Эдуард Спаведнік

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Эдуард Спаведнік
англ.: Edward the Confessor
кароль Англіі[d]
1042 — 5 студзеня 1066
Папярэднік Хардэкнуд
Пераемнік Гаральд II Годвінсан

Нараджэнне не раней за 1003 і не пазней за 1005
Смерць 5 студзеня 1066
Месца пахавання
Род Уэсекская дынастыя
Бацька Этэльрэд Неразумны[1][2]
Маці Эма Нармандская[1][2]
Жонка Edith of Wessex[d][2][3]
Веравызнанне каталіцтва
Адукацыя
Дзейнасць манарх
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Эдуа́рд Спаве́днік (англ.: Edward the Confessor; каля 1003 — 5 студзеня 1066) — перадапошні англасаксонскі англійскі кароль (з 1042 года) і апошні прадстаўнік Уэсекскай дынастыі на англійскім стальцы.

Яго ўладарства адзначана аслабленнем каралеўскай улады ў краіне і ўсеўладдзем магнатаў, а таксама дэзынтэграцыяй англасаксонскага грамадства і аслабленнем абараназдольнасці дзяржавы. Гэтыя фактары, спалучаныя з арыентацыяй караля на Нармандыю, палегчылі Вільгельму Заваёўніку падпарадкаванне Англіі неўзабаве па смерці Эдуарда ў 1066 годзе.

Эдуард Спаведнік даваў вялікую ўвагу прапагандзе хрысціянскай дабрадзейнасці і аскетызму, за што пазней быў кананізаваны і да цяперашняга часу шануецца як святы каталіцкай царквы, а таксама як мясцовашанаваны святы — Суражскай епархіяй Рускай праваслаўнай царквы[4].

Біяграфія[правіць | правіць зыходнік]

Выгнанне і заняцце стальца[правіць | правіць зыходнік]

Эдуард быў старэйшым сынам англійскага караля Этэльрэда II і Эмы Нармандскай, сястры Рычарда II, герцага нармадскага. Ва ўмовах уварвання ў Англію дацкіх вікінгаў Свена Вілабародага і пагрозы заваявання краіны, у 1013 годзе маці павезла Эдуарда і яго малодшага брата Альфрэда ў Нармандыю. Неўзабаве памёр Этэльрэд II, а ўлада ў Англіі перайшла да дацкіх каралёў. Правёўшы пры двары герцага Нармандыі чвэрць стагоддзя, Эдуард займеў шмат сувязяў у гэтай краіне. Змоладу ён выявіў адмысловую рэлігійную руплівасць, за што і атрымаў пазней мянушку Спаведнік.

У перыяд уладарства ў Англіі Кнуда Вялікага (1016—1035) Эдуард не мог спадзявацца вярнуцца на радзіму: нармандскі герцаг знаходзіўся ў саюзе з каралём Англіі і Даніі, падмацаваным шлюбам Эмы Нармандскай і Кнуда. Апроч таго, відавочна, англа-дацкая манархія Кнуда Вялікага мела шырокую падтрымку англасаксонскай арыстакратыі.

Пасля смерці Кнуда, у 1036 годзе ў Англію адправіўся малодшы брат Эдуарда Альфрэд, магчыма з мэтай паспрабаваць вярнуць карону. Аднак ён быў паланёны прыхільнікамі Гаральда, паза законнага сына Кнуда, які захапіў англійскі сталец. Альфрэда асляпілі і неўзабаве ён памёр.

Толькі ў 1041 годзе, калі каралём Англіі стаў Хардэкнуд, адзінаўтробны брат Эдуарда, ён атрымаў запрашэнне вярнуцца на радзіму. Больш таго, Хардэкнуд не меў дзяцей і абвясціў Эдуарда спадчыннікам. 8 чэрвеня 1042 гады Хардэкнуд памёр. З яго смерцю спынілася дацкая дынастыя. Дагэтуль у Англіі сфарміравалася грамадская думка на карысць рэстаўрацыі старой англасаксонскай дынастыі. Усяго праз некалькі дзён па смерці Хардэкнуда жыхары Лондана абвясцілі Эдуарда каралём Англіі. Гэта тут жа прызнала ўся краіна, у тым ліку англа-дацкая ваенная арыстакратыя і эрлы.

