Аўтаномная нервовая сістэма

Сімпатычны (паказаны чырвоным) і парасімпатычны (паказаны сінім) аддзелы аўтаномнай нервовай сістэмы

Аўтаномная нервовая сістэма — частка нервовай сістэмы арганізма; кантралюе работу сэрца і сасудаў, унутраных органаў і залоз унутранай сакрэцыі, рэгулюе абменныя працэсы, рост і размнажэнне. Яна прадстаўлена двума ўзаемадзейнымі аддзеламі — сімпатычным і парасімпатычным. Дзякуючы іх сумеснай дзейнасці забяспечваюцца неабходныя для існавання клетак умовы.

Агульны план будовы аўтаномнай нервовай сістэмы

Аўтаномная нервовая сістэма кіруе жыццёва важнымі працэсамі абмену рэчываў, работай сэрца, гладкай мускулатуры полых унутраных органаў і сасудаў, розных залоз. Зыходзячы з будовы і фізіялагічных асаблівасцей, аўтаномную нервовую сістэму падзяляюць на сімпатычны і парасімпатычны аддзелы. I той, і другі маюць падобную будову: яны падзяляюцца на цэнтральную і перыферычную часткі. Цэнтральная частка размешчана ў межах цэнтральнай нервовай сістэмы. Перыферычная частка складаецца з нервовых вузлоў (гангліяў) і нервовых валокнаў.

У адрозненне ад саматычнай нервовай сістэмы, дзе нервовыя валокны тоўстыя і пакрыты спецыяльнай абалонкай, валокны аўтаномнай нервовай сістэмы ў большасці сваёй тонкія. Хуткасць распаўсюджвання па іх узбуджэння не перавышае 18 м/с, тады як па саматычных нервах яна можа дасягаць 120 м/с. Цэнтральная частка сімпатычнага аддзела аўтаномнай нервовай сістэмы прадстаўлена целамі нейронаў, лакалізаваных у грудных і паяснічных сегментах спіннога мозга; перыферычная — парнымі сімпатычнымі стваламі, размешчанымі па абодва бакі ад пазваночніка. Кожны ствол утвораны сімпатычнымі вузламі (гангліямі), злучанымі адзін з адным.

Аксоны сімпатычных нейронаў спачатку ў саставе пярэдніх карэньчыкаў, а затым у выглядзе асобнай галіны накіроўваюцца да сумежнага ствала, у гангліях якога ажыццяўляецца пераключэнне ўзбуджэння на другую нервовую клетку. Ад яе нервовы імпульс ідзе да рабочага органа. Шлях ад спіннога мозга да сімпатычнага ганглія называюць прэгангліянарным (гэтак жа называецца і нейрон, ад якога гэты шлях пачынаецца), а шлях ад ганглія да рабочага органа — постгангліянарным.

Частка перыферычных, або постгангліянарных, нейронаў ляжыць не ў гангліях сімпатычных ствалоў, а ў вегетатыўных нервовых спляценнях, якія размяшчаюцца паблізу ад унутраных органаў (напрыклад, сонечнае спляценне).

Шлях ад цэнтра ў спінным мозгу да таго органа ў аўтаномнай нервовай сістэме, які інервуецца, складаецца з двух нейронаў. Гэта ключавое адрозненне аўтаномнай нервовай сістэмы ад саматычнай. У саматычнай рэфлекторнай дузе аксон рухальнага нейрона ў саставе нерва даходзіць непасрэдна да рабочага органа.

Агульная арганізацыя парасімпатычнага аддзела аўтаномнай нервовай сістэмы падобна да арганізацыі сімпатычнага. Яе цэнтральная частка ўтворана целамі прэгангліянарных нейронаў, размешчаных у сярэднім, прадаўгаватым і спінным мозгу (крыжавыя сегменты).

Целы постгангліянарных нейронаў знаходзяцца ў вузлах нервовых спляценняў, якія ляжаць паблізу або ўнутры органаў, што імі інервуюцца. Постгангліянарныя парасімпатычныя валокны падыходзяць да вочных мышцаў, слёзных і слінных залоз, мускулатуры і залоз стрававальнага тракта, да трахеі, гартані, лёгкіх, сэрца, мочапалавых органаў.

У аўтаномнай нервовай сістэме перадача праз сінапсы ажыццяўляецца з дапамогай двух медыятараў.

Функцыі аўтаномнай нервовай сістэмы

Аўтаномная нервовая сістэма забяспечвае падтрыманне пастаянства ўнутранага асяроддзя арганізма праз рэгуляцыю работы ўнутраных органаў, сэрца і сасудаў. Яна прыстасоўвае іх дзейнасць да зменлівых умоў асяроддзя і патрэб арганізма, рэгулюе абмен рэчываў, ажыццяўляе яго карэкцыю.

Унутраныя органы і сэрца валодаюць двайной інервацыяй: да кожнага з іх падыходзяць сімпатычныя і парасімпатычныя нервовыя валокны. Яны аказваюць процілеглы ўплыў. Так, сімпатычныя нервы ўзмацняюць і паскараюць работу сэрца, а парасімпатычныя (напрыклад, блукаючы нерв) — запавольваюць рытм і сілу яго скарачэнняў. Выключэнне складаюць крывяносныя сасуды — яны маюць толькі сімпатычную інервацыю.

Сімпатычны аддзел аўтаномнай нервовай сістэмы стварае ўмовы для інтэнсіўнай дзейнасці арганізма, асабліва ў экстрэмальных умовах, калі трэба напружанне ўсіх сіл. Парасімпатычны (сістэма «адбою») — зніжае ўзровень актыўнасці, садзейнічае ўзнаўленню патрачаных арганізмам рэсурсаў. Абодва аддзелы аўтаномнай нервовай сістэмы ўзаемадапаўняюць адзін аднаго і падпарадкаваны вышэйшым цэнтрам, размешчаным у гіпаталамусе. Менавіта гіпаталамус адыгрывае вядучую ролю ў рэгуляцыі вегетатыўных функцый. Ён узгадняе работу аўтаномнай нервовай сістэмы з дзейнасцю эндакрыннай і саматычнай сістэм.

Практычна ўсе функцыі нервовай сістэмы ажыццяўляюцца шляхам ўзаемадзеяння працэсаў узбуджэння і тармажэння. Як правіла, узбуджэнне ў адных цэнтрах суправаджаецца тармажэннем у другіх, і наадварот. Тармажэнне выконвае ахоўную ролю, абараняючы нервовыя клеткі ад перанапружання і разбурэння. У здаровым арганізме гэтыя працэсы дакладна ўзгоднены і забяспечваюць аптымальнае функцыянаванне арганізма.

Літаратура

• Машчанка М. Біялогія: вучэб. дапам. для 9-га кл. устаноў агульн. сярэдн. адукацыі з бел. мовай навучання / М.В.Машчанка, А.Л.Барысаў; пер. з рус. мовы В.У.Клімко. — 3-е выд. — Мн.: Нар. асвета, 2011. ISBN 978-985-03-1531-1.