Экспедыцыя «Німрада»

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Брытанская антарктычная экспедыцыя

Экспедыцыйнае судна — баркенціна «Німрад»
Краіна  Вялікабрытанія
Дата пачатку 11 жніўня 1907 года
Дата заканчэння 23 сакавіка 1909 года
Кіраўнік Эрнэст Шэклтан
Склад

15 чалавек зімовачнай партыі, 46 чалавек суднавой каманды

Дасягненні
Адкрыцці
Страты

Малодшы афіцэр Энеас Макінтош пашкодзіў вока і быў вымушаны эвакуявацца

Экспеды́цыя «Ні́мрада» (англ.: Nimrod Expedition), Брыта́нская антаркты́чная экспеды́цыя 1907—1909 гадо́ў (англ.: The British Antarctic Expedition 1907–09) або Пе́ршая экспеды́цыя Шэ́клтана (англ.: First Shackleton Expedition) — першая з трох самастойных экспедыцый Эрнэста Шэклтана. Мэтай экспедыцыі было дасягненне геаграфічнага Паўднёвага полюса, аднак Шэклтан быў вымушаны павярнуць, не дайшоўшы да мэты ўсяго 180 км з-за няправільна разлічанай тактыкі паходу і агульнага знясілення членаў полюснай групы. Экспедыцыя праходзіла ва ўмовах палітычнага ціску з боку былога начальніка Шэклтана — Роберта Скота. Аднак менавіта Скот 17 студзеня 1912 года першым з англічан дасягнуў Паўднёвага полюса. Нягледзячы на тое, што галоўная мэта не была дасягнутая, экспедыцыя на «Німрадзе» даставіла шырокую навуковую інфармацыю аб Антарктычным мацерыку. Шэклтан і яго спадарожнікі ўпершыню перасяклі Трансантарктычныя горы і дасягнулі цэнтра Паўднёвапалярнага плато. Сярод іншага, яны адкрылі ледавік Бірдмара. Паўночная партыя экспедыцыі ўпершыню дасягнула Паўднёвага магнітнага полюса. Было здзейснена першае ўзыходжанне на вулкан Эрэбус. У экспедыцыі ўдзельнічалі славутыя ў будучыні брытанскія і аўстралійскія палярнікі, у тым ліку Дуглас Моўсан і Рэйманд Прыстлі.

Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Удзельнікі саннай экспедыцыі на старце. 2 лістапада 1902 года
Злева направа: Шэклтан, Скот, Уілсан.

Эрнэст Шэклтан у 1901—1903 гадах удзельнічаў у антарктычнай экспедыцыі Р. Скота на барку «Дыскаверы» ў якасці трэцяга памочніка камандзіра. Першапачаткова ён быў адкінуты на конкурсе і быў прыняты ў склад каманды толькі па патрабаванні спонсара экспедыцыі[1]. 2 лістапада 1902 года Скот, Шэклтан і Уілсан выступілі на крайні Поўдзень на сабачых запрэжках. Няўменне абыходзіцца з жывёламі і нягодны правіянт прывялі да таго, што людзі былі вымушаныя цягнуць увесь груз самі, запрэгшыся ў нарты. 30 снежня экспедыцыянеры дасягнулі 82° 11' пд. ш. (82° 17' паводле вымярэнняў Скота)[2], пераадолеўшы траціну адлегласці да Паўднёвага полюса. Ужо ў дарозе Шэклтан цяжка захварэў, у яго праявіліся сімптомы цынгі, а таксама былі пашкоджаныя дзясны і глотка, ён кашляў і харкаў крывёй. Яго прыйшлося вызваліць ад працы, а потым і пасадзіць на сані, у якія запрэгліся Скот і Уілсан[3]. 3 лютага 1903 года Скот, Уілсан і Шэклтан вярнуліся на «Дыскаверы». Іх паход доўжыўся 93 суткі, за гэты час яны прайшлі 960 міль (1540 км)[4].

Па прыбыцці на судна Шэклтан здолеў хутка акрыяць, але Скот прыняў рашэнне эвакуіраваць свайго трэцяга памочніка з Антарктыкі, нягледзячы на канфлікт з членамі каманды, які ўзнік з-за гэтага[5]. Прычыны гэтага рашэння дыскутуюцца па гэты дзень: на думку Б. Рыфенбурга, Скот, маючы аўтарытарны характар, не змог наладзіць адносін з валявым і свабодалюбным Шэклтанам[6]. Гэтым жа даследчыкам вылучалася версія, што Скот раўнаваў Шэклтана да свайго сябра Уілсана, з якім у Шэклтана склаліся нефармальныя адносіны, нецярпімыя ў брытанскім афіцэрскім асяроддзі[7]. Ёсць таксама падставы меркаваць, што падчас паходу на Поўдзень паміж Скотам і Шэклтанам паўстаў буйны канфлікт, пра які нічога не вядома, паколькі ўдзельнікі не пакінулі пра яго прамых сведчанняў[8]. Пасля заканчэння экспедыцыі Шэклтан палічыў ацэнку сваёй ролі ў паходзе у напісанай Скотам кнізе асабістай абразай, і непрыязныя адносіны паміж імі захоўваліся да канца жыцця Скота[9]. Тым не менш, Шэклтан ніколі не называў прычынай арганізацыі ўласнай экспедыцыі канфлікт са Скотам. У апісанні экспедыцыі на «Німрадзе» Шэклтан паказваў, што ім рухала сумесь розных пачуццяў і жаданняў: смага прыгод, навуковых адкрыццяў і «таямнічае зачараванне невядомага»[10].

План экспедыцыі[правіць | правіць зыходнік]

Механік Бернард Дэй на аўтамабілі ў Антарктыдзе.

Першыя накіды планаў антарктычнай экспедыцыі з'яўляюцца ў запісах Шэклтана ў 1906 годзе[11]. Першапачатковыя намеры былі вельмі сціплыя: увесь бюджэт экспедыцыі не павінен быў перавышаць 17 000 ф. ст. фунтаў стэрлінгаў (ф. ст.)[11]. Планы Шэклтана былі падтрыманы індустрыяльным магнатам сэрам Уільямам Бірдмарам, у кампаніі якога ён адказваў за сувязі з грамадскасцю. Бірдмар абяцаў Шэклтану 7 000 ф. ст. і аўтамабіль для выпрабаванняў у Антарктыдзе[11]. Афіцыйна аб сваіх намерах Шэклтан абвясціў 12 лютага 1907 года на пасяджэнні Каралеўскага геаграфічнага таварыства, што было шырока разрэкламавана ў друку[12]. У дакладзе Шэклтан абвясціў, што бюджэт складзе не менш за 30 000 ф. ст.

