Рэлігія

Розныя рэлігійныя сімвалы

Рэлі́гія (ад лат. religare — быць злучаным з чымсьці) — сістэма вераванняў, заснаваная на тым, што чалавек адчувае нейкую сувязь з «чымсьці» альбо з «кімсьці» вышэйшым. «Штосьці» можа не мець дакладнага азначэння сілаю (духі прыроды, вышэйшы розум). «Хтосьці» — гэта нейкая нематэрыяльная асоба (Бог, Элохім, Алах, Буда, Крышна, Кандзі).

Праблема азначэння рэлігіі

Сярод сучасных даследчыкаў, няма адназначнага меркавання, што такое рэлігія. Большасць філосафаў рэлігіі давалі свае ўласныя азначэнні гэтага феномену. Практычныя даследчыкі рэлігіі, пры напісанні сваіх працаў даюць аперацыянальныя азначэнні рэлігіі, але такія азначэнні не падзяляюцца большасцю навуковага супольніцтва і выкарыстоўваюцца дзеля вырашэння вузканавуковых задачаў. Такія азначэнні альбо занадта вузкія, альбо запатрабаваныя толькі ў рэчышчы пэўнага даследавання, іншымі словамі, падобныя азначэнні выпрацоўваюцца для вырашэння канкрэтных рэлігіязнаўчых задач. Асноўная праблема пры азначэнні рэлігіі палягае ў тым, што для навукі выяўленне рэлігіі ўяўляе большую праблему, чым для штодзённага жыцця.

Даведачная літаратура дае найбольш агульныя азначэнні. Оксфардскі слоўнік (1990): «Human recognition of superhuman controlling power and especially of a personal God entitled to obedience» (Прызнанне чалавекам звышчалавечай кантралюючай сілы і ў прыватнасці асабістая пакорнасць Богу). Падобныя азначэнні прапаноўваюць шматлікія слоўнікі, але ж яны не разглядаюцца як прымальныя для навуковых даследаванняў.

К. Джонс выдзяляе два віды азначэння рэлігіі: інклюзіўныя і эксклюзіўныя Пад інклюзіўнымі ён разумее такія дэфініцыі, якія імкнуцца схапіць універсальную прыроду рэлігіі, вынайсці так бы мовіць, homo religio. З гэтага гледзішча кожны чалавек па-свойму можа быць рэлігійным, бо амаль кожны чалавек валодае маральнымі ідэаламі, меркаваннямі аб тым, што найбольш істотна і мае трывалыя прынцыпы. Пад эксклюзіўнымі К. Джонс разумее такія дэфініцыі рэлігіі, якія ў азначэнні рэлігіі, пры ахопе ўсёй шматлікасці вераванняў, за рэлігію ўважаюць толькі тыя, якія маюць тэалагічны апарат. Пад тэалагічным апаратам разумеецца: касмалогія, сімволіка, панятак веры і іншае. Таксама К. Джонс згадвае, што гэты метад дэфініравання быў папулярны ў часы Асветніцтва. Падобнае разрозненне ў азначэнні рэлігіі выдзяляў і Г. Гегель, падзяляючы рэлігію на аб'ектыўную і суб'ектыўную. Пад аб'ектыўнай рэлігіяй Г. Гегель разумеў рэлігію як тэалогію. «Розум і памяць ёсць сілы, якія дапамагаюць ёй [аб'ектыўнай рэлігіі], якія ўзважваюць і захоўваюць веды альбо таксама вераць» Спадчына аб'ектыўнай рэлігіі знаходзіцца ў полі рацыянальнага. Г. Гегель звяртае ўвагу на тое, што аб'ектыўная рэлігія лёгка выкладаецца, кадуецца ў кнігах, яе можна вызначыць і растлумачыць.

