Хронікі Нарніі

Хронікі Нарніі — цыкл з сямі дзіцячых фэнтэзійных кніг, напісаных Клайвам Стэйплзам Льюісам. У іх распавядаецца аб прыгодах дзяцей у чароўнай краіне пад назвай Нарнія, дзе жывёлы могуць размаўляць, магія нікога не здзіўляе, а дабро змагаецца са злом. Хронікі Нарніі ўтрымліваюць шмат намёкаў на хрысціянскія ідэі ў даступным для юных чытачоў выглядзе. У дадатак да хрысціянскіх тэм, Льюіс апісвае персанажаў, якія маюць правобразы ў грэчаскай і рымскай міфалогіі і ў традыцыйных брытанскіх і ірландскіх казках, у тым ліку існуюць відавочныя матывы, блізкія да апошніх.

Серыя карыстаецца вялікай папулярнасцю. Да 2006 года было прададзена больш за 100 мільёнаў копій на 41 мове (Kelly 2006, Guthmann 2005), існуюць тэле- і кінаэкранізацыі, радыёпастаноўкі, тэатральныя пастаноўкі, камп'ютарныя гульні.

Ілюстрацыяй арыгінальнага цыклу кніг займалася Паўліна Бэйнс.

Змест кніг

Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа(1950)

Асноўны артыкул: Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа

Кніга Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа была скончаная ў 1949 годзе і апублікаваная ў 1950. У ёй распавядаецца гісторыя пра чатырох звычайных дзецях (Пітэр, Сьюзен, Эдмунд і Люсі). Яны знаходзяць адзежную шафу ў доме прафесара Керка, якія вядзе ў чароўную краіну Нарніі, якая знаходзіцца пад заклёнам злой Белай Вядзьмаркі. Чацвёра дзяцей выконваюць старажытнае прароцтва з дапамогай Аслана і добрых насельнікаў Нарніі, і вызваляюць Нарнію ад Белай вядзьмаркі, разам са звяржэннем Белай Вядзьмаркі ў Нарніі канчаецца Доўгая Зіма, якая доўжылася 100 гадоў.

Прынц Каспіян (1951)

Асноўны артыкул: Прынц Каспіян

Скончаная восенню 1949 года і апублікаваная ў 1951, кніга Прынц Каспіян распавядае гісторыю аб другім падарожжы дзяцей Пэвэнсі ў Нарнію, у якім яны сутыкаюцца з падзеямі, калі Міраз, лорд-рэгент Нарніі і дзядзька наследнага прынца Каспіяна, з-за якога ўцёк спадчыннік прастола ў лясы, узурпаваў трон і абвясціў сябе каралём. Ізноў дзеці павінны выратаваць Нарнію, дапамагчы нарнійцам вярнуць трон законнаму кіраўніку Каспіяну X.

Заваёўнік зары, або Плаванне на край сусвету (1952)

Асноўны артыкул: Заваёўнік зары, або Плаванне на край сусвету

Заваёўнік зары, або Плаванне на край святла быў скончаны ў 1950 годзе і апублікаваны ў 1952. У трэцяй частцы Эдмунд і Люсі Пэвэнсі, разам з кузэнам Юстэсам Шкодай далучаюцца да плавання Каспіяна, які хоча знайсці семь лордаў, якіх выгнаў Міраз. На шляху да краіны Аслана яны сустракаюцца твар да твару з цудамі і небяспекамі вялікага Усходняга Мора.

Срэбранае крэсла (1953)

Асноўны артыкул: Срэбранае крэсла

Кніга Срэбранае крэсла была скончаная ў 1951 годзе і апублікаваная ў 1953. У ёй Юстэс і яго аднакласніца Джыл Поўл, уцякаючы ад школьнікаў, трапляюць у Нарнію. Аслан даручае знайсці сына Каспіяна - прынца Рыліяна, які быў выкрадзены 10 гадоў таму. Юстэс і Джыл разам з кваклем Хмурам адпраўляюцца на пошукі ў паўночныя землі, населеныя волатамі.