Шэклтан меў намер базіравацца на востраве Роса, выкарыстоўваючы хаціну Скота. Навіной стаў падзел зімовачнага атрада на дзве групы: Паўднёвую — прызначаную для дасягнення Паўднёвага геаграфічнага полюса, і Паўночную, якая павінна была дасягнуць Паўднёвага магнітнага полюса. Планы Шэклтана былі вельмі амбіцыйнымі: акрамя заваявання абодвух Паўднёвых палюсоў меркавалася даследаваць Трансантарктычныя горы і Паўднёвапалярнае плато, метэаралагічная група павінна была даследаваць механізмы фарміравання надвор'я ў Паўднёвым паўшар'і і ўплыў антарктычных ледавікоў на клімат Аўстраліі і Новай Зеландыі. Вельмі шырокай была праграма заалагічных даследаванняў[13]. Спецыялісты-геолагі павінны былі даць адказ на пытанне, якім чынам Антарктычны ледавік паўплываў на характар залягання горных парод на Зямлі Вікторыі і Зямлі Караля Эдуарда VII[14]. Для сучаснікаў не было сакрэтам, што асноўнай мэтай Шэклтана былі першаадкрывальніцкія рэкорды, а навуковая праграма прызначалася ў першую чаргу для прыцягнення інвестараў і надання экспедыцыі рэспектабельнасці ў грамадстве[15].

Транспарт[правіць | правіць зыходнік]

Поні Шэклтана ў Антарктыцы.

Шэклтан абвясціў, што будзе выкарыстоўваць трыяду транспартных сродкаў: ездавых сабак, нізкарослых маньчжурскіх коней (англічане называлі іх «поні») і спецыяльна сканструяваны аўтамабіль магутнасцю 22 к. с. Аўтамабіль прызначаўся ў першую чаргу для рэкламных мэтаў: адным з фундатараў экспедыцыі была шатландская аўтамабільная кампанія Arrol-Johnston[16]. Выкарыстанне ездавых сабак было следствам кансультацый з вядучымі палярнікамі свайго часу — Фрыцьёфам Нансенам (былым тады паслом Нарвегіі ў Лондане), Ота Свердрупам і герцагам Абруцскім, аднак Шэклтан не давяраў ні сабакам, ні лыжам з-за негатыўнага досведу ў экспедыцыі на «Дыскаверы»[17]. Тым не менш, у праекце экспедыцыі аб ездавых сабаках было сказана шмат пахвальных слоў, Шэклтан нават заявіў, што калі б у Скота было 60 сабак, Паўднёвы полюс быў бы пакораны яшчэ ў 1903 годзе[18]. Пасля кансультацый з Фрэдэрыкам Джэксанам Шэклтан вырашыў зрабіць стаўку на поні, якіх было замоўлена 14 галоў (у выніку было ўзята 10)[19][20]. Усе спробы Нансена пераканаць даследчыка апынуліся безвыніковымі.

Для сучаснікаў была невытлумачальнай агіда Шэклтана да лыж[21]. У гэтым яго падтрымаў былы прэзідэнт Каралеўскага Геаграфічнага таварыства сэр Клемент Маркхэм, які лічыў найбольш эфектыўнымі пешыя пераходы і транспарціроўку грузаў на поні: гэтыя метады былі апрабаваныя яшчэ ў экспедыцыі Мак-Клінтака ў 1860 годзе. Нансен лічыў гэты метад бессэнсоўнай тратай сіл людзей і жывёл.

Падрыхтоўка экспедыцыі[правіць | правіць зыходнік]

Фінансаванне[правіць | правіць зыходнік]

Уільям Бірдмар, галоўны спонсар экспедыцыі.
Эдвард Гінэс, першы граф Айві — спонсар экспедыцыі.

У сувязі з падрыхтоўкай новай экспедыцыі Роберта Скота Шэклтан быў вымушаны спадзявацца толькі на прыватных інвестараў[22]. У сувязі з пачаткам «антарктычнай гонкі» (акрамя Скота, экспедыцыі рыхтаваліся даследчыкамі Бельгіі і Германіі) у Шэклтана было не больш як паўгода, каб адправіцца на Поўдзень[23]. Начальнік экспедыцыі разгарнуў бурную рэкламную дзейнасць, адкрыўшы свой офіс на плошчы Ватэрлоа ў Лондане. Каралеўскае геаграфічнае таварыства прадаставіла яму 500 ф. ст. і набор карт і навуковых прыбораў, аднак адмовілася дапамагаць у найманні афіцэраў і матросаў, якія служылі на «Дыскаверы»[24]. Толькі ў ліпені 1907 годзе Шэклтан атрымаў абяцаны раней грант ад свайго шэфа Бірдмара. 2000 ф. ст. прадаставіў граф Айві (Эдвард Гінэс — кіраўнік знакамітай піваварнай кампаніі). За ўклад у 2000 ф. ст. у экспедыцыі прыняў удзел 20-гадовы сэр Філіп Броклхёрст[25]. Істотную дапамогу аказаў таксама сваяк самога Шэклтана — Уільям Бел, а таксама ўрады Аўстраліі і Новай Зеландыі. Патрабаваныя 30 000 ф. ст. былі сабраныя літаральна напярэдадні адплыцця, а рэальны каштарыс расходаў склаў 45 000 фунтаў, у выніку чаго Шэклтан адплыў у абавязках, разлічваючы на будучыя прыбыткі ад рэкламы, продажу кнігі аб экспедыцыі і публічныя лекцыі. Пасля экспедыцыі даўгі Шэклтана ў 20 000 ф. ст. пагасіў брытанскі ўрад[26].

