік]Шматнітовае ткацтва было шырока распаўсюджана па ўсёй тэрыторыі Літвы. Буйным цэнтрам ткацкай вытворчасці з цэхавай арганізацыяй рамяства была Вільня[31]. Аснаўным сацыяльным пластом, які забяспечваў попыт на рамесленыя тканіны, якія тут вырабляліся, была шляхта. Для падтрымання і павелічэння попыту на свае вырабы віленскі ткацкі цэх ахвотна прымаў ткачоў-немцаў, якія прыбывалі з Прусіі, у прыватнасці з Краляўца, Германіі і заходніх раёнаў Польшчы. Лічыцца, што ткацкае рамяство на землях Віленшчыны і Наваградчыны знаходзілася пад моцным уплывам нямецкай экспансіі[32].
У Польшчы
[правіць | правіць зыходнік]Падобна Беларусі і Літве тэхніку вырабу і кампазіцыю шматнітовых тканін у народнае ткацтва ўсходніх раёнаў Польшчы, па сцвярджэнні М. Матусек, прынеслі прафесійныя ткачы, якія запрашаліся для працы ў ткацкія майстэрні і мануфактуры з краін Заходняй Еўропы, або яны самі прыходзілі ў пошуках працы. Пасля распаду мануфактур у Рэчы Паспалітай адна частка ткачоў-рамесленікаў перасялілася ў вёскі, іншая — асела ў гарадах і мястэчках, дзе забяспечвала патрэбы ў тканінах местачковай шляхты і заможных сялян. Вучні ткачоў, набраныя з сялян, у сваю чаргу распаўсюджвалі ўменне ткаць узорыстыя тканіны сярод свайго саслоўя, асабліва сярод вясковых жанчын[33].
Захаваўся ўзорнік XVIII стагоддзя з Люблінскага павета ў Польшчы[34].
У Расіі
[правіць | правіць зыходнік]Для сялянскага тэкстылю Расіі шматнітовыя тканіны менш характэрныя. Яны сустракаюцца ў Наўгародскай і Пскоўскай абласцях, якія прымыкаюць да беларуска-балтыйскага арэалу. У той самы час яны амаль невядомыя на Рускай Поўначы[35].
Ва Украіне
[правіць | правіць зыходнік]Ва Украіне такія тканіны распаўсюджаны больш за ўсё ў цэнтральнай і ўсходняй частцы Украінскага Палесся (Жытомірская, Чарнігаўская, Сумская, Кіеўская вобласці), у меньшай ступені — на паўночна-заходніх землях (Камінь-Кашырскі раён Валынскай вобласці, Ракытнянскі раён Ровенскай вобласці)[36].
У ЗША
[правіць | правіць зыходнік]У музеях ЗША захоўваюцца шматнітовыя тканіны XVIII стагоддзя, прывезеныя перасяленцамі з Еўропы, і старэйшы ўзор датаваны 1789 годам. У першай траціне XIX стагодзя шматнітовыя тканіны вырабляліся ў Амерыцы майстрамі-ткачамі нямецкага паходжання[37].
Захаваўся альбом 1800 года нямецкага ткача, які працаваў у Пенсільваніі, у ЗША, у канцы XVIII — пачатку XIX стагоддзя[38].
Крыніцы
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Звычайна да ўласна шматнітовага ткацтва не далучаюць двух- і трохнітовую тэхніку, але ў гэтым артыкуле яна далучана, бо робіцца на тым самым абсталяванні і тэхналагічна апісваецца прыкладна такім самым чынам.
- ↑ а б Белорусский народный текстиль : художественные основы, взаимосвязи, новации / О. А. Лобачевская. — Минск : Беларуская навука, 2013. — 527 с. : ил., цв. ил. ; 26 см. — Библиография: с. 492―515 (610 назв.). — 2000 экз. — ISBN 978-985-08-1638-2 (в переплете). С. 294
- ↑ Tkanina : ornamenty i wzory używane na tkaninach od czasów starożytnych do początków w. XIX-go. Warszawa : T-wo Wydawnicze, 1928. — 320 s. мал. 152.