Аб'ектыўная рэлігія разглядаецца Г. Гегелям як састаўная частка рэлігіі суб'ектыўнай. Менавіта ў суб'ектыўнай рэлігіі Г. Гегель знаходзіць тыя анталагічныя сілы, якія дазваляюць рэлігіі называцца рэлігіяй. «Суб'ектыўная рэлігія выражаецца толькі ў пачуццях і ўчынках, — калі я кажу пра чалавека, што ў ім ёсць рэлігія, гэта значыць не тое, што ён валодае дастатковымі ведамі яе, а тое, што яго сэрца адчувае справы, дзіва, блізкасць боства, ён пазнае, ён бачыць бога ў яго прыродзе, у лёсах людзей, ён падае перад ім на калені, аддзячвае яго і ўшаноўвае яго ў сваіх справах, у сваіх учынках, глядзіць не толькі ці добрыя і разумныя яны, думка пра тое, што учынак гэты ухвалены богам, таксама з'яўляецца для яго матывам учынка, часта найбольш моцным».

Следам за Г. Гегелем ідзе і Р. Отто. Р. Отто выдзяляе рацыянальную і бeзрацыянальную рэлігію. Падобна Гегелю, пад рацыянальнай рэлігіяй Р. Отто разумее ўсё тое, што можа быць растлумачана, дыфініравана, то бок усё тое, што лёгка функцыянуе ў мове. У той жа час, рацыянальнае, выступае як пэўны аспект рэлігіі, і калі гэты аспект робіцца вельмі істотным для рэлігіі, то такая рэлігія разглядаецца Р. Отто як рацыянальная рэлігія. "Прырода боства, апісанага ў толькі што згаданых атрыбутах, то бок, якое мае рацыянальную прыроду, то рэлігія якае прызнае і падтрымлівае гэтакі пагляд на Бога завецца «рацыянальнай». (пераклад з англійскай -С. Д.) Да такіх рэлігій можа быць аднесена хрысціянства, для якога вельмі істотна тэалогія, якая і адасабляе Хрысціянства ад іншых рэлігій.

У той жа час, як і для Г. Гегеля, так і для Р. Отто ніякая рэлігія не можа абыходзіцца рацыянальным аспектам. Рацыянальны аспект не прымаецца Р. Отто як дастаткова істотны для генезісу рэлігіі. Праз розум рэлігія не можа стварацца, а значыць у падмурку любой рэлігіі будуць не словы, але пачуцці. У той жа час, як пачаткам рацыянальнай рэлігіі ёсць артадоксія, то бок пачатак любой рацыянальнай рэлігіі ёсць барацьба з ерэсямі альбо працэс адасаблення сябе ад іншых. У той жа час як любая рэлігія, як першапачатковае памкненне бярэ свой выток ад без-рацыянальнага.

Пытанне генезісу рэлігіі з'яўляецца надзвычай істотным для азначэння гэтага феномена. Калі для Р. Отто і Г. Гегеля рэлігія ўтвараецца хутчэй з псіхалагічных прычынаў, то для К. Маркса генезіс рэлігіі значыць нешта, зусім не звязанае з пачуццямі ці якімі іншымі рэпрэзентантамі звыштонкіх матэрый.

Падмуркам іррэлігійнага крытытызму ёсць: Чалавек стварае рэлігію, а не рэлігія стварае чалавека. Рэлігія ёсць, сапраўды, сама-свядомасць і сама-пачытанне чалавека, які не выйграў праз сябе, альбо ўжо згубіў сябе зноў. Але чалавек ёсць не абстрактане быццё, якое існуе па-за светам. Чалавек ёсць светам чалавека — дзяржава, грамадства. Гэтая дзяржава і гэтае грамадства ствараюць рэлігію, якая ёсць інвертаванай свядомасцю света, таму яна пераварочвае сусвет. Рэлігія ёсць агульнай тэорыяй гэтага света, яго энцаклапедычны кампендыум, яго логіка ў папулярным выглядзе, яго духоўная кропка гонару, яго энтузіязм, яго маральная санкцыя, яго асабісты камплімент, і ягоны універсальны базіс уцехі і аснавання. Гэта фантастычная рэалізацыя чалавечай прыроды з таго часу, як чалавечай прыродзе не бачна ніякай сапраўднай рэальнасці. (Пераклад з англійскай — С. Д.)