Рыштунак[правіць | правіць зыходнік]

У красавіку 1907 года Шэклтан адправіўся ў Крысціянію, дзе быў зроблены заказ на выраб нарт з ясеню і гікары. У Драмене былі замоўленыя палярныя касцюмы і спальныя мяшкі з футра аленя, прычым па радзе Нансена Шэклтан узяў у якасці абутку лапландскія каньгі (англ.: finnesko), зробленыя са скуры, садранай з задніх ног аленя-самца, шэрсцю наверх, знутры яны набіваліся сухой асакой роду сены. З-за спешкі касцюмы і абутак былі не вельмі якасныя, і вялікую частку замоўленага рыштунку Шэклтан забракаваў[27]. Палярныя курткі пашылі з воўчага футра, а рукавіцы з футра сабакі, як практыкавалася ва ўсіх экспедыцыях таго часу[28]. Штармавую вопратку і бялізну паставіла лонданская фірма Burberry and Jaeger, якая надзейна зарэкамендавала сябе яшчэ ў экспедыцыі на «Дыскаверы»[29].

Экспедыцыйнае судна[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Німрад, карабель
«Німрад» пакідае Вялікабрытанію.

Па радзе бельгійскага ветэрана антарктычных даследаванняў барона Адрыена дэ Жэрлаша Шэклтан вырашыў купіць новае нарвежскае прамысловае судна Bjorn, спецыяльна прызначанае для арктычных умоў. Аднак кошт яго склаў 11 000 ф. ст., і абмежаваны ў сродках даследчык адмовіўся ад куплі[30] (у 1911 годзе судна набыў Вільгельм Фільхнер і, перайменаваўшы ў Deutschland, выкарыстаў у сваёй антарктычнай экспедыцыі)[31].

У выніку Шэклтан набыў за 5000 ф. ст. прамысловую шхуну «Німрад», пабудаваную ў 1865 годзе на верфях Дандзі. Яна служыла на Ньюфаўндлендзе і мела водазмяшчэнне ў 334 «доўгія тоны», удвая менш, чым «Дыскаверы», і знаходзілася ў жаласным тэхнічным стане, у дадатак усе ўнутраныя памяшканні набраліся тлушчу. Калі 15 чэрвеня 1907 года «Німрад» увайшоў у воды Тэмзы, Шэклтан быў у жаху ад свайго набыцця[32]. Начальнік неадкладна падвергнуў судна перабудове на верфях R. & H. Green, абсталяваўшы яго дапаможнай паравой машынай у 60 к. с., неэканамічнай і неэфектыўнай (паравы кацёл спажываў каля 4 тон вугалю ў суткі пры поўнай нагрузцы, тады як на «Фраме» Нансена кацёл, які спажываў 2,8 тон вугалю ў суткі, забяспечваў энергіяй машыну ў 220 к. с.). Судна было абсталяванае ветразямі як баркенціна. «Німрад» развіваў максімальную хуткасць у 6 вузлоў[33].

Каманда[правіць | правіць зыходнік]

Удзельнікі берагавой партыі
Уверсе злева направа: Марстан, Дэвід, Моўсан, Макей, Мюрэй, Армітэдж, Робертс, Макінтош
Унізе злева направа: Шэклтан, Адамс, Уайлд, Маршал, Джойс, Броклхёрст, Дэй, Прыстлі.

У сувязі з крайняй абмежаванасцю тэрмінаў Шэклтан не мог доўга займацца падборам экіпажа. Ён разлічваў на каманду «Дыскаверы», але ў выніку яму ўдалося займець усяго двух матросаў[24]: Фрэнка Уайлда і Эрнста Джойса. Адмовіўся ўдзельнічаць у экспедыцыі і Эдвард Уілсан, хоць яго лаяльнасць да Скота не фігуравала ў якасці прычыны адмовы: Уілсан быў заняты ў камісіі па вывучэнні паразітаў у хатняй птушкі[34]. Іншыя члены каманды былі набраныя па знаёмстве альбо праз асабістыя рэкамендацыі. Часам гэта прыводзіла да сур'ёзных праблем: фанатычны вернік фатограф і лекар Эрык Маршал увайшоў у канфлікт амаль з усёй камандай, нягледзячы на свае цудоўныя дзелавыя якасці[35]. Намеснікам камандзіра стаў Джэймс Адамс, які адмовіўся ад павышэння ў ВМФ дзеля ўдзелу ў экспедыцыі.

Навуковы атрад быў невялікі. Яго кіраўніком быў 41-гадовы шатландскі біёлаг Джэймс Мюрэй, пад яго пачаткам працаваў 21-гадовы геолаг Рэйманд Прыстлі. Прафесар геалогіі Эджуорт Дэвід быў накіраваны ў экспедыцыю ўрадам Аўстраліі дадаткова да ахвяравання ў 5000 фунтаў. Яшчэ адным аўстралійцам у экспедыцыі быў Дуглас Моўсан. Асістэнтам Прыстлі стаў 20-гадовы сэр Броклхёрст, які адправіўся ў экспедыцыю сваім утрыманнем за ахвяраванне ў 2 000 ф. ст., жадаючы прыгод. Яшчэ адным пасажырам быў Джордж Баклі, сын новазеландскага фермера, які ўвайшоў у склад экспедыцыі ў апошні момант за ахвяраванне ў 500 ф. ст., аднак ён вярнуўся на дапаможным судне ўжо ў студзені 1908 года.

Шэклтан моцна рызыкаваў, набраўшы каманду такога роду, паколькі толькі чатыры чалавекі з яго каманды, уключаючы самога начальніка, мелі досвед палярных даследаванняў. Тым не менш, прынцыпы падбору людзей апынуліся правільнымі, што ў немалой ступені спрыяла поспеху экспедыцыі[36].

Каманда Шэклтана на зімоўцы.

У складзе зімовачнага атрада былі наступныя асобы:

  • Эрнэст Шэклтан — начальнік экспедыцыі, начальнік паходу да Паўднёвага полюса.
  • Джэймсан Адамс — памочнік камандзіра, галоўны метэаролаг, удзельнік паходу да Паўднёвага полюса.
  • Бертрам Армітэдж — галоўны конюх, ветэрынар
  • Філіп Броклхёрст — турыст, асістэнт геолага
  • Эджуорт Дэвід — геолаг, рознарабочы, асістэнт пры навуковых даследаваннях, кіраўнік паходу да магнітнага полюса
  • Бернард Дэй — механік-кіроўца
  • Эрнэст Джойс — конюх, каюр, ветэрынар, прэпаратар біялагічных узораў
  • Алістэр Макей — асістэнт лекара, удзельнік паходу да магнітнага полюса
  • Эрык Маршал — лекар, фатограф, картограф, удзельнік паходу да Паўднёвага полюса
  • Джордж Марстан — рознарабочы, мастак
  • Дуглас Моўсан — фізік, удзельнік паходу да магнітнага полюса
  • Джэймс Мюрэй — біёлаг
  • Рэйманд Прыстлі — геолаг
  • Уільям Робертс — кок
  • Фрэнк Уайлд — загадчык гаспадаркі, удзельнік паходу да Паўднёвага полюса[37].