- ↑ а б Белорусский народный текстиль : художественные основы, взаимосвязи, новации / О. А. Лобачевская. — Минск : Беларуская навука, 2013. — 527 с. : ил., цв. ил. ; 26 см. — Библиография: с. 492―515 (610 назв.). — 2000 экз. — ISBN 978-985-08-1638-2 (в переплете). С. 289
- ↑ а б в г д е ё ж з і Многоремизное ткачество (руск.)
- ↑ а б в г Двухнітовае ткацтва
- ↑ Жывое слова (1978). І. Я. Яшкін, Ю. Ф. Мацкевіч
- ↑ Мова Сенненшчыны: дыялектны слоўнік (2015). Том 2
- ↑ Курыловіч Г. М. Беларускае народнае ткацтва. Мн., 1981
- ↑ Народныя скарбы. Дыялекталагічны зборнік (2008). Л. П. Кунцэвіч
- ↑ Народная словатворчасць (1979). А. А. Крывіцкі, І. Я. Яшкін
- ↑ Матэрыялы для слоўніка мінска-маладзечанскіх гаворак (1974). Сшытак 2. М. А. Жыдовіч
- ↑ Скарбы народнай мовы (2005)
- ↑ Народныя скарбы. Дыялекталагічны зборнік (2008). Л. П. Кунцэвіч
- ↑ drobulė (літ.)
- ↑ Lietuviu moteru drobules : [Lietuvos dailes muziejaus drobuliu rinkinio] katalogas / Dalia Bernotaite-Beliauskiene . — Vilnius : Lietuvos dailes muziejus, 2004. — 22 см. — Рэзюмэ на англійскай, нямецкай мовах. — Бібліяграфія: с. 125—129. Бібліяграфія таксама ў падрадковых заўвагах. — Паказальнік: с. 130—131. — ISBN 9986-669-41-3.
- ↑ Polskie druki ludowe na płótnie / Roman Reinfuss . — Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953. — 256, [3] с. : іл., карт., партр. ; 26 см. — (Z prac Państwowego Instytutu Sztuki). — Бібліяграфія ў падрадковых заўвагах. — 3178 экз. С. 145.
- ↑ Постолаки, Е. А. Молдавское народное ткачество (XIX — начало ХХ в.) / АН МССР, Отд. этнографии и искусствоведения. — Кишинев : Штиинца, 1987. — 203, [4] с. С. 70, 132—137
- ↑ Белорусский народный текстиль : художественные основы, взаимосвязи, новации / О. А. Лобачевская. — Минск : Беларуская навука, 2013. — 527 с. : ил., цв. ил. ; 26 см. — Библиография: с. 492―515 (610 назв.). — 2000 экз. — ISBN 978-985-08-1638-2 (в переплете). С. 297
- ↑ Makowska-Gulbinowa E. , Wileńskie cechy tkackie do r. 1795, «Ateneum Wileńskie» 1924, t. 2, nr 5-6, s. 69-103
- ↑ Matusek M., Ludowe «dywany» przetykane na Lubelszczyźnie, «Polska Sztuka Ludowa» 1961, nr 3, s. 145—152.