Такім чынам, для К. Маркса рэлігія ёсць прадуткам дзейнасці супольніцтва людзей, у якім выяўлены ўсе недахопы і прадметы гонару згаданай супольнасці. Рэлігія ёсць вытварэннем, калі можна так сказаць, культуры, прадуктам вытворчасці соцыума, супольніцтва індывідаў адной культурнай прсторы. З аднаго боку, пачаткам рэлігіі ёсць самаўзвышэнне, гераізацыі гэтай супольнасці ў сваіх жа вачах, з іншага боку рэлігія ёсць зборам забабонаў гэтай супольнасці адносна самой сябе. Але ж як вынік, рэлігія ёсць заўсёды тым феноменам, які знаходзіцца не ў рэчышчы выкінутага, аднаго, адасобленага індывіда, але таго супольніцтва, якое ўтварае злітасць пэўнай колькасці індывідаў у адно культурнае цэлае.

З такой пазіцыяй не згодны а. Аляксандр Мень. А. Мень прапануе шэраг фактаў, якія на яго думку здольныя аправергнуць пазіцыю К. Маркса, а калі іншымі словамі, то паставіць яе з галавы на ногі. «… Іншымі словамі, узнікаюць вераванні на глебе „базіса“, захоўваюцца традыцыяй і змяняюцца таксама пад уздзеяннем „базіса“. Але канкрэтная гісторыя рэлігіі апракідвае такую схему. Найбольш яскравыя харызматычныя з'явы духоўнасці выключна не лёгка звязаць з эканамічнай, а ў стасунку да традыцыі яны часцей за ўсё адкрыта апазіцыйны. Гэта дастаткова ясна бачна на прыкладзе буддызма, хрысціянства і іслама. Вучэнне Буды, Евангелле і Каран у шмат чым парвалі з агульнапрынятымі вераваннямі, але гэта зусім не азначае, што іх навізна была абумоўлена змяненнямі у гаспадарчых адносінах»

Іншымі словамі не рэлігія ёсць прадуктам культуры, але ж культура ёсць прадуктам рэлігіі. З гэтага пункту гледзішча культура і цывілізацыя пачынаюцца тады, калі з'явўляецца рэлігія, якая пачынае гэтую цывілізацыю. У гонар гэтага меркавання слугуюць шматлікія факты старажытнага свету, гісторыя якога часта з'яўляецца гісторыяй ягоных рэлігій, а тапалогія старажытных архетыктурных і іншых матэрыяльных помнікаў, з'яўляецца тыпалогіяй культавых ці сакральных месцаў.

У звязку менавіта з гэтым а. А. Мень цытуе вядомага сацыолага рэлігіі Дж. Фрэзера: «Уся культура — з храма». Іншымі словамі, культура, змена палітычных адносінаў, змена навуковых парадыгмаў у сваім генетычным зародку маюць пад сабой рэлігійныя пачаткі, альбо базісныя аснаванне ў рэлігіі. Гэтую ўзаемазалежнасць заўважае як М. Вэбер, так і П. Конелі. Калі першы, рост капіталізма ў Германіі звязваў з пратэстанскай этыкай, то другі заўважыў грунтоўную карэляцыю паміж асноўнай рэлігіяй і сацыяльнымі, палітычнымі адносінамі у мясцовай культуры . П. Конелі піша, што «разуменне вераванняў дае мала ў звязку з разуменнем асноўнай рэлігіі, але дае зашмат у стасунку да палітычных і сацыяльных адносінаў у іх мясцовай культуры» (пераклад з англійскай — С. Д.).