Рэакцыя Роберта Скота[правіць | правіць зыходнік]

Даведаўшыся з друку аб планах свайго былога падначаленага, Роберт Скот быў моцна незадаволены. Аднак значна больш рэзкую рэакцыю прадэманстраваў заступнік Скота К. Маркхэм, які пісаў:

«Я быў надзвычай збянтэжаны, але ўсё ж не мог выказаць здагадку, што ён дзейнічае не з Вашага ведама… Вельмі абураны тым, што ён паводзіць сябе гэтак двудушна ў адносінах да Вас. Паводзіны яго ганебныя, і мне невымоўна цяжка, што ў складзе экспедыцыі, у якой панавала поўная гармонія, зачасалася ўсё ж такі паршывая авечка…»[38]

Далей адбылася перапіска паміж Скотам і Шэклтанам, прычым у распачатым скандале начальнік экспедыцыі паспрабаваў абаперціся на Уілсана як на пасярэдніка, але ў выніку здабыў яшчэ аднаго саперніка[39]. У выніку Шэклтан быў вымушаны даць пісьмовае абавязацельства не займаць базу Скота ў праліве Мак-Мёрда, наўзамен чаго Скот згаджаўся даць яму права высадзіцца альбо на Зямлі Эдуарда VII, альбо ў іншым крайнім усходнім пункце, які яму ўдасца дасягнуць, ідучы ўздоўж Вялікага ледзянога бар'ера, але не перасякаючы 170 мерыдыяна. Дадзенае пагадненне не было апублікавана, а публічна Шэклтан заявіў, што змяніў планы, жадаючы даследаваць зусім невядомыя месцы[24].

Ход экспедыцыі[правіць | правіць зыходнік]

Шлях на поўдзень[правіць | правіць зыходнік]

«Німрад» у льдах.

5 жніўня 1907 года «Німрад» наведалі кароль Эдуард VIII і каралева Аляксандра, адплыла экспедыцыя 11 жніўня[40]. Шэклтан застаўся ў Брытаніі ўладжваць справы экспедыцыі і павінен быў уз'яднацца з яе членамі толькі ў Новай Зеландыі, для адплыцця не пазней пачатку новага, 1908 года. Здзейсніўшы прыпынак на астравах Зялёнага мыса і ў Кейптаўне, «Німрад» 27 лістапада прышвартаваўся ў Літэлтане. Навуковая група таксама дабіралася да Новай Зеландыі асобна, праз Суэцкі канал, Цэйлон і Аўстралію (Броклхёрст пры гэтым прымудрыўся наведаць Пампеі і чэмпіянат па крыкету ў Сіднеі). 15 поні прыбылі праз Цяньцзінь і Сідней, але з-за недахопу месца для корму і стайняў атрымалася ўзяць толькі 10. Сабак было ўзята 9 галоў, усе яны былі нашчадкамі ўсходнесібірскіх лаек Карстэна Борхгрэвінка, пакінутых у Новай Зеландыі.

Для Шэклтана было відавочна, што перагружанае судна не можа змясціць дастатковай колькасці паліва, каб перайсці праз пакавыя льды. Таму быў заключаны дагавор з Union Steam Ship Company, судна якой «Koonya» павінна было адбуксіраваць «Німрад» да Паўднёвага палярнага круга (1600 марскіх міль = 2430 км). Аднак ужо 14 студзеня з-за з'яўлення айсбергаў экспедыцыя была вымушаная адправіцца ў самастойнае плаванне[41].

Ледзяны бар'ер убачылі 23 студзеня, але яго абрысы не супадалі з картамі, знятымі ў экспедыцыі на «Дыскаверы», не ўдалося адшукаць бухту, у якой у 1902 годзе быў запушчаны паветраны шар. Наўзамен была адкрыта шырокая бухта, у водах якой было шмат кітоў, Шэклтан даў ёй адпаведнае імя. За бар'ерам распасціраліся шырокія ледзяныя раўніны. Высадзіцца на Зямлі Эдуарда VII не ўдалося, а шэльфавы ледавік здаўся Шэклтану непадыходзячым месцам для зімоўкі. Было прынята рашэнне парушыць абяцанне, дадзенае Скоту, і «Німрад» накіраваўся да праліва Мак-Мёрда, куды ўвайшоў 25 студзеня 1908 года[42].

Высадка[правіць | правіць зыходнік]

«Німрад» пакідае праліў Мак-Мёрда.

28 студзеня была праведзена спроба высадкі, але ад мыса Хат судна аддзяляла паласа прыпаяў. Аўтамабіль і поні былі пераведзены на бераг, так як Шэклтан хацеў як мага хутчэй выгрузіць харчы. Непрыемнасці пачаліся адразу ж: аўтамабіль не функцыянаваў на марозе, ужо 30 студзеня прыйшлося прыстрэліць аднаго поні, які не вытрымаў марскога пераходу, адзін сабака патануў у моры, другі сарваўся са скалы, калі паляваў на пінгвінаў. Падчас разгрузкі санак пашкодзіў вока Энеас Макінтош, яго прыйшлося адправіць у Новую Зеландыю[43].

Паколькі да пачатку лютага мыс Хат не вызваліўся ад лёду, Шэклтан вырашыў размясціць сваё зімоўе на мысе Ройдс, адкрытым Уілсанам у 1903 годзе (25 км па лёдзе бухты ад мыса Хат)[44]. Месца для зімоўкі было надзвычай зручным: побач мелася азярцо прэснай вады, якое дазваляла эканоміць паліва на распал лёду, і вялікія калоніі пінгвінаў Адэлі — крыніца свежага мяса[45]. Аднак ільды не дазвалялі перабазаваць «Німрад», з-за чаго камандзе прыйшлося працаваць часам па 36 гадзін запар, перацягваючы праз гарысты востраў тоны рыштунку, часам пры тэмпературы -27 °C і ветры да 160 км/г. Пасля чатырохдзённага бурану ўвесь лагер апынуўся пахаваны пад метровым пластом снегу. 22 лютага выгрузка завяршылася, і «Німрад» пакінуў Антарктыку[46].

