Перабудова

Перабудова (рус. перестройка) — агульная назва новага курсу савецкага партыйнага кіраўніцтва, сукупнасці палітычных і эканамічных змен, якія адбываліся ў СССР з 1987 па 1991 гады.

Гэты перыяд напроста злучаны з імем Генеральнага сакратара ЦК КПСС М. С. Гарбачова, які ініцыяваў вялікія, глыбокія, неадназначныя змены ва ўсіх сферах жыцця савецкага грамадства. Пачаткам перабудовы лічаць 1987 год, калі на студзеньскім пленуме ЦК КПСС перабудова была ўпершыню абвешчана новым кірункам развіцця дзяржавы.

Перабудову ўмоўна можна падзяліць на тры этапы:

Першы этап (сакавік 1985 — студзень 1987). Гэты перыяд характарызаваўся прызнаннем некаторых недахопаў існавалай палітыка-эканамічнай сістэмы СССР і спробамі выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. н. «Пахутчэнне») — антыалкагольная кампанія, «барацьба з непрацоўнымі прыбыткамі», уводзіны госприемки, дэманстрацыя барацьбы з карупцыяй. Якія-небудзь радыкальныя крокі ў гэты перыяд пакуль не прадпрымаліся, знешне практычна ўсё заставалася па-старому. У той жа час у 1985-86 гадах была выраблена замена асноўнай масы старых кадраў брэжнеўскага закліку на новую каманду кіраванцаў. Менавіта тады ў кіраўніцтва краіны былі ўведзены А. Н. Якаўлеў, Е. К. Лігачоў, Н. І. Рыжкоў, Б. Н. Ельцын, А. І. Лук'янаў і іншыя актыўныя ўдзельнікі будучых падзей. Мікалай Рыжкоў успамінаў (у газеце «Новы Погляд», 1992):

У лістападзе 82-го гады мяне — зусім нечакана — абралі сакратаром ЦК, і Андропаў увёў мяне ў каманду, якая рыхтавала рэформы. Туды ўваходзілі і Гарбачоў, Доўгіх… Мы сталі разбірацца з эканомікай, а з гэтага пачалася перабудова ў 85-м году, дзе практычна былі скарыстаны вынікі таго, што зрабілі ў 83—84-х гадах. Не пайшлі б на гэта — было б яшчэ горш.

Другі этап (студзень 1987 — чэрвень 1989). Спроба рэфармавання сацыялізму ў духу дэмакратычнага сацыялізму. Характарызуецца пачаткам шырокамаштабных рэформаў ва ўсіх сферах жыцця савецкага грамадства. У грамадскім жыцці абвяшчаецца палітыка галоснасці — змякчэнне цэнзуры ў СМІ і здыманне забарон з таго, што раней лічыліся табу. У эканоміцы ўзаконьваецца прыватнае прадпрымальніцтва ў форме кааператываў, пачынаюць актыўна стварацца сумесныя прадпрыемствы з замежнымі кампаніямі. У міжнароднай палітыцы асноўнай дактрынай становіцца «Новае мысленне» — курс на адмову ад класавага падыходу ў дыпламатыі і паляпшэнне адносін з Захадам. Частка насельніцтва абхоплена эйфарыяй ад доўгачаканых змен і нябачанай па савецкіх мерках волі. Разам з тым, у гэты перыяд у краіне пачынае паступова нарастаць агульная няўстойлівасць: пагаршаецца эканамічнае становішча, з'яўляюцца сепаратысцкія настроі на нацыянальных ускраінах, успыхваюць першыя міжнацыянальныя сутыкненні.

Трэці этап (чэрвень 1989—1991). Заключны этап, у гэты перыяд адбываецца рэзкая дэстабілізацыя палітычнага становішча ў краіне: пасля З'езду пачынаецца супрацьстаянне камуністычнага рэжыму з узніклымі ў выніку дэмакратызацыі грамадства новымі палітычнымі сіламі. Цяжкасці ў эканоміцы перарастаюць у поўнамаштабны крызіс. Дасягае апагею хранічны таварны дэфіцыт: пустыя паліцы крам становяцца знакам мяжы 1980—1990-х. Перабудоўная эйфарыя ў грамадстве змяняецца расчараваннем, няўпэўненасцю ў заўтрашнім дне і масавымі антыкамуністычнымі настроямі. З 1990 гады асноўнай ідэяй становіцца ўжо не «ўдасканаленне сацыялізму», а пабудова дэмакратыі і рынкавай эканомікі капіталістычнага тыпу. «Новае мысленне» на міжнароднай арэне зводзіцца да аднабаковых саступак Захаду, у выніку чаго СССР губляе шматлікія свае пазіцыі. У Расіі і іншых рэспубліках Звяза да ўлады прыходзяць па-сепаратысцку наладжаныя сілы — пачынаецца «парад суверэнітэтаў». Заканамерным вынікам такога развіцця падзей сталі ліквідацыя ўлады КПСС і распад Савецкага Звяза.

Тэрмін

8 красавіка 1986 года адбыўся візіт М. С. Гарбачова ў Тальяці, дзе ён наведаў Волжскі аўтазавод. На сваім выступе ў Тальяці Гарбачоў упершыню ўжывае слова "перабудова" для пазначэння грамадска-палітычнага працэсу. Тэрмін быў падхоплены СМІ і стаў лозунгам распачатай новай эпохі ў СССР. Выдадзеная пасля гаворка Гарбачова звалася "Хутчэй перабудоўвацца, дзейнічаць па-новаму":

Пачынаць трэба першым чынам з перабудовы ў мысленні і псіхалогіі, у арганізацыі, у стылі і метадах працы. Скажу адкрыта, калі мы самі не перабудуемся, я глыбока перакананы ў гэтым, то не перабудуем і эканоміку, і наша грамадскае жыццё ў духу рашэнняў з'езду. Але ў такім разе мы не зладзімся і з пастаўленымі задачамі, маштабы і навізна якіх беспрэцэндэнтныя.