Пачатак уладарства[правіць | правіць зыходнік]

3 красавіка 1043 года ў Вінчэстэры, сталіцы англасаксонскага каралеўства, Эдуард Спаведнік быў каранаваны на караля англійскага. Малады ўладар, які 25 гадоў правёў у выгнанні, зусім не ведаў краіну сваіх продкаў. Пагатоў, за час кіравання дацкай дынастыі ў Англіі сфарміравалася моцная ваенна-служылая арыстакратыя англа-дацкага паходжання, на чале якой стаялі буйныя магнаты, якія кантралявалі правінцыю каралеўства — Годвін, эрл Уэсекса, Леафрык, эрл Мерсіі, Сівард, эрл Нартумбрыі. У Эдуарда зусім не было прыхільнікаў ці трывалай апоры сярод англасаксонскай арыстакратыі. У выніку на працягу амаль усяго свайго кіравання Эдуарду даводзілася ўзгадняць свае дзеянні з магнатамі, найперш, Годвінам, а пазней — з яго сынам Гаральдам. Аднак, кароль не стаў марыянеткай магнатаў, супраціўляўся іх ціску, спрабаваў праводзіць уласную палітыку і стварыць сабе сацыяльную апору ў краіне. Для гэтага ён актыўна прыцягваў на каралеўскую службу выхадцаў з Нармандыі і іншых рэгіёнаў Паўночнай Францыі, якім Эдуард даваў землі і дамагаўся іх прызначэнні на царкоўныя пасады (уключаючы архібіскупа Кентэрберыйскага). Нармандскія радцы караля, аднак, выклікалі незадаволенасць англасаксонскай арыстакратыі. Апроч таго, Эдуард Спаведнік, праз сваю шчырую рэлігійнасць, веру ў дабрадзейнасці і аскетызм, меў значны палітычны аўтарытэт у Еўропе.

Першая палова ўладарства Эдуарда прайшла пад моцным уплывам англа-дацкіх эрлаў, першым чынам, Годвіна, эрла Уэсекса. У 1045 годзе кароль узяў шлюб з дачкой Годвіна Эдытай, але ніякіх пачуццяў Эдуард да яе не меў, і, паводле папулярнага падання, застаўся цнатлівым да канца жыцця. Сістэма кіравання і палітычная эліта дзяржавы заставалася нязменнай з часоў Кнуда Вялікага, захоўваючы англа-дацкі ваенны характар. Хоць ужо напачатку свайго ўладарства Эдуард прыцягваў на службу нармандскіх рыцараў, сведчанні «нармандскага засілля», пра якое кажуць апалагеты англасаксонскага роду Годвінаў, не пераканаўчыя, бо колькасць нармандцаў сярод сведак каралеўскіх хартый і ўказаў вельмі нязначная.

У знешняй палітыцы, апроч натуральнай арыентацыі на Нармандыю, галоўным фактарам была нарвежская пагроза. Кароль Нарвегіі Магнус I Высакародны, абапіраючыся на дагавор 1038 года з Хардэкнудам, не пакідаў сваіх прэтэнзій на англійскі сталец. Эдуард, у сваю чаргу, захоўваў сяброўскія адносіны з каралём Даніі Свенам Эстрыдсанам, асноўным праціўнікам Нарвегіі. Аднак, калі ў 1047 годзе магчымасць нарвежскага заваявання Даніі стала рэальнай, Эдуард адмовіўся дапамагчы свайму саюзніку ваенным флотам. Толькі смерць Магнуса I у тым жа 1047 годзе на час адхіліла нарвежскую пагрозу. У 1048 годзе англійскі флот удзельнічаў у аперацыях імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Генрыха III супраць графа Фландрыі — адзін з вельмі рэдкіх прыкладаў удзелу англасаксонскай Брытаніі ў вялікай еўрапейскай палітыцы.

Ліквідацыя нарвежскай пагрозы пасля 1047 года дазволіла Эдуарду ў 1050 годзе распусціць англійскі флот, які з X ст. быў у стане сталай боегатоўнасці, а таксама адмяніць падатак на абарону — «дацкія грошы», якім было абцяжарана свабоднае насельніцтва Англіі. Гэтыя захады спрыялі фінансаваму дабрабыту падданых, аднак у доўгатэрміновым плане рэзка аслабіла абараназдольнасць краіны, што стала адной з прычын хуткага краху англасаксонскай манархіі ў 1066 годзе. Аднак, ва ўладарства Эдуарда з’явіліся першыя дагаворы караля з буйнымі партамі паўднёва-ўсходняга ўзбярэжжа (Сандвіч, Дуўр, Фордвіч, Ромні  (англ.) і, магчыма, Гасцінгс), паводле якіх Эдуард адмаўляўся ад каралеўскай долі ў прыбытках гарадоў узамен на выстаўленне імі пэўнай колькасці караблёў на выпадак вайны. Пазней гэта сістэма развілася ў вядомы інстытут «Пяці партоў».

Ужо ў першай палове ўладарства Эдуарда Спаведніка перад краінай востра ўстала праблема спадчыны стальца, бо з-за прыхільнасці да аскетызму кароль не меў дзяцей. Адзіным, апроч Эдуарда, прадстаўніком мужчынскай лініі англасаксонскіх манархаў быў Эдуард Этэлінг, сын Эдмунда Жалезнабокага, аднак ён пакінуў Англію яшчэ дзіцём і жыў у Венгрыі без кантактаў з радзімай. Пэўныя правы на англійскі сталец меў Свен Эстрыдсан, кароль дацкі, далёкі сваяк Кнуда Вялікага, а таксама Харальд Суровы, кароль нарвежскі, праз дагавор свайо бацькі з Хардэкнудам. Аднак сам Эдуард быў прыхільны да герцага нармандскага Вільгельма, унука Рычарда II, які прытуліў маладога Эдуарда ў гады выгнання. Арыентацыя на нармандцаў, якая выявілася ад пачатку ўладарства Эдуарда, стала асабліва яўнай у перыяд 1051—1052 гадоў, калі было зрынута сям’я Годвіна.

Падзенне і рэстаўрацыя Годвіна[правіць | правіць зыходнік]

Род Годвіна да 1050 года дасягнуў небывалага ўплыву і магутнасці. Сам Годвін быў эрлам Уэсекса і кантраляваў усю Паўднёвую Англію ад Кента да Корнуала. Яго дачка была жонкай караля, старэйшы сын Свен кіраваў Оксфардшырам, Герэфардшырам, Глостэршырам, Беркшырам і Сомерсэтам, а другі сын Гаральд быў эрлам Усходняй Англіі, Эсекса, Кембрыджшыра і Хантынгданшыра. Каралю Эдуарду, безумоўна, была цяжкай залежнасць ад гэтай сям’і і ён не забыўся пра ўдзел Годвіна ў забойстве ў 1036 годзе свайго малодшага брата Альфрэда Этэлінга. Нагода расправіцца з Годвінам выдалася ў 1051 годзе, у Дуўры, горадзе ў складзе эрлства Уэсекса, былі забіты рыцары з почата Яўстахія II, графа Булонскага, які гасцяваў у караля. Эдуард загадаў Годвіну пакараць жыхароў Дуўра, але адмовіўся, такім чынам пайшоў на канфлікт з каралём.

Да 1 верасня 1051 года Годвін і яго сыны сабралі войска, якое падышло да Глостэра, дзе тым часам знаходзіўся кароль, і запатрабавалі разгляду дуўрскага інцыдэнту і касавання абвінавачання ў здрадзе. На дапамогу Эдуарду прыйшлі эрлы Леафрык і Сівард, што дазволіла каралю адкласці скліканне вітэнагемату, дзе мусілі разглядацца прэтэнзіі Годвіна. Тым часам, апелюючы да свяшчэннага права англасаксонскіх каралёў, Эдуард абвясціў пра скліканне ўсіх тэнаў краіны да каралеўскага войска. Гэта пазбавіла Годвіна значнай часткі ваенных сіл. Асцерагаючыся за сваё жыццё, Годвін не з’явіўся на пасяджэнне вітэнагемата, а разам з сям’ёй уцёк з краіны.

Падзенне Годвіна дазволіла каралю пачаць праводзіць самастойную палітыку. Гэта азначала ўзмацненне нармандскага элемента ў адміністрацыі і пры двары. Вялікія ўладанні Годвіна і яго сям’і былі падзелены паміж нармандскімі прыхільнікамі караля. Гэта выклікала незадаволенасць англасаксонскай арыстакратыі. Менавіта гэтым часам герцаг Вільгельм Нармандскі, верагодна, быў абвешчаны спадчыннікам англійскай кароны. У 1051/1052 годзе Вільгельм быў у Англію з візітам ветлівасці да караля Эдуарда. Незадаволенасць англасаксаў узмацненнем нармандцаў дала Годвіну спадзяванне на сваю рэстаўрацыю.

У канцы лета 1052 года Годвін з невялікай флатыліяй, набранай ва Фландрыі, здзейсніў кароткую вылазку ў паўднёва-ўсходнюю Англію і пераканаўся ў падтрымцы насельніцтвам Кента, Сурэя і Сасекса. Неўзабаве ўзбунтаваліся матросы каралеўскага флоту, паўднёвае ўзбярэжжа краіны засталося без абароны. Годвін выкарыстаў гэта становішча, скіраваўся да берагоў Англіі, дзе злучыўся з флатыліяй свайго сына Гаральда, якая ішла з Ірландыі. Затым да іх далучыліся караблі паўднёва-англійскіх графстваў. Аб’яднаны флот скіраваўся да Лондана і ўвайшоў у вусце Тэмзы. Эдуард Спаведнік не здолеў сабраць сухапутнае войска, бо эрлы адмовіліся ўдзельнічаць у грамадзянскай вайне. Кароль быў вымушаны пайсці на ўступкі, быў скліканы вітэнагемат, які апраўдаў Годвіна, яму вярталіся ўладанні і тытул эрла. З Англіі былі выгнаны ўсе нармандскія радцы і набліжаныя караля, а Роберт Жум'ежскі, архібіскуп Кентэрберыйскі і даўні сапернік Годвіна, быў адхілены.

Крызіс 1052 года стаў пераломным момантам ва ўладарстве Эдуарда Спаведніка. У краіне ўсталявалася ўлада Годвіна і яго сям’і, з магутнасцю якой не маглі раўняцца ніякія іншыя арыстакратычныя англасаксонскія роды, ды і сам кароль. Выгнанне нармандцаў знішчыла шанец на мірную перадачу стальца пасля смерці Эдуарда герцагу Вільгельму, а адхіленне архібіскупа дазваляла апошняму прыняць ролю абаронца царквы. Апроч таго, лёгкасць, з якою эрл Годвін дамогся рэстаўрацыі і падпарадкавання караля, паказала ўсёй Еўропе нетрываласць англасаксонскай дзяржавы і слабасць яе ўзброеных сіл.

Канец уладарства[правіць | правіць зыходнік]

Пасля смерці Годвіна ў 1053 годзе самым уплывовым магнатам Англіі, эрлам Уэсекса і першым радцам караля, стаў яго сын Гаральд. У 1055 годзе пад кантроль сям’і Годвіна трапіла і Нартумбрыя, перададзеная Тостыгу, малодшаму брату Гаральда. Пазней, у 1057 годзе сям’я Годвіна атрымала таксама Усходнюю Англію. Рычагі кіравання дзяржавай усё больш пераходзілі да Гаральда, тым часам кароль Эдуард самаўхіліўся ад палітыкі, прысвяціў сябе царкве. Справай усяго яго жыцця было заснаванне Вэстмінстэрскага абацтва.

У знешняй палітыцы Англіі ў канцы ўладарства Эдуарда Спаведніка на першы план выйшлі адносіны з Шатландыяй, Уэльсам і пытанне спадчыны стальца. Пасля звяржэння ў 1057 годзе Макбета ў англа-шатландскіх адносінах наступіў перыяд добрасуседскіх адносін, падмацаваных візітам караля Малькальма III у 1059 годзе да англійскага двара. Больш складаныя адносіны склаліся з Уэльсам. У 1055 годзе Грыфід ап Ллівелін, кароль Гвінеда, які згуртаваў пад сваёй уладай усе валійскія каралеўствы, у саюзе з Эльфгарам, эрлам Усходняй Англіі, разарыў Герэфардшыр. Хоць валійцам далі адпор англасаксонскія войскі на чале з Гаральда, але яны дамагліся і тэрытарыяльных уступак. У 1062 годзе памёр Эльфгар, эрл Мерсіі, апошні сапернік сям’і Годвіна сярод вышэйшай англійскай арыстакратыі і галоўны саюзнік Грыфіда ап Ллівеліна. Гэта дазволіла Гаральду падпарадкаваць Мерсію і перайсці ў наступленне на Уэльс. У 1062—1063 гадах войска Гаральда ў серыі рэйдаў разграміла каралеўства Грувіта, Уэльс зноў раздзяліўся на невялікія каралеўствы, якія прызналі сюзерэнітэт Англіі.

Выгнанне нармандцаў у 1052 годзе зноў абвастрыла праблему спадчыны англійскага стальца. Эдуард Спаведнік запрасіў вярнуцца з Венгрыі на радзіму Эдуарда «Выгнанніка», свайго пляменніка, сына Эдмунда Жалезнабокага. Аднак неўзабаве па вяртання ў Англію, у лютым 1057 года Эдуард Этэлінг нечакана памёр. Апошнім прадстаўніком англасаксонскай дынастыі застаўся непаўналетні Эдгар Этэлінг, сын памерлага Эдуарда Выгнанніка, выхаваны за мяжой і без падтрымкі ў краіне. З іншага боку, Гаральд паспяхова кіраваў дзяржавай на працягу некалькіх гадоў і зарабіў вялізны аўтарытэт падначаленнем Уэльса, таксама не мог не спадзявацца на карону пасля смерці Эдуарда. Аднак пазіцыі Гаральда ў апошнія гады ўладарства Эдуарда Спаведніка некалькі аслаблі, бо ў 1065 годзе ў Нартумбрыі ўспыхнула паўстанне супраць малодшага брата Гаральда, эрла Тостыга, які ўрэшце быў выгнаны з краіны, а кароль пагадзіўся на прысваенне тытула эрла Нартумбрыі Моркару, прадстаўніку канкурэнтнага Годвінсанам мерсійскага арыстакратычнага роду.

Пахаванне Эдуарда Спаведніка.

5 студзеня 1066 года ў Вэстмінстэры памёр кароль Эдуард. Англасаксонская арыстакратыя сабралася ў Лондане і аднагалосна абрала каралём Гаральда. Гэта рэзка абвастрыла знешнепалітычную сітуацыю, на карону Англіі выказалі прэтэнзіі герцаг Нармандыі і кароль Нарвегіі, якія пачалі рыхтавацца да ўварвання. Калі нарвежская пагроза была Гаральдам адбіта, то Вільгельм Нармандскі ў 1066 годзе здолеў заваяваць карону і ліквідаваць англасаксонскую дзяржаву.

Кананізацыя[правіць | правіць зыходнік]

У 1154 годзе на англійскі сталец сеў Генрых II, у асобе якога аб’ядналіся нармандская і англасаксонская дынастыі. Падвойнае права на карону Генрых II вырашыў падмацаваць кананізацыяй караля Эдуарда. У Рым быў адпраўлены Осберт дэ Клэр, прыёр Вэстмінстэрскага абацтва, аўтар Жыцій святых Эдмунда, Этельберта, Эдбургі і караля Эдуарда. У яго працах Эдуард паказаны праведнікам, якія яўляў цуды і вылечваў людзей дакрананнем. У 1161 годзе Папа Аляксандр III прылічыў караля Эдуарда да святых. У 1163 годзе рэшткі Эдуарда ўрачыста перанесены ў Вэстмінстэрскае абацтва, дзе знаходзяцца і цяпер, царкоўную службу адпраўляў Томас Бекет, архібіскуп Кентэрберыйскі. У тыя часы святыя звычайна падзяляліся на дзве групы, мучанікаў, загінулых гвалтоўнай смерцю за веру, і спаведнікаў, якія памерлі звычайнай смерцю, таму кароль Эдуард атрымаў мянушку «Спаведнік».

Рымска-каталіцкая царква шануе Эдуарда Спаведніка як заступніка каралёў, цяжкіх шлюбаў і разышоўшыхся мужоў і жонак. Ад часу ўладарства Генрыха II да 1348 года Эдуард лічыўся святым-заступнікам Англіі, пасля яго ў гэтай якасці замяніў Святы Георгій. Эдуард Спаведнік заставаўся заступнікам англійскай каралеўскай сям’і.

Праваслаўная царква таксама прызнае святасць караля Эдуарда. Ён — мясцовашанаваны святы Суражскай епархіі Рускай праваслаўнай царквы. Разглядаецца прапанова ўнесці яго, як і шэраг іншых англійскіх святых, у агульныя святцы РПЦ[4].

Зноскі

  1. а б Lundy D. R. The Peerage
  2. а б в Kindred Britain
  3. (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
  4. а б «Meeting of the Diocesan Assembly» Архівавана 8 верасня 2008. на сайце Суражскай епархіі — sourozh.org (англ.)

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Stenton F. Anglo-Saxon England. — Oxford, 1973.
  • Англосаксонская хроника / Пер. с др.-англ. З. Ю. Метлицкой. — СПб.: Евразия, 2010. — 288 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91852-013-0
  • Мортон А. Л. История Англии. — Л., 1950.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]