Прывезеныя весткі аб месцы базавання Шэклтана выклікалі ў Брытаніі хвалю абурэння. Р. Скот пісаў сваёй нявесце К. Брус:

«Ён [Шэклтан] высадзіўся паблізу ад маёй зімовай базы… Для мяне гэта мае вельмі важнае значэнне, бо я пазбаўлены ўсякай магчымасці распачаць што-небудзь да атрымання новых вестак пра яго. Такія наступствы яго ўчынку»[47].

Узыходжанне на Эрэбус[правіць | правіць зыходнік]

Злева направа: Макей, Маршал, Адамс і Дэвід ля кратара Эрэбус. 9 сакавіка 1908 года.

Паколькі лядовыя і ўмовы надвор'я не дазвалялі пачаць разведку шляху да полюса, Шэклтан вырашыў да пачатку палярнай ночы даследаваць вулканы вострава Роса, каб не даць камандзе сумаваць[48]. Бліжэйшы да базы вулкан Эрэбус меў вышыню 3794 метры, але быў даследаваны да вышыні 900 метраў летам 1904 года Фрэнкам Уайлдам і Эрнэстам Джойсам падчас экспедыцыі «Дыскаверы», аднак яны адмовіліся ўдзельнічаць ва другасным узыходжанні. Узыходжанне было пачата дзвюма камандамі 5 сакавіка 1908 года ў складзе Э. Дэвіда, Д. Моўсана і А. Макея і Э. Маршала, Дж. Адамса і сэра Ф. Броклхёрста. Адна з груп страхавала другую. Ні адзін з удзельнікаў узыходжання не меў альпінісцкага досведу[49].

У першы дзень альпіністы дасягнулі вышыні 825 м, маючы 300 фунтаў рыштунку, складзеных на санях. У другі дзень атрымалася дасягнуць 1700 м, нягледзячы на ​​вялікія застругі, якія перашкаджалі ўзыходжанню. Адамс прыняў рашэнне, што да вяршыні павінны дабрацца абедзве групы. 8 сакавіка пачаўся моцны снежны шторм, Броклхёрст абмарозіў ногі і быў вымушаны вярнуцца ўніз. 9 сакавіка ўзыходжанне працягнулася, удзельнікі ўздыму правялі на вяршыні вулкана 4 гадзіны, прычым Адамс здолеў правесці метэаралагічныя вымярэнні і набраў узоры магматычных парод. Спуск прайшоў хутка, паколькі людзі проста слізгалі на задах па ледзяным схілам. Мыса Ройдс удзельнікі паходу (разам з Броклхёрстам) дасягнулі 11 сакавіка, у літаральным сэнсе паўмёртвымі ад голаду і абмаражэнняў[50].

Зімоўка[правіць | правіць зыходнік]

Хаціна на мысе Ройдс. Добра бачныя рэшткі стайні і склада. Фота 2007 года.
Інтэр'ер хаціны Шэклтана. Фота 2000 года.
Джордж Марстан у спальным мяшку. Фота 1908 года.

Зімовачнай камандзе, якая ўключала 16 чалавек, трэба было размясціцца ў драўляным доме плошчай 10 х 5,8 метра. Уладкаванне хаты скончылася ў канцы лютага 1908 года, яна была пабудавана загадзя са складовых блокаў і разабраная для перавозкі ў Антарктыду. Дом дзяліўся на два адсекі: агульны, там жа размяшчалася кухня, і спальны, падзелены фіранкамі на блокі для двух чалавек. У жылым блоку змяшчалася таксама фоталабараторыя. Асвятляўся дом ацэтыленавымі гарэлкамі, газ для якіх выпрацоўваўся з карбіду. Поні размясцілі ў канюшні, што межавала з зацішнай сцяной хаціны, а сабак — у будцы[49].

Побыт у экспедыцыі Шэклтана ашаламляльна адрозніваўся ад парадкаў, прынятых у экспедыцыях Роберта Скота. Мяжа паміж афіцэрамі і ніжнімі чынамі адсутнічала, усе ўдзельнікі экспедыцыі валодалі роўнымі правамі, а сэр Броклхёрст сведчыў, што «Шэклтан умеў зрабіць розных людзей адной камандай і даваў адчуць карыснасць для агульнай справы, хай гэта было і не так»[50].

Падчас палярнай ночы каманда выпускала друкаваны часопіс Aurora Australis, выйшла, паводле некаторых звестках, ад 90 да 100 выпускаў, у якіх змяшчалі як сур'ёзныя артыкулы, так і жартоўныя матэрыялы ўсіх удзельнікаў экспедыцыі, ілюстраваў часопіс Джордж Марстан. Важным элементам псіхалагічнай разрадкі былі святкаванні дзён нараджэння ўдзельнікаў экспедыцыі. Навуковыя працы ішлі бесперапынна, прычым не толькі па зацверджаным праграмам, так, Моўсан, Броклхёрст і Марстан эксперыментавалі з фотапласцінкамі і фотастужкай на марозе і з іх праяўкай з выкарыстаннем марской вады.

Найважнейшай задачай была падрыхтоўка да паходу на Паўднёвы полюс. Цягавымі жывёламі загадвалі Армітэдж і Прыстлі, у іх задачу ўваходзіў рэгулярны выгул поні і сабак і падрыхтоўка іх да працы на марозе. Маршал разлічваў пайкі і пакаваў правіянт. Асновай рацыёну быў пемікан, аднак меліся фруктовыя і агароднінныя кансервы, сухое малако, какава і гарбата[51]. Маршал настаяў, што ўсе члены экспедыцыі павінны штодня ўжываць свежую цюленіну і пінгвіняціну для прафілактыкі цынгі.