- ↑ Grodno : z ilustracjami / Józef Jodkowski. — Гродно : Ламарк, 2010. — 135 с. : іл. ; 20 см. — (Гродненская старина). — Бібліяграфія: с. 132—134. — З гісторыі горада Гродна. — 100 экз. — ISBN 978-985-90187-5-6 °C. 50
- ↑ Граф Антоний Тизенгауз и Гродненские королевские мануфактуры : очерк по экономической истории Польши в эпоху Станислава Августа (1764―1795) на основании архивных источников / И. Г. Гибянский; под редакцией и с предисловием П. Б. Струве; с приложением портрета И. Г. Гибянского. — Петроград : издание Петроградского политехнического института Императора Петра Великого, 1916. — XII, 64 с., [1] л. портр. ; 23 см. — (Труды студентов экономического отделения Петроградского политехнического института Императора Петра Великого ; № 19). — Библиография в предисловии и в подстрочных примечаниях. — Другие взаимосвязанные документы: Труды студентов Экономического отделения С.-Петербургского политехнического института Императора Петра Великого. — Санкт-Петербург, 1909―1916
- ↑ Grodno : z ilustracjami / Józef Jodkowski. — Гродно : Ламарк, 2010. — 135 с. : іл. ; 20 см. — (Гродненская старина). — Бібліяграфія: с. 132—134. — З гісторыі горада Гродна. — 100 экз. — ISBN 978-985-90187-5-6 °C. 54
- ↑ M. Markiewicz, Historia polskiej tkaniny do XIXw., w: Tkanina polska, Warszawa 1959/ С. 29
- ↑ Лабачэўская, В. А. Зберагаючы самабытнасць : З гісторыі народнага мастацтва і промыслаў Беларусі / Бел.ін-т праблем культуры. — Мінск : Бел.навука, 1998. — 375 с. : іл. — Паказ.іменаў, паказ.прадм.і геагр.назваў:с.361-370. — ISBN 985-08-233-2. С. 47
- ↑ Drucki-Lubecki, H. Przemysł ludowy w guberniach Litewsko-Białoruskich / H. Drucki-Lubecki // Я nad Wilii i Niemna / Książka zbiorowa (pamięci Adama Mickiewicza i Tomasza Zana w 50-tą rocznicę ich zgonu). — Wilno, 1906. S. 135—142
- ↑ Белорусский народный текстиль : художественные основы, взаимосвязи, новации / О. А. Лобачевская. — Минск : Беларуская навука, 2013. — 527 с. : ил., цв. ил. ; 26 см. — Библиография: с. 492―515 (610 назв.). — 2000 экз. — ISBN 978-985-08-1638-2 (в переплете). С. 303
- ↑ Alsupe, A. Audēji Vidzemē 19.gs.otrajā pusē un 20.gs.sākumā / A. Alsupe. Riga : Zinātne, 1982. 256 s. С. 241—246
- ↑ Alsupe, A. Audēji Vidzemē 19.gs.otrajā pusē un 20.gs.sākumā / A. Alsupe. Riga : Zinātne, 1982. 256 s. С. 13—17
- ↑ Makowska-Gulbinowa E. , Wileńskie cechy tkackie do r. 1795, «Ateneum Wileńskie» 1924, t. 2, nr 5-6, s. 69-103. С. 69
- ↑ Turkowski, L. 1984, Tkactwo ludowe a rzemiosło tkackie w Wileńskiem i Nowogródzkiem / L. Turkowski. — Londyn : Polski Uniwersytet na Obczyźnie, 1977. — 35 s. С. 155
- ↑ Matusek M., Ludowe «dywany» przetykane na Lubelszczyźnie, «Polska Sztuka Ludowa» 1961, nr 3, s. 145—152. С. 145—146
- ↑ Matusek M., Ludowe «dywany» przetykane na Lubelszczyźnie, «Polska Sztuka Ludowa» 1961, nr 3, s. 145—146.
- ↑ Русское народное ткачество и керамика: кат. выст. — Л. : Гос. Рус. музей, 1976. — 168 с. С. 7
- ↑ Украінська народна тканина XIX—XX ст.: типологія, локалізація, художні особливості. Інтер'єрні тканини : (за матеріалами західних областей України) : автореферат дисертації на здобуття наукового ступеня доктора мистецтвознавства : 17.00.06 / Никорак Олена Іванівна ; Львівська Національна академія мистецтв. — Львів, 2006. — 35 с. — Анатацыі на ўкраінскай, англійскай, рускай мовах. — Бібліяграфія: с. 29-31 (38 назв.). С. 256.
- ↑ Carleton L. Safford and Robert Bishop. America’s quilts and coverlets / L. Carleton, S. and R. Bishop. — N. Y. Weathervane books, 1974. — 313 s. С. 221—241, мал. 334, 337, 348, 359.
- ↑ Carleton L. Safford and Robert Bishop. America’s quilts and coverlets / L. Carleton, S. and R. Bishop. — N. Y. Weathervane books, 1974. — 313 s. С. 230—231
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]Шматнітовае ткацтва на Вікісховішчы |