Конь і яго хлопчык (1954)

Асноўны артыкул: Конь і яго хлопчык

Скончаная вясной 1950 года і апублікаваная ў 1954, Конь і яго хлопчык — першая кніга, якая не з'яўляецца наўпростым працягам папярэдняй. Час дзеяння рамана — перыяд праўлення Пэвэнсі ў Нарніі, перыяд, які пачынаецца і канчаецца ў кнізе Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа. Гісторыя распавядае пра каня Ігого, які ўмее размаўляць, і маленькага хлопчыка, якога завуць Шаста. Абодва асноўных персанажа трапілі ў рабства ў Тархістане, краіне на поўдні Нарніі. Выпадкова яны сустракаюцца і вырашаюць вярнуцца ў Нарнію. Падчас падарожжа яны выяўляюць, што тархістанцы збіраюцца ўварвацца ў Арландыю і вырашаюць прыехаць туды першымі і папярэдзіць Караля Лума.

Пляменнік чарадзея (1955)

Асноўны артыкул: Пляменнік чарадзея

Скончаны зімой 1954 года і апублікаваны ў 1955, Пляменнік чарадзея з'яўляецца перадгісторыяй: ён вяртае чытача да нараджэння Нарніі, калі Аслан стварыў свет і распавядае як зло ўпершыню ў яго трапіла. Дыгары Керк і яго сяброўка Полі Пламер трапляюць у іншыя светы ў выніку эксперыменту дзядзькі Дыгары, сустракаюць Джадзіс (Белую Вядзьмарку) і становяцца сведкамі стварэння Нарніі. У кнізе даюцца адказы на шматлікія пытанні аб Нарніі, якія маглі ўзнікнуць у чытача падчас чытання папярэдніх кніг.

Апошняя бітва (1956)

Асноўны артыкул: Апошняя бітва

Скончаная вясной 1953 і апублікаваная ў 1956 годзе, Апошняя бітва апісвае канец свету Нарніі. Джыл і Юстэс вяртаюцца па клічы апошняга караля Нарніі, Тырыяна, каб выратаваць Нарнію ад малпа Хітра, які апрануў асла Лопуха ў ільвіную шкуру і прадстаўляе астатнім як Аслана, і пачынае правіць ад яго імя і супрацоўнічаць з тархістанцамі, даўнімі ворагамі Нарніі. Сітуацыя выліваецца ў бітву паміж тымі, хто верыць у Аслана, і тымі хто на баку самазванца.

Парадак чытання

Першы амерыканскі выдавец, Макмілан і Ко, апублікаваў кнігі ў парадку іх выдання. Але калі цыкл быў перавыдадзены Харпер Колінз, кнігі былі апублікаваныя ў адпаведнасці з унутраным храналагічным парадкам, прапанаваным пасынкам Клайва Льюіса, Дугласам Грэшамам.

Парадак выдання vs Парадак па храналогіі

Парадак публікацыі	Храналагічны парадак
1. Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа (1950)	1. Пляменнік чарадзея (1955)
2. Прынц Каспіян (1951)	2. Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа (1950)
3. Заваёўнік зары, або Плаванне на край сусвету (1952)	3. Конь і яго хлопчык (1954)
4. Срэбранае крэсла (1953)	4. Прынц Каспіян (1951)
5. Конь і яго хлопчык (1954)	5. Заваёўнік зары, або Плаванне на край сусвету (1952)
6. Пляменнік чарадзея (1955)	6. Срэбранае крэсла (1953)
7. Апошняя бітва (1956)	7. Апошняя бітва (1956)

Дуглас Грэшам цытуе адказ Льюіса на ліст ад амерыканскага хлопчыка, напісаны ў 1957, які паспрачаўся з маці з нагоды парадку чытання кніг:

Думаю, што больш згодны з вашым парадкам чытання кніг (гэта значыць храналагічным), чым з тым, пра які кажа ваша маці. Цыкл не быў запланаваны наперад, як думае яна. Калі я напісаў «Ільва», я не ведаў, што буду пісаць далей. Калі напісаў у працяг «Каспіяна», то ўсё яшчэ не думаў, што працягну пісаць. Калі ж напісаў «Заваёўніка», то быў практычна ўпэўнены, што ён і будзе апошняй кнігай цыклу. Але потым я зразумеў, што няправы. Так што на самай справе, не вельмі важна ў якім парадку чытаць кнігі.