Шэклтан прыняў рашэнне падзяліць каманду на два атрады, накіраваўшы Дэвіда, Моўсана і Макея на даследаванне Паўднёвага магнітнага полюса. Перспектывы заваявання абодвух палюсоў былі, аднак, пастаўлены пад удар з-за скону чатырох з васьмі поні, якія не перажылі палярнай ночы[50]. Броклхёрст таксама быў непрыдатны для паходаў, бо ніяк не мог загаіць абмаражэнні, атрыманыя на Эрэбусе. У красавіку 1908 года моцна абмарозіў вялікі палец Маршал, яго прыйшлося ампутаваць з-за распачатай гангрэны[52].

Паход да Паўднёвага полюса[правіць | правіць зыходнік]

Шэклтан, Уайлд, Адамс і Маршал са сваімі поні на старце. 29 кастрычніка 1908 года.

Пачынаючы са жніўня, пачаліся пробныя паходы на поўдзень, для разведкі паверхні ледзянога бар'ера і закладкі складоў на зваротны шлях. Вялікі склад «А» быў абсталяваны на 79° 36' пд. ш. у 193 мілях ад асноўнай базы[53]. На полюс Шэклтан браў трох спадарожнікаў: Джэйсана Адамса і Эрыка Маршала (якія не мелі практыкі палярных паходаў), а таксама Фрэнка Уайлда. Маршал быў залічаны ў полюсны атрад замест ветэрана «Дыскаверы» Эрнста Джойса, паколькі медыцынскі агляд выявіў у яго міякардыт на ранняй стадыі (абследаванне праводзіў сам Маршал)[54].

Палярная група стартавала 29 кастрычніка. Шэклтан разлічыў, што па мерыдыяне шлях на полюс і назад складзе 2765 км (1719 міль). Паводле плана на яго пераадоленне патрабаваўся 91 дзень, для чаго дзённы пераход павінен быў складаць 30 км (18 міль). Графік разладзіўся непасрэдна пасля старту: друзлы снег, траўмы поні і людзей рэзка скарацілі дзённыя пераходы (Адамс пашкодзіў калена — яго ўбрыкнуў уласны поні). Начальнік экспедыцыі вымушаны быў скараціць пераходы да 13½ міль у дзень, адпаведна, паменшыўшы пайкі людзям і коням, што павінна было павялічыць аўтаномнасць групы да 110 дзён[55]. Першага поні прыйшлося прыстрэліць на 81° пд. ш., яго мяса было закладзена ў склад «В». Папярэдні рэкорд 82° 17' пд. ш. каманда пераадолела 26 лістапада, на 29-ы дзень паходу (у 1902 годзе на гэта спатрэбілася 59 дзён). Далей шлях праходзіў па невядомай тэрыторыі[56].

Далей лядовыя ўмовы і ўмовы надвор'я моцна пагоршыліся, гэта каштавала жыцця яшчэ двум поні. Прамы шлях па мерыдыяне быў перапынены Трансантарктычнымі гарамі, Шэклтан непакоіўся, што прыйдзецца здзяйсняць узыходжанне. Аднак 3 снежня было заўважана моцнае свячэнне на паўднёвым усходзе, якое апынулася адлюстраваннем сонечнага святла ад пакатага ледавіка, які прасціраўся перад падарожнікамі як «слупавая дарога да полюса». Ледавіку было дадзена імя Бірдмара — у гонар галоўнага спонсара экспедыцыі[57].

7 снежня апошні поні праваліўся ў ледавіковую расколіну, на шчасце, абарваліся пастронкі, і нарты з рыштункам удалося захаваць. Людзям давялося цягнуць на сабе цяжкія грузы чоўнавым спосабам, што моцна павялічвала тэрміны паходу, нягледзячы на добрае надвор'е[58]. Стомленасць і голад прыводзілі да канфліктаў людзей і развіццю псіхозаў, што адбілася ў дзённіках членаў экспедыцыі. 25 снежня было дасягнута вусце ледавіка на вышыні 3300 м над узроўнем мора, што было адсвяткавана «балем»: начальнік выдаў двайную порцыю пемікану, плам-пудынг і цыгары[59]. Экспедыцыянеры знаходзіліся ў 461 км ад Паўднёвага полюса. Тут была праведзена рэвізія запасаў, якая выявіла, што правіянту засталося на месяц. Гэта азначала, што дасягнуць полюса не атрымаецца, але Шэклтан не жадаў мірыцца з гэтай акалічнасцю, яшчэ больш скараціўшы рацыён. Увесь рыштунак, без якога можна было абысціся, быў пакінуты на ледавіку[60].

27 снежня экспедыцыянеры выйшлі на Палярнае плато на вышыні 3500 м. Людзі былі моцна знясіленыя: 29 снежня Маршал зрабіў медыцынскі агляд групы і ўсталяваў, што тэмпература цела ва ўсіх панізілася на 3-4 °С у параўнанні з нормай. 31 снежня пачаўся моцны шторм пры тэмпературы -26 °C, аднак нават сустрэчны вецер не перашкодзіў дасягнуць у Новы год шыраты 87° 6½'[55].

Спадарожнікі Шэклтана на 88° 23' пд. ш. 9 студзеня 1909 года. Фота Эрнэста Шэклтана.

4 студзеня па першапачатковым плане каманда павінна была дасягнуць Паўднёвага полюса. Шэклтан быў вымушаны паставіць новую мэту: дасягнуць хоць бы сімвалічнага пункту ў 100 марскіх міль ад полюса (185 км). Аднак людзі здавалі, і 9 студзеня 1909 года на 88° 23' пд. ш. і 162° у. д. Шэклтан паставіў «Юніён Джэк», уручаны яму перад адплыццём каралевай. У снезе быў пахаваны латуневы цыліндр з першай справаздачай аб экспедыцыі. Палярнае плато было ім названа ў гонар караля Эдуарда VII[61]. Ішоў 73-ці дзень паходу.

Спадарожнікі Шэклтана вельмі высока адклікаліся аб рашэнні камандзіра павярнуць назад. Дж. Адамс пазней прызнаваўся, што «калі б засталіся там хоць бы на гадзіну даўжэй, мы б ніколі не вярнуліся»[58]. Натхненне дазваляла зануранымі людзям пешшу пераадольваць велізарныя адлегласці: 17 студзеня група прайшла 36 км, 18 — 42 і 19 студзеня — 47 км. Такія тэмпы тлумачыліся і тым, што члены экспедыцыі крочылі ўлегцы, не абцяжараныя запасамі правіянту і рыштунку[62]. 20 студзеня каманда Шэклтана пачала спуск з ледавіка Бірдмара, маючы запасаў на 5 дзён, каб дасягнуць склада «D» у яго падножжа.

Лагер каля склада «D».

Стан людзей бесперапынна пагаршаўся, самым крытычным было самаадчуванне Шэклтана: у яго прадзіравіўся абутак, ногі былі збітыя мацней, чым ва ўсіх, ён часам губляў прытомнасць з-за галаўных боляў[63]. 27 студзеня Маршал быў вымушаны выдаць усім членам каманды какаін, каб можна было працягваць рух, нягледзячы на голад і болі ў канечнасцях. Маршал рызыкнуў у адзіночку дайсці да склада і прынёс таварышам чатыры фунты мяса поні, сыр, пемікан, галеты і тытунь[28].

30 студзеня ўся каманда адчула сімптомы страўнікавага засмучэння, з-за чаго з 31 чысла ўсе маглі харчавацца толькі сухарамі. Маршал меркаваў, што гэта дызентэрыя або энтэрыт. Шэклтан меркаваў, што прычынай з'яўлялася ўжыванне ў ежу мяса поні, якое сапсавалася, і, напалову жартам, казаў, што гэта «помста няшчасных жывёл»[64]. Аслабленых людзей выратоўваў толькі спадарожны вецер. 18 лютага былі заўважаныя пастаўленыя раней вехі, а 23 лютага каманда дабралася да склада Bluff, папоўненага камандай Джойса. Тут людзі Шэклтана змаглі падхарчавацца слівамі ў сіропе, сухафруктамі, яйкамі і баранінай[65].

Полюсны атрад на борце «Німрада». Злева направа: Уайлд, Шэклтан, Маршал, Адамс

Шэклтан лічыў крайнім пунктам бяспечнага вяртання 1 сакавіка. Прасоўванне групы затрымалася на суткі моцным буранам, а 27 лютага Маршал злёг з цяжкімі страўнікавымі сімптомамі. Да базы заставалася 38 міль (61 км). Шэклтан вырашыў разам з Уайлдам прабівацца да базы ў надзеі, што прыйшоў «Німрад» і можна будзе выратаваць Маршала і Адамса. Позняй ноччу 28 лютага яны дабраліся да мыса Ройдс. 4 сакавіка ўвесь полюсны атрад шчасна сабраўся на борце «Німрада»[66].

Паход да Паўднёвага магнітнага полюса[правіць | правіць зыходнік]

Злева направа: Макей, Дэвід і Моўсан на Паўднёвым магнітным полюсе. 72° 15′ пд. ш., 155° 16′ у. д. 16 студзеня 1909 года.

Паўночны атрад складаўся з трох чалавек, якім давялося цягнуць увесь неабходны рыштунак на сабе — сабакі былі занятыя на ўладкаванні складоў для вяртання Шэклтана і на «руціннай працы»[67]. Група стартавала яшчэ 5 кастрычніка, прычым на першых кіламетрах паспрабавалі выкарыстоўваць аўтамабіль, кіроўцам-механікам якога быў Дэй[68]. З-за надзвычай цяжкага шляху прасоўванне ажыццяўлялася павольна: да канца кастрычніка вандроўцы пераадолелі па ўзбярэжжы Зямлі Вікторыі не больш за 100 км. Тады было вырашана кінуць усё, без чаго можна абыйсціся, толькі так атрымалася фарсіраваць ледавік Нордэншэльда і ледавік Дрыгальскага. Пры перасячэнні апошняга 11 снежня Дэвід зваліўся ў расколіну і быў выратаваны Моўсанам[69]. 27 снежня быў дасягнуты надзвычай зламаны ледавік Рыўза, пасля чаго каманда змагла праходзіць да 17 км штодня. З гэтага ж дня пачаліся рэгулярныя магнітныя вымярэнні. З-за недасканаласці прыбораў прыходзілася некалькі разоў паўтараць 24-вартавыя цыклы назіранняў. Нарэшце, 16 студзеня 1909 года полюс быў дасягнуты на 72° 15' пд. ш., 155° 16' у. д. на вышыні 2210 м над узроўнем мора. Адкрыты раён па інструкцыі, дадзенай Шэклтанам, быў абвешчаны валоданнем Брытанскай імперыі[70].

Эвакуацыя Паўночнага атрада: «Німрад» ля ледавіка Дрыгальскага.

Нягледзячы на крайняе знясіленне, члены каманды магнітнага полюса пераадолелі 400 міль зваротнага шляху за 15 дзён, назначаных да прыходу «Німрада». 31 студзеня «Німрад» падышоў да берага, але з-за паласы прыпая не змог наблізіцца больш, чым на 26 міль. Толькі 4 лютага, перажыўшы снегапад і падзенне ў расколіны марскога лёду, атрад Дэвіда вярнуўся на судна. За час чакання яны паспелі даследаваць ледавік Ферара[71].

Пасля экспедыцыі[правіць | правіць зыходнік]

6 сакавіка экспедыцыя пакінула востраў Роса. Прайшоўшы мыс Адэр, Шэклтан здолеў абследаваць 75 міль узбярэжжа Зямлі Уілкса, недаступнай для папярэдніх экспедыцый. 23 сакавіка 1909 года «Німрад» прыйшоў у Новую Зеландыю, адкуль Шэклтан накіраваў першую справаздачу аб экспедыцыі ў рэдакцыю газеты «Daily Mail», з якой быў звязаны кантрактам. Скот неадкладна павіншаваў Шэклтана з поспехам, але Каралеўскае геаграфічнае таварыства падвергла даследчыка некарэктнай крытыцы, усумніўшыся ў метадах вызначэння геаграфічных каардынат[72]. Тым не менш, палярнікаў, якія вярнуліся ў Лондан 14 чэрвеня 1909 года, натоўп сустракаў як трыумфатараў[64]. Сярод асоб, якія сустракалі Шэклтана на Чэрынг-Крос Ком вакзале, быў і Скот, ён жа старшыняваў на вітальнай бяседзе, дадзенай клубам «Сэвідж»[73]. Скот прысутнічаў на публічнай лекцыі Шэклтана ў Каралеўскім Альберт-Холе. Стратэгія, тактыка, частка людзей і маршрут следавання Шэклтана былі выкарыстаныя Скотам у яго ўласнай паўднёвапалярнай экспедыцыі.