З пункту гледжання самой рэлігіі, найбольш удалым падаецца разуменне рэлігіі С. Керкегардам. С. Керкегард разумее рэлігію, як тое, на чым чалавек здольны стварыць сваё вечнае блажэнства. Такім чынам, рэлігія не як рэлігійнасць, не як феномен у гісторыі, але як цэласны і універсальны феномен ёсць тым, на чым заснавана вечнае блажэнства, тое, што дазваляе доўжыцца блажэнству бясконца. Прынамсі, гэткае разуменне рэлігіі зусім не адвяргае навуковага разумення рэлігіі, але больш таго, у сваім, магчыма, літаратурным, ці філасофскім выглядзе з'яўляецца тым жа, што прапануе навуковае азначэнне: «Рэлігія — гэта чалавечая дзейнасць, якая можа быць лёгка прынята толькі ў рамках рэальнасці, якую яна стварае для сябе». (Пераклад з англійскай — С. Д.). Іншымі словамі, «вечнае шчасце» і пошук таго, на чым гэтае шчасце можна засноўваць, пераўтвараецца ў пошук тых рамак рэальнасці, якія чалавек (сама рэлігія?) стварае ў межах рэлігіі і для патрэбаў самой рэлігіі. У гэтым выпадку, рэлігія знаходзіць свае кампенсаторныя функцыі ў рамках псіхалагічнага, палітычнага, ці культурнага.

Азначэнні рэлігіі

Томас Гобс: Для рэлігіі ёсць натуральным два элементы: першы ёсць вера, то бок упэўненасць, што існуе Бог, другім ёсць культ.

Эміль Дзюркгейм Рэлігія ёсць сістэма звязаных паміж сабой вераванняў і практык, якія адносяцца да свяшчэнных рэчаў, значыць да рэчаў адасобленых і забароненых, вераванні і практыкі, якія аб'ядноўваюць асобных людзей у супольнасць, называную царквой.

Карл Маркс Рэлігія ёсць агульная тэорыя гэтага света, яе энцаклапедычны кампендыум, яго логіка ў папулярнай форме, яго духоўны point d'honneur, яго энтузіязм, яго маральная санкцыя, яго святочнае ўзнаўленне, яго ўсеагульная аснова для суцяшэння і апраўдання.

Людвіг Андрэас Феербах Рэлігія ёсць прызнанне, сцверджанне пачуццяў ў супярэчнасці з пачуццямі.

Светапаглядныя канцэпцыі

Згодна з рэлігійным светапоглядам, рэчаіснасцю кіруюць нейкія звышнатуральныя сілы. У паганстве гэтыя сілы часта падобныя на людзей знешне а таксама/альбо паводзінамі (гэты падыход называецца антропамарфізмам). У монатэістычных рэлігіях (пачынаючы з іудаізму) Бог не антрапаморфны, хоць некаторыя канфесіі монатэістычных рэлігіяў і выкарыстоўаюць антропаморфныя вобразы па тых ці іншых прычынах.

Ранейшыя формы рэлігійнага светапогляду характэрызаваліся політэізмам (сін. шматбожжа, паганства, ідалапаклонства. Кожны бог (дух, ідал і т.п.) у такой сістэме адказвае за штось сваё, яны адрозніваюцца адзін ад аднаго цэлым шэрагам характарыстык і іх адносіны між сабою нярэдка нагадваюць узаемаадносіны у чалавечым грамадстве (напрыклад, паганскія богі часцяком б'юцца паміж сабою, інтрыгуюць і г.д.). Рэлігіі, якія лічаць, што Бог існуе толькі адзін, завуцца монатэістычнымі. Светапоглядная сістэма, якая лічыць, што Бога (багоў) увогуле няма і ўсё можна растлумачыць матэрыяльнымі прычынамі, называецца атэізм.

На працягу гісторыі чалавецтва рэлігіёзныя погляды паступова трансфармаваліся, пераходзячы ад прымітыўнага абажэння прыродных з'яў і аб'ектаў да абстрактных канцэпцыяў Вярхоўнага Бажаства, якое нельга ані цалкам зразумець, ані дасягнуць. Чалавек на шляху разумення навакольнага свету адчувае непераадольную прагу растлумачыць усё незразумелае у якіхсьці больш-менш прызвычайных тэрмінах, у выніку чаго такія з'явы, як маланка, вецер, вулканіныя вытокі і г.д. у старажытныя (і нават адносна нядаўнія) часы тлумачыліся дзейнасцю нейкіх уяўных істотаў, знешне падобных да жывёл або людзей, але вялікшых памераў і неверагоднае моцы. Напрыклад, яшчэ ў XIX стагоддзі шматлікія хрысціяне верылі, нібыта маланка адбываецца таму, што Прарок Ілля едзе па небе у сваёй калясніцы і гоніць перад сабою бесаў з дапамогаю маланак. Гэтыя ўяўленні, канечне, ні ў якой ступені не выцякаюць з вучэнняў хрысціянства, хутчэй тут можна заўважыць спадчыну паганства (калісь славяне верылі ў бога маланак Перуна, а ўжо потым яго «замянілі» на Прарока Іллю). Калі ж мы возьмем адну з апошніх па часе фармавання сусветных рэлігіяў (напрыклад іслам), дык убачым, што тут Бог дэкларуецца як абсалютна недасягальная, неабсяжная Існасць, Стваральнік Сусвету, які існуе па-за межамі часу і прасторы, вышэй за людзкую прагу зразумець Яго. «Богу належаць Усход і Заход; куды б Вы не звярнуліся, дык там Аблічча Божае; Бог — Усёаб'емлючы, Усёведаючы» (Каран ІІ, 109).

Політэістычныя рэлігіі (паганства)

Антрапаморфная існасць ідалаў натуральным чынам прадпалагае, што дасягнуць іх благасклоннасці можна матэрыяльнымі сродкамі — падарункамі (у тым ліку чалавечымі і іншымі ахвярамі), угаворамі (то бок звярнуцца да іх з малітваю, якая, у тым ліку, можа мець характар самаўхвалення ці нават падману) альбо асобымі уўчынкамі, якія б спадабаліся ідалу. Адной з самых складаных і дасканала распрацаваных сістэм політэістычнага светапогляду была рэлігія Старажытнай Грэцыі, якую з цягам часу перанялі рымляне. У старажытных грэкаў існаваў шматлікі, але строга акрэслены пантэон чалавекападобных багоў (Зеўс, Апалон, Афрадыта, Арэс, Аід і г.д.) і паўбагоў (герояў), і знутры гэтага пантэона дзейнічала жорсткая іерархія. Старажытнагрэцкія багі і паўбагі паводзяць сябе таксама, як і людзі, і, у залежнасці ад іх паступкаў, адбываюцца тыя ці іншыя здарэнні.

Монатэістычныя рэлігіі

Упершыню канцэпцыя адзінабожжа была сфармулявана ў іудаізме (першым Прарокам якога можна лічыць Адама). Галоўны прарок у іудаізме, Майсей (משה), атрымаў ад Бога 10 запаветаў на гары Сінай. Гэтыя дзесяць маральных прынцыпаў, спраектаваныя потым на хрысціянства, сталі моцным фундаментам цывілізацыі, якую прынята зараз называць «еўрапейскаю». Наколькі гэта было даўно, дае ўяўленне яўрэйскі каляндар. Увогуле, любая монатэістычная рэлігія распачынае ўласны каляндар, які звычайна пачынаецца з пераломнага для дадзенай рэлігіі моманту. Згода з асноўнымі сусветнымі рэлігіямі, хрысціянскаму 2005 году ад Нараджэння Хрыстова адпавядаюць: іудаізм — 5765 год ад Стварэння Свету, іслам — 1426 год Хіджры, будызм — 2549 год эры Нірвана, бахаі — 162 год эры бахаі.

Іудаізм узнік не сам па сабе, з нічога, а ўвабраў у сябе ўяўленні папярэдніх рэлігійных канцэпцыяў. У яго ўваходзілі ўсе бакі жыцця чалавечага. Іудзей — гэта адначасова і рэлігійная, і нацыянальная прыналежнасць (яўрэй), і абавязковасць следаваць зводу санітарна-гігіенічных правілаў, які апісвае ўсё штодзённае жыццё чалавека (кашрут). Іудаізм звычайна адносяць да сусветных рэлігіяў (збольшага таму, што з ім маюць крэўную сувязь хрысціянства і іслам), хоць у ім і няма некаторых неабходных дзеля акрэслення сусветнае рэлігіі рысаў: адносная нешматлікасць вернікаў; у іудаізм цыжка перайсці, дамінуючая большасць вернікаў належыць да яго ад нараджэння. Тое ж самае можна сказаць і адносна некаторых іншых рэлігіяў, якія часам залічваюць да сусветных (напрыклад, зораастрызм), аднак жа пры надаванні статусу таго ці іншага вучэння трэба ўлічваць усю сукупнасць яго характарыстык, у тым ліку і пройдзены ім гістарычны шлях. Той жа зораастрызм калісьці быў адкрыты дзеля людзей любой нацыянальнасці. Тым не менш, першай сапраўды сусветнай рэлігіяй стала, безумоўна, хрысціянства.

Хрысціянства, якое першапачаткова лічылася сектаю знутры іудаізму, аддзяліла ўласна рэлігію ад супутных культурных фактараў, і, такім чынам, з'яўляецца наступным этапам развіцця рэлігійнага мыслення. Для хрысціянства «няма ні эліна, ні яўрэя», у тым сэнсе, што хрысціянства, у адрозненне ад іудаізму, не цікавіць нацыянальная прыналежнасць чалавека. Няма ў ім і амаль ніякіх санітарна-гігіенічных прадпісаў кшталту кашруту. Узяўшы з іудаізму толькі саму светапоглядную канцэпцыю адзінабожжа, хрысціянства адкінула ўсе архаізмы, што не тычацца непасрэдна рэлігіі, а гэтым, у сваю чаргу, зняўшы з верніка шмат абмежаванняў, што і дазволіла еўрапейскай цывілізацыі паступова прагрэсаваць. Адным з найважнейшых навацыяў хрысціянства трэба лічыць змену канцэпцыі служэння Богу з досыць фармальнай ідэі прынясення матэрыяльных дароў і ахвяр (дарэчы, у іудаізме яшчэ захаваўся звычай прыносіць у ахвяру жывёлаў альбо іншыя матэрыяльныя каштоўнасці) на ідэю асабістай ахвяравасці. Хрыстос атаясамляў сябе з ахвярным ягняткам («агнцам»), які традыцыйна прыносяць на алтар прававернымі іудзеямі з мэтаю заваяваць большую схільнасць Усявышняга. Гэтым Ён прадэманстраваў, што не трэба «адкупляцца» ад Бога, але неабходна прысвяціць служэнню Богу усяго сябе без рэшты. Гэтая ідэя з'яўляецца фундаментальнаю ў хрысціянстве.

Іслам узнік на Аравійскім паўвостраве, дзе ў той час валадарыла паганства. Некаторыя заходнія рэлігіяведы схільныя сцвярджаць, што Мухамад (Мухамед) шмат што пазычыў з іудаізму і хрысціянства, аднак гэты пункт гледжання ўяўляецца на дадзены момант даволі хісткім. Хоць да VII стагоддзя нашае эры хрысціянства ўжо распаўсюдзілася на велізарную тэрыторыю, у тым ліку і паўднёвае ўзбярэжжа Міжземнага мора, на тэрыторыі Аравійскага паўвострава яго паслядоўнікі былі не вельмі шматлікія. Адзінае хрысціянскае царства — Емен — якім на момант нараджэння Мухамада валадарылі эфіопы-монафізіты, пры чым падчас станаўлення ісламу перайшло пад уладу персаў-маздэанцаў. З іншага боку, кланы і плямёны аравіі жылі побач з яўрэямі і хрысціянамі на працягу некалькіх стагоддзяў, і былі добра знаёмыя з ідэяй монатэізму. Прыкладам, Варака, стрыечны брат Хадыджы, жонкі Мухамада, быў хрысціянінам. Монатэісты ці людзі з монатэістычнымі схільнасцямі ў светапоглядзе былі ў той час вядомыя як «ханіфы». Лічылася, што яны ёсць вернікамі Аўраама, што б гэта не значыла. Аднак ніякія ханіфы, што жылі ў Мецы або ў яе асяроддзях, не ўплывалі істотна на вобраз мысляў жыхароў гэтага гораду.

Іслам прызнае ў якасці Прарокаў заснавальнікаў усіх папярэдніх монатэістычных рэлігіяў, упершыню ўводзячы канцэпцыю прагрэсіўнага Адкравення:

Скажыце: «Мы ўверавалі ў Бога і ў тое, што спаслана нам, і што было спаслана Аўрааму, Ісмаілу, Ісааку, Іакаву і каленам, і што было даравана Майсею, Ісусу і Прарокамі ад Пана Іхняга; мы не адрозніваем між кімсьці з іх, і Яму мы перадаемся» (Сура ІІ, 130).

Мы адправілі да кожнага народа Пасланніка, які сказаў: «Служыце Богу свайму і не верце ідалам». Былі сярод іх і тыя, каго Бог павёў прамым шляхам, а былі тыя, каму было наканавана змыленне (сура XVI, 38).

Уласна слова «Алах» — гэта арабская форма вымаўлення яўрэйскага слова «Элохім» (אלוהים), што ў перакладзе значыць Бог (а не імя Бога, як гэта няправільна пазнчана ў шматлікіх крыніцах). З лінгвістычнага гледжання слова Элохім значыць «Богі», хоць і мае рэальна значэнне «Бог» у адзіночным ліку. «Ім» (ים) — гэта прыстаўка, якая азначае множны лік (мужчынскага роду), таму ў ісламе яна і адкінута, і, у выніку, атрымаўся «Элох», у арабскім вымаўленні «Алах». З іудаізму ў іслам перайшлі некаторыя нормы кашруту — напрыклад, абразанне і забарона на ўжыванне свініны, што магчыма, звязана са сходнасцю кліматычных умоў Ізраіля і Аравіі. Кашрут увайшоў у іслам толькі часткова, таму прававерны мусульманін можа есці кашэрную ежу яўрэяў, а вось іудзей мусульманскую ежу — не. Але ёсць адна ўласцівасць, прысутная ісламу, але непрысутная іудаізму. Гэта строгая забарона на ўжыванне спіртных напояў. Акрамя таго, у ісламе ўведзены вельмі жорсткія нормы, якія накіраваныя супраць няшлюбных палавых сувязяў.

Вера бахаі — самая маладая з монатэістычных рэлігій, якая зарадзілася ў XIX ст. ў Персіі ва ўмовах эканамічнага і палітычнага крызісу тагачаснага мусульманства, які суправаджаўся шырокім распаўсюджаннем маргінальных рэлігійных групаў, перш за ўсё, месіянскага характару. Глебай для веравучэння бахаі стала Адкравенне адразу двух прарокаў — Баба і Бахаулы. Іх цэнтральнай ідэяй, якая знаходзіць выяўленне ў канцэпцыі Вечнага Запавету (вечных зносін Бога з чалавецтвам праз Адкрыццё (Адкравенне) яго пасланнікаў), з'яўляецца адзінства (Бога, чалавецтва і рэлігій). Бог, згодна з верай бахаі, адзіны і трансцэндэнтны (сутнасць яго ў поўнай меры не пазнавальная, ведаць аб ім можна толькі праз яго Прарокаў). Пад адзінствам рэлігій маецца на ўвазе не ідэя аб'яднання рэлігійных арганізацый у адну (бахаі нейтральна адносяцца да экуменізму), але іх агульная крыніца (Бог) і сутнаснае адзінства фундаментальных прынцыпаў (пры гэтым сцвярджаецца эвалюцыя культавых і сацыяльна-этычных аспектаў рэлігіі, якія Бог дае праз сваіх пасланнікаў для кожнай эпохі).

Вера бахаі хутка распаўсюдзілася па ўсяму свету і ў наш час ахоплівае 182 краіны. У больш чым 11 тыс. суполак бахаі налічваецца прыкладна 6 — 7 млн вернікаў (розныя крыніцы фіксуюць колькасць бахаі ў дыяпазоне ад 5 да 8 млн чалавек).

Сусветныя рэлігіі

• Бахаі
• Будызм
• Індуізм
• Іслам
• Іудаізм
• Хрысціянства

Плыні і адгалінаванні хрысціянства

• Каталіцызм (рымска-каталіцкая царква)
  • Уніяцтва (грэка-каталіцкая царква, каталіцтва ўсходняга абраду, усходняе каталіцтва)

• Праваслаўе (грэка-праваслаўная царква)
• Накірункі, якія адыйшлі ад Грэка-праваслаўнай царквы
  • Стараабрадніцтва
  • Бяседнікі
  • Хлысты

• Пратэстантызм
  • Адвентысты Сёмага Дня
  • Анабаптысты
  • Англіканская царква
  • Баптызм
  • Вучні Хрыста
  • Евангельскія хрысціяне-баптысты
  • Кальвінізм
  • Квакеры
  • Лютэранства
  • Метадызм
  • Новаапостальская царква
  • Прэсвітэрыянства

• Мармоны

• Копты Егіпта
• Эфіопская хрысціянская царква
• Армянская хрысціянская царква

Іншыя плыні

• Агнастыцызм
• Апафатызм
• Атэізм (лічыцца, што атэізм не з'яўляецца рэлігіяй)
• Монатэізм
• Політэізм
• Паганства
  • Славянскае паганства
  • Шаманізм
    • Асатру (Одзінізм)
    • Віка
  • Вуду

• Усходнія
  • Бон
    • Дзогчэн
  • Брахманізм
    • Бхагаватызм
  • Будызм
    • Махаяна
      • Амідаізм
      • Ваджраяна
      • Чань (Дзэн)
      • Віджнянавада
      • Мадх'яміка
      • Ніцірэн
      • Хуаянь
    • Нікая
      • Махасангхіка
      • Тхеравада (Хінаяна)
  • Ведызм
  • Даасізм
  • Джайнізм
  • Зораастрызм
  • Індуізм
    • Старажытны індуізм
      • Астыка
        • Вайшэшыка
        • Веданта
        • Ёга
        • Міманса
        • Ньяя
        • Санкх'я
      • Настыка
        • Аджывіка
        • Лакаята
    • Артадаксальны індуізм
      • Вішнуізм
        • Крышнаізм
      • Шываізм
        • Шактызм
    • Неаіндуізм
      • Ар'я самадж
      • Брахма самадж
      • Вайшнавізм
      • Сантана Дхарма
      • Свядомасць Крышны
      • Тантра сангха
      • Цэнтр Шры Чынмоя
  • Іслам
    • Сунізм
      • Захірыцкі мазхаб
      • Малікіцкі мазхаб
      • Сенсуізм
      • Ханабаліцкі мазхаб
        • Вахабізм
        • Салафіты
      • Ханіфіцкі мазхаб
      • Шафііцкі мазхаб
    • Суфізм
      • Ахмадзійя
      • Бадавійя
      • Байрамійя
      • Бекташыйя
      • Дасукійя
      • Ісавійя
      • Кадырыйя
      • Маўлавійя
      • Мурыдызм
      • Накшбандыйя
      • Рахманійя
      • Рыфавійя
      • Саадзійя
      • Санусійя
      • Сафавійя
      • Сенусійя
      • Сухравардыйя
      • Тыджанійя
      • Халватыйя
      • Чыштыйя
      • Шазілійя
    • Шыізм
      • Ахл-і хак (курдскі эзатэрызм)
      • Гулат
      • Зайідзіты
      • Імаміты
      • Ісмаіліты
      • Кайсаніты
    • Ісламскія секты
  • Канфуцыянства
  • Маздэізм
  • Маніхейства
  • Сікхізм
  • Сінтаізм
  • Тэнгрыянства
  • Фалуньгун

• Гістарычныя
  • Рэлігія Старажытнай Скандынавіі
  • Рэлігія Старажытнага Егіпта
  • Рэлігія Шумераў
  • Старажытнагрэчаскі пантэон
  • Германскі пантэон

• Міфалогія

Гл. таксама

• Масоны
• Ілюмінаты
• Мечаносцы
• Свяшчэнныя кнігі
• Рэлігійная арганізацыя
• Канфесіянальная гісторыя Беларусі

Спасылкі

• Міфы і Легенды — старонка міфаў і легендаў старажытнай Скандынавіі (па-руску).