Эрэбуні (запаведнік)

Дзікая пшаніца Эрэбунійскага запаведніка — Пшаніца арарацкая (Triticum araraticum)

Эрэбунійскі запаведнік ці запаведнік «Эрэбуні» (арм.: «Էրեբունի» արգելոց) — запаведнік у Арменіі, недалёка ад Ерэвана, на мяжы Катайкскай і Арарацкай абласцей, паміж селамі Шарбулах і Гехадзір. Гэта самы маленькі запаведнік у Арменіі. Быў створаны ў 1981 годзе на плошчы 89 га. Знаходзіцца на трацёвых чырвоных глінах, узрост якіх больш дзясятка мільёна гадоў. Тут расце большая колькасць эндэмікаў Арменіі і самага запаведніка; засяроджаны пышныя зараснікі вышынёй 70-75 см, здалёк напамінае густое пшанічнае поле.

Апісанне

Глебы запаведніка карбанатныя, пры гэтым адсотак карбанатаў павялічваецца з глыбінёй глебавага пласта. Па механічным складзе глебы лёгкія суглінкавыя ці камяністыя маламоцныя. Часта сустракаюцца гіпсаносныя чырвоныя ці пярэстыя гліны, з паверхні рыхлыя, мяккія, камякавата-крупчатыя. Рэльеф запаведніка хвалісты, мясцовасць перасечана ярамі. З-за вялікай сухасці ў сярэдзіне лета частка расліннага покрыва выгарае.

Клімат

Клімат у запаведніку рэзка кантынентальны, сухі. Сярэдняя гадавая тэмпература роўная 11 °C, колькасць ападкаў складае 300—350 мм. Зіма маласнежная, пераважае халоднае пахмурнае надвор'е. Вышыня снежнага покрыва вагаецца ў межах ад 10 да 35 см. Зіма настае ў другой дэкадзе лістапада і сканчаецца ў другой дэкадзе сакавіка. Сярэдняя тэмпература паветра ў студзені складае —4°, абсалютны мінімум —31°. Вясна недоўгачасовая, цёплая, звычайна вільготная. Лета працяглае, гарачае і сухое, з перавагай яснага надвор'я. Сярэдняя тэмпература паветра складае 23°, максімальная 41°. Вадаёмы на тэрыторыі запаведніка адсутнічаюць.

Флора

Флора запаведніка для гэтак невялікай тэрыторыі даволі багатая і размаітая. Тут сустракаецца 293 выгляду судзінных раслін, што адносяцца да 197 родаў і 46 сямействаў. Самымі буйнымі сямействамі па ліку выглядаў з'яўляюцца складанакветныя (57 выглядаў), потым бабовыя (33 выгляду), травы (30 выглядаў), крыжакветныя (26 выглядаў), гваздзіковыя, парасонавыя, губакветныя, агурочнікавыя, казяльцовыя, залознікавыя і г.д. На дзель 11 вядучых сямействаў даводзіцца каля 80 % краявіднага складу і больш 72 % родаў.

Асноўныя ахаваныя віды — дзікія злакавыя расліны: эндэмікі Арменіі — арарацкая (Triticum araraticum) і ўрарцкая (Triticum urartu) пшаніцы; пшаніца беатыйская (Triticum boeoticum), розныя выгляды эгілопсаў, тупачашуйнік безасцюковы (Amblyopyrum muticum), жыта Вавілава (Secale vavilovii) і іншыя), а таксама выгляды, занесеныя ў Чырвоную кнігу: галубок сецісты, карнегалоўнік усходні, гундэлія Турнефора. Ёсць эндэмікі Каўказа, сярод якіх: актыналема буйначашачкавая (Actinolema macrolema), шавіцыя (Szovitsia callicarpa), цыкорый жалезісты (Cichorium glandulosum). Таксама сустракаюцца: касач сецісты (Iris reticulata) і касач элегантнейшы (Iris elegantissima).

Для многіх з іх Эребунийский запаведнік з'яўляецца адзінай «кропкай» арэала ў Арменіі, на Каўказе і нават на постсавецкай прасторы. З чатырох відаў дзікай пшаніцы, сустраканай ва ўсім свеце, тут ахоўваюцца тры вышэйпералічаныя віды. Усяго тут сустракаецца больш 100 відаў пшаніцы.

Мне даводзілася вывучаць шматлікія краіны, якія прынята лічыць старажытнымі земляробскімі, аднак багацейшай, цікавейшай мясцовасці, чым Шарбулах, цяжка знайсці. Я прапанаваў бы абавязкова вылучыць тут пляцоўку, плошчай 50—100 га, забяспечыць асаблівы сыход за ім, каб захаваўся гэты цікавы дакумент сусветнага значэння

— М. І. Вавілаў

Прадстаўнікі флоры

Раслінныя супольнасці складаюцца галоўным чынам з аднагадовых траў — дзікіх пшаніц: беатыйскай (Triticum boeoticum), арарацкай (Triticum araraticum) і урарту (Triticum urartu), эгілопсаў: цыліндрычнага (Aegilops cylindrica), Тауша (Aegilops tauschii), трохцалевага (Aegilops triuncialis), каленістага і інш., і яшчэ адна трава, амбліяпірум тупачашуйны, які ў СССР нідзе больш не сустракаецца. Тут знаходзяцца найболей чыстыя, густыя і пышныя зараснікі дзікіх пшаніц вышынёй да 70—75 см. Здалёк ствараецца ўражанне густога пасеву пшанічнага поля. Тут можна сустрэць звыш 100 відаў пшаніцы. Цікавыя таксама фітацэнозы з удзелам касача сецістага ці красы палыновай паўпустыні — касача, якія растуць на сухіх схілах паўднёвай экспазіцыі.

Флора запаведніка багатая таксама лекавымі, ядомымі, фарбавальнымі і іншымі каштоўнымі раслінамі. Такія спаржа аптэчная, каперсы калючыя, разак звычайны, птушцы-малачай горны, гунделия Турнефора, марэны фарбавальная і цвердалістая, розныя выгляды багаткоў і інш.

Фаўна

Дамавы сыч (Athene noctua), які жыве на тэрыторыі запаведніка.

Па дадзеных армянскага біёлага А. Л. Агаяна, у запаведніку жывуць:

Змеі: гюрза (Macrovipera lebetina), яшчаркавая змяя (Malpolon monspessulanus), заходні ўдаўчык (Eryx jaculus), нашыйнікавы (Eirenis collaris) і армянскі (Eirenis punctatolineatus) эйрэнісы, шматкаляровы (Hemorrhois ravergieri), аліўкавы (Platyceps najadum) і жаўтапузы (Dolichophis caspius) полазы, каўказская агама (Laudakia caucasia), жаўтапузік (Pseudopus apodus).

Яшчаркі: закаўказская яшчурка (Eremias pleskei) і яшчурка Штраўха (Eremias strauchi), паласатая (Lacerta strigata) і сярэдняя (Lacerta media) яшчаркі. На камяністых сухіх схілах з параўнальна шчыльным травяным покрывам і сярод фры-ганоіднай расліннасці сустракаюцца залацістая мабуя (Trachylepis aurata), ярка афарбаваны даўганогі сцынк (Eumeces schneideri) і стройная змеегалоўка (Ophisops elegans).

У запаведніку таксама пашыраны: каспійская чарапаха (Mauremys caspica), азёрная жаба (Pelophylax ridibundus), зялёная жаба (Bufo viridis), квакша і часнычніца сірыйская (Pelobates syriacus; занесена ў Чырвоную кнігу былога СССР).