12 ліпеня 1909 года Шэклтан быў узведзены ў ранг камандора Ордэна Вікторыі, а 13 снежня — у рыцары[74]. Каралеўскае геаграфічнае таварыства ўзнагародзіла яго палярным медалём, аднак з уніжальнай агаворкай: «медаль выраблены не такога ж вялікага памеру, як для капітана Скота». З фінансавага пункту гледжання экспедыцыя была няўдалай, а наступная трагедыя Скота прывяла да таго, што экспедыцыя на «Німрадзе» апынулася значна менш вядомай, чым яна таго заслугоўвала паводле сваіх вынікаў.

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Ладлэм 1989, с. 49.
  2. ↑ Crane 2005, p. 214-215.
  3. ↑ Ладлэм 1989, с. 86.
  4. ↑ Preston 1999, p. 67.
  5. ↑ Preston 1999, p. 68.
  6. ↑ Riffenburgh 2006, p. 117.
  7. ↑ Riffenburgh 2006, p. 105.
  8. ↑ Riffenburgh 2006, p. 124.
  9. ↑ Huntford 1985, p. 144.
  10. ↑ Шеклтон1 1910, p. 1.
  11. ↑ а б в Fisher 1957, p. 103.
  12. ↑ Шеклтон1 1910, p. 2-3.
  13. ↑ Падрабязна апісана ў: James Murray, Reports of the Scientific Investigations — British Antarctic Expedition 1907-9, William Heinemann, London 1910,Vol. I и Vol. II.
  14. ↑ Шеклтон1 1910, p. 1-2.
  15. ↑ Mill, Hugh Robert. The Life of Sir Ernest Shackleton London: William Heinemann, 1923.
  16. ↑ Riffenburgh 2006, p. 169.
  17. ↑ Riffenburgh 2006, p. 110.
  18. ↑ Fisher 1957, p. 102.
  19. ↑ Riffenburgh 2006, p. 164-167.
  20. ↑ Huntford 1985, p. 171-172.
  21. ↑ Riffenburgh 2006, p. 167.
  22. ↑ Ладлэм 1989, с. 143-144.
  23. ↑ Riffenburgh 2006, p. 148.
  24. ↑ а б в Ладлэм 1989, с. 144.
  25. ↑ Huntford 1985, p. 178-179.
  26. ↑ Huntford 1985, p. 314-315.
  27. ↑ Riffenburgh 2006, p. 168-169.
  28. ↑ а б Там же.
  29. ↑ Шеклтон1 1910, p. 13, 236.
  30. ↑ Huntford 1985, p. 156-157.
  31. ↑ Huntford 1985, p. 339.
  32. ↑ Шеклтон1 1910, p. 11.
  33. ↑ Riffenburgh 2006, p. 170-171.
  34. ↑ Riffenburgh 2006, p. 152-153.
  35. ↑ Riffenburgh 2006, p. 187-188.
  36. ↑ Riffenburgh 2006, p. 174.
  37. ↑ Ernest Shackleton - Nimrod British Antarctic Expedition 1907- 1909(нявызн.)(недаступная спасылка). Cool Antarctica. Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2009. Праверана 4 красавіка 2015.
  38. ↑ Ладлэм 1989, с. 143.
  39. ↑ Riffenburgh 2006, p. 159-161.
  40. ↑ Шеклтон1 1910, p. 20.
  41. ↑ Шеклтон1 1910, p. 21.
  42. ↑ Ладлэм 1989, с. 149-150.
  43. ↑ Riffenburgh 2006, p. 216, 287-289.
  44. ↑ Riffenburgh 2006, p. 217.
  45. ↑ Riffenburgh 2006, p. 218.
  46. ↑ Riffenburgh 2006, p. 219.
  47. ↑ Ладлэм 1989, с. 150.
  48. ↑ Riffenburgh 2006, p. 233-238.
  49. ↑ а б Шеклтон1 1910, p. 105.
  50. ↑ а б в Riffenburgh 2006, p. 238.
  51. ↑ Riffenburgh 2006, p. 114.
  52. ↑ Riffenburgh 2006, p. 251.
  53. ↑ Riffenburgh 2006, p. 6.
  54. ↑ Riffenburgh 2006, p. 255.
  55. ↑ а б Шеклтон1 1910, p. 153.
  56. ↑ Riffenburgh 2006, p. 272-273.
  57. ↑ Riffenburgh 2006, p. 276.
  58. ↑ а б Riffenburgh 2006, p. 293.
  59. ↑ Riffenburgh 2006, p. 298.
  60. ↑ Huntford 1985, p. 263-264.
  61. ↑ Шеклтон1 1910, p. 210.
  62. ↑ Riffenburgh 2006, p. 329-330.
  63. ↑ Riffenburgh 2006, p. 330.
  64. ↑ а б Riffenburgh 2006, p. 337.
  65. ↑ Шеклтон1 1910, p. 221.
  66. ↑ Riffenburgh 2006, p. 360.
  67. ↑ Huntford 1985, p. 238.
  68. ↑ Шеклтон1 1910, p. 265.
  69. ↑ Шеклтон1 1910, p. 291-292.
  70. ↑ Шеклтон1 1910, p. 309-311.
  71. ↑ Шеклтон1 1910, p. 329-330.
  72. ↑ Huntford 1985, p. 308.
  73. ↑ Ладлэм 1989, с. 156.
  74. ↑ Huntford 1985, p. 315.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Ладлэм, Г. Капитан Скотт. — {{{1}}}: Гидрометеоиздат, 1989.
  • Crane, D. Scott of the Antarctic. — London: Harper Collins, 2005.
  • Fisher, Margery and James (1957). Shackleton. London: James Barrie Books.
  • Huntford, Roland. Shackleton. — London: Hodder and Stoughton, 1985.
  • Preston D. A First-Rate Tragedy. — London: Constable & Co, 1999.
  • Shackleton, Ernest. The Heart of the Antarctic Vol.I. — London: William Heinemann, 1910.
  • Riffenburgh, Beau. Nimrod (Übersetzt von Sebastian Vogel). — Berlin: Berlin Verlag, 2006.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

commons: Экспедыцыя «Німрада» на Вікісховішчы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Экспедыцыя_«Німрада»&oldid=4467806"