Арыгінальны тэкст (англ.)  

I think I agree with your order [ie chronological] for reading the books more than with your mother's. The series was not planned beforehand as she thinks. When I wrote The Lion I did not know I was going to write any more. Then I wrote P. Caspian as a sequel and still didn't think there would be any more, and when I had done The Voyage I felt quite sure it would be the last, but I found I was wrong. So perhaps it does not matter very much in which order anyone read them. I'm not even sure that all the others were written in the same order in which they were published.

Але распаўсюджана меркаванне, што пераважны першапачатковы парадак, які спачатку ўводзіць асноўныя тэрміны сусвету Нарніі і пазней тлумачыць іх у прыквелах. Напрыклад, гісторыя стварэння ў «Пляменніку чарадзея» становіцца менш зразумелай пры змене парадку. У іншым аргуменце за чытанне ў парадку публікацыі сцвярджаецца, што «Прынц Каспіян» мае падзагаловак «Вяртанне ў Нарнію», а некаторыя фрагменты тэксту кнігі «Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа» пацвярджаюць, што гэтыя дзве кнігі павінны ісці паслядоўна:

«Дзеці ведалі пра тое, кім быў Аслан, не больш чым вы.»

«Вось і скончыліся прыгоды ў Адзежнай шафе. Але калі Прафесар усё-ткі правы, то прыгоды ў Нарніі толькі пачынаюцца.»

Іншы аргумент, які прыводзіцца прыхільнікамі першапачатковага парадку кніг — калі цыкл спачатку прачытаны ў храналагічным парадку, чытач не зможа адчуць сутнасць кніг без ведаў прыквелаў. З іншага боку, храналагічным парадкам можна пацешыць сябе нават пасля чытання ў першапачатковым парадку. Таксама, аргументам на карысць храналагічнага парадку можна лічыць афіцыйную назву цыкла.

Геаграфічны ўплыў

Паводле некаторых дадзеных, Люіс засноўваў сваё апісанне свету «Нарніі» на базе пейзажаў гор Манэ Графства Даўн, размешчанага ў яго роднай Паўночнай Ірландыі.

Па іншых дадзеных гэта раён у Італіі.

Хрысціянскія паралелі

Хоць аўтар і не збіраўся рабіць гэтага адмыслова, у працэсе напісання сваіх фэнтэзійных работ Льюіс, быўшы хрысціянінам, уключыў хрысціянскую тэалогію ў свае гісторыі. Як ён пісаў у «Іншых мірах»:

Некаторыя людзі, здаецца, думаюць, што я пачаў з таго, што спытаў сябе, як бы расказаць дзецям пра хрысціянства; затым, выкарыстаўшы казку як інструмент і абапіраючыся на інфармацыю аб дзіцячай псіхалогіі вырашыў, для якой узроставай групы буду пісаць; затым склаў спіс асноўных хрысціянскіх ісцін і выпрацаваў алегорыі, каб апісаць іх. Усё гэта — чыстая фантазія. Я не змог бы так пісаць. Усё пачыналася з выяў: Фаўн, які нясе парасон, каралева на санках, пышны леў. Першапачаткова не планавалася нічога, звязанага з хрысціянствам, гэты элемент выявіўся як бы сам па сабе.

Арыгінальны тэкст (англ.)  

Some people seem to think that I began by asking myself how I could say something about Christianity to children; then fixed on the fairy tale as an instrument, then collected information about child psychology and decided what age group I'd write for; then drew up a list of basic Christian truths and hammered out 'allegories' to embody them. This is all pure moonshine. I couldn't write in that way. It all began with images; a faun carrying an umbrella, a queen on a sledge, a magnificent lion. At first there wasn't anything Christian about them; that element pushed itself in of its own accord.

Льюіс, як эксперт у галіне алегорый, сцвярджаў, што кнігі не былі алегорыямі, і аддаваў перавагу называць хрысціянскія аспекты ў іх «меркаванымі». Як у тым, што мы называем альтэрнатыўнай гісторыяй (фантастыкай). Як ён пісаў у лісце спадарыні Хук ў снежні 1958:

Калі б Аслан прадстаўляў нематэрыяльная бажаство гэтак жа, як гіганцкія Адчай ўяўляе адчай, то быў бы алегарычныя персанажам. У рэчаіснасці жа ён — вынаходніцтва, як бы якое дае адказ на пытанне «Якім мог бы быць Хрыстос, калі б існаваў свет накшталт Нарніі, і Ён вырашыў бы ўвасобіцца, памерці і зноў уваскрэснуць ў гэтым свеце, як Ён паступіў у нашым?». Гэта зусім не алегорыя.

Арыгінальны тэкст (англ.)  

If Aslan represented the immaterial Deity in the same way in which Giant Despair [a character in The Pilgrim's Progress] represents despair, he would be an allegorical figure. In reality, however, he is an invention giving an imaginary answer to the question, 'What might Christ become like if there really were a world like Narnia, and He chose to be incarnate and die and rise again in that world as He actually has done in ours? 'This is not allegory at all.

З выпускам фільма «Хронікі Нарніі: Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа» цікавасць да хрысціянскіх паралеляў, знойдзеных у кнігах, аднавілася. Некаторыя знайшлі іх няўдалымі, адзначаючы, што іх лёгка ўпусціць, калі вы не знаёмыя з хрысціянствам. Іншыя бачаць у «Хроніках Нарніі» цудоўны інструмент для звароту ў хрысціянства.

У кнізе «Заваёўнік зары» вельмі шмат вобразаў з ранніх сярэднявечных кніг пра фантастычных падарожжах па моры, у прыватнасці з «Плаванне святога Брэндана» цалкам лагічна, што Льюіс, які жыў у Ірландыі не мог не ведаць аб падарожжах ірландскага святога.

Крытыка

Клайв Стейплз Льюіс і цыкл Хронікі Нарніі шмат разоў крытыкаваліся за гэтыя гады, па большай частцы іншымі аўтарамі.

Дыскрымінацыя жаночага полу

Сцвярджэнні аб дыскрымінацыі па пале грунтуюцца на апісанні Сьюзэн Пэвэнсі ў «Апошняй бітве». Льюіс навора пра Сьюзен, што яна больш не з'яўляецца «сябрам Нарніі». Яна «больш не зацікаўленая ні ў чым, акрамя памады, панчох і запрашэнняў».

Джаан Роўлінг, аўтар цыклу пра Гары Потэра, сказала:

Наступае момант, калі Сьюзэн, якая стала дарослай дзяўчынкай, ужо страчаная для Нарніі, таму што яна зацікавілася памадай. Яна стала няверуючай, таму што адкрыла для сябе пытанні полу, і мне гэта зусім не падабаецца.

Філіп Пулман, аўтар трылогіі «Цёмныя пачаткі», інтэрпрэтуе ўсё па-свойму:

Сьюзэн, як Папялушка, падвяргаецца пераходу ад адной фазы жыцця да іншай. Льюіс ж не ўхваляе гэтага. Ці то ён не любіў жанчын наогул, ці то проста яго адштурхоўвала сексуальнасць, па меншай меры, у той перыяд, калі ён пісаў кнігі пра Нарніі. Ён быў спалоханы і ўзрушаны ідэяй жадання расці. [...] Смерць лепш чым жыццё; хлопчыкі лепш чым дзяўчынкі; людзі светлага колеру лепш чым людзі цёмнага колеру і гэтак далей. Такі адваротнай бяссэнсіцы ў «Нарніі» хапае з лішкам, калі ўважліва прыгледзецца.

Аднак у многіх творах Льюіса, напрыклад "Мерзейшай моцы" сталенне жанчыны (ды і мужчыны таксама), як сыход ад інфантыльнасці і павярхоўнага стаўлення да жыцця, станаўленне сталасці меркаванняў і ўчынкаў, выяўляецца ў прыняцці паводніцкай матывацыі і маральных каштоўнасцяў менавіта звязаных з пытаннямі падлогі, спалучаных з духоўным, а не матэрыялістычным, свецкім успрыманнем светабудовы.

Абаронцы Льюіса сцвярджаюць, што большасць крытыкі работ Льюіса ідзе ад тых, хто не прымае хрысціянства. Некаторыя мяркуюць, што рэлігійны аспект кніг Льюіса перашкаджае сапраўды аб'ектыўнаму аналізу Харонік Нарніі як звычайнага дзіцячага аповяду. Прыхільнікі Льюіса падтрымліваюць яго, сцвярджаючы, што зусім бессэнсоўна пісаць дзіцячыя кнігі, строга прытрымліваючыся ўсіх сучасных заходніх этычных стандартаў. Калі літаратурныя крытыкі лічаць іншыя класічныя працы адпаведнымі сучасным сацыяльным нормам, яны не павінны крытыкаваць Льюіса. У дачыненні да ролі жанчын у яго працах, апалагеты Льюіса цытуюць іх станоўчыя ролі, напрыклад Люсі Пэвэнсі і Аравіту, гераінь кніг Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа і Конь і яго хлопчык, адпаведна.

Расізм

Хеншер і Пулман таксама абвінавацілі Хронікі Нарніі ў распальванні расізму. Падставай паслужыла адмоўнае ўяўленне іншых рас і рэлігій, асабліва тархістанцаў, як ворагаў Аслана і Нарніі. Тархістанцы апісаны Льюісам як алеістыя і цемнаскурыя людзі, якія носяць цюрбан, завостраныя чаравікі і ўзброеныя ятаганамі. Гэта апісанне лічаць відавочным алегарычным параўнаннем з традыцыйнай вопраткаю мусульман і сікхаў. Цюрбаны носяцца мусульманскімі святарамі і большасцю дарослых сікхскіх мужчын. Ятаган створаны на Блізкім Усходзе і асацыююцца з ісламам. Тархістанцы пакланяюцца «ілжываму богу», які мае стэрэатыпны вобраз Сатаны, які патрабуе злых спраў і ахвяр ад сваіх паслядоўнікаў Ваал. Тархістанцы Люіса кантэкстуальна і гістарычна падобныя на Асманскую імперыю, таму Хеншер і Пулман лічаць, што тархістанцы намаляваныя як сарацыны, а нарнійцы - як сярэднявечныя крыжакі.

Нягледзячы на тое, што Льюіс з Ірландыі, відавочна, што ён выразна брытанскі аўтар, як і яго сучаснікі Толкін, Чарльз Уільямс і іншыя. Таму яго стыль можа мець прысмак брытанскай віктарыянскай эпохі, што можа здацца старамодным або кансерватыўным. Але папулярнасць гэтых аўтараў кажа аб тым, што людзі цалкам могуць распазнаць любыя адхіленні ў тэкстах гэтых аўтараў, выкліканыя тым, што яны жылі ў іншую эпоху, і не ўскладаць на іх адказнасць за тыя рэчы, якія для сучаснага чытача могуць быць падобныя на нецярпімасць.

Фільмы і радыёпастаноўкі

Тэлебачанне

• У 1967 «Леў, Ведзьма і Адзежная шафа» упершыню была прадстаўлена на экранах тэлесерыялам. У адрозненне ад наступных экранізацый, у цяперашні час яго цяжка дастаць для хатняга прагляду.
• У 1979 «Леў, Вядзьмарка і адзежная шафа» была выпушчаная ў выглядзе мультфільма. Гэтая праца была ўдастоена прэміі Эмі як «Выдатны Мультыплікацыйны Праект».
• «Хронікі Нарніі» былі экранізаваны Бі-бі-сі ў тэлевізійным серыяле «Хронікі Нарніі» у 1988—1990. Былі зняты толькі «Леў, Вядзьмарка і адзежная шафа», «Прынц Каспіян», «Заваёўнік зары, або плаванне на край сусвету» і« Срэбранае крэсла». Астатняе знята не было.
• Чатыры часткі гэтага серыяла былