Скандынаўскія горы

Скандынаўскія горы

Скандынаўскія горы - горная сістэма на Скандынаўскім паўвостраве. Працягласць каля 1700 км, шырыня да 600 км. Заходнія схілы падыходзяць непасрэдна да Паўночнага мора, утвараючы стромкія берагі, знакамітыя нарвежскія фіёрды. Усходнія схілы плаўна зніжаюцца і пераходзяць у раўнінныя прасторы на тэрыторыі Швецыі.

Вышыня гор параўнальна невялікая. Самы высокі пункт - гара Гальхепіген (нарв.: Galdhøpiggen), 2469 м, размешчаная ў паўднёвай частцы Нарвегіі. Самы высокі пункт на тэрыторыі Швецыі - гара Кебнекайсе (швед. Kebnekaise), 2111 м. Рэльеф згладжаны дзейнасцю старажытных ледавікоў. Сучасныя ледавікі Скандынаўскіх гор з'яўляюцца найбуйнейшымі ў мацерыковай Еўропе.

Горы складзены з крышталічных і метамарфічных парод, якія змяты ў складкі ў каледонскую эпоху; на ўсходзе злучаюцца з Балтыйскім шчытом. Пасля доўгай дэнудацыі горы перанеслі паўторнае падняцце ў кайназоі, якое ўтварыла сістэму блокаў, трэшчын і разломаў. Найбольшай амплітуды падняцці дасягнулі ў цэнтральнай і заходняй частках., што вызначыла зрушанасць водападзельных хрыбтоў на захад і значную шырыню ўсходніх схілаў. У чацвярцічны час Скандынаўскія горы траплялі пад покрыўнае зледзяненне, з чым звязана шырокае развіццё ледавіковых адкладаў і форм рэльефу.

Скандынаўскія горы ўяўляюць сабой рад выцягнутых з паўночнага ўсходу на паўнёвы захад горных плато, якія расчлянёны тэктанічнымі далінамі на асобныя масівы. Вяршынныя паверхні — фіельды, серыя паднятых на вышыню больш за 2000 м пенепленаў. Найбольш высокія пласкагор'і ў паўднёвай частцы — Ютунхеймен, Хардангервіда, Юстэдалсбрэ, Тэлемарк, Доўрэфіель. Над сярэднім узроўні пласкагор'яў (ад 900 да 1700 м) узвышаюцца асобныя групы вяршынь і хрыбтоў з альпійскімі формамі рэльефу. У сярэдняй частцы Скандынаўскія горы прыкметна зніжаюцца. Іх перасякае Емтландская зона тэктанічных апусканняў — прадаўжэнне глыбока ўрэзанага ў сушу Тронхеймс-фіёрда. На поўначы распрасціраецца хр. Х'елен, перасечаны папярочнымі і падоўжнымі далінамі, над якімі ўздымаюцца завостраныя вяршыні з каравымі і даліннымі ледавікамі на схілах (г. Кебнекайсе, 2123 м). Крайняя поўнач — пласкагор'е Фінмаркен (300—500 м) з асобнымі астанцовымі вяршынямі. На захадзе горы амаль ушчыльную падыходзяць да ўзбярэжжа і моцна расчлянёныя. Вялікая колькасць фіёрдаў: самы доўгі ў Еўропе — Согне-фіёрд (даўж. 220 км, шыр. 5—6 км), Хардангер-фіёрд, Букн-фіёрд і інш. 3 боку мора фіёрдавае ўзбярэжжа акаймавана вузкай (30—60 км) паласой прыбярэжнай раўніны, утворанай у выніку маладых тэктанічных падняццяў (выш. да 40 м), дзе сканцэнтравана значная частка населеных пунктаў, гандлёвых і рыбалавецкіх партоў Нарвегіі. Карысныя выкапні: жалезныя, медна-нікелевыя, сульфідныя, тытанавыя руды.

Клімат умераны, пераважна акіянічны з халаднаватым летам, умерана халоднай зімой. Пад уплывам цёплага Паўночна-Атлантычнага цячэння сярэдняя тэмпература студзеня адносна высокая для гэтых шырот і зменьваецца ад 1°С да -14 °С, сярэдняя тэмпература ліпеня ад 16°С да 6°С. Ападкаў на заходніх схілах да 3000 мм, на ўсходніх — 400—800 мм за год. Клімат фіельдаў характарызуецца нізкімі тэмпературамі зімовых і летніх месяцаў, што разам з вялізнай вільготнасцю вызначае развіццё сучаснага зледзянення. Снегавая лінія ляжыць на вышыні 700—800 м на поўначы, 1500—1700 м на поўдні. На захадзе яна ніжэйшая, чым на ўсходзе.

Агульная плошча зледзянення Скандынаўскіх гор каля 5 тыс. км². Найбольшыя ледавікі Юстэдалсбрэ, Фольгефані. Густая сетка мнагаводных, парожыстых рэк, шматлікія азёры тэктанічна-ледавіковага паходжання.

Скандынаўскія горы ўкрыты горна-таежнымі лясамі (хвоя, елка), асабліва на ўсходніх схілах. Лясы падымаюцца да вышыні 300—500 м на поўначы і 900—1100 м на поўдні. Вышэй паласа бярозавага крывалесся. Фіельды бязлесныя, пераважае горна-тундравая хмызняковая і мохава-лішайнікавая расліннасць, якая месцамі чаргуецца з лугамі. Па рачных далінах — нізкастволыя бярэзнікі. На заходніх схілах фармацыі верасоўнікаў і тарфянікаў. На поўдні — мяшаныя і шыракалістыя лясы.

Літаратура

• Лаўрыновіч М. Скандынаўскія горы // БЭ у 18 т. Т. 14. Мн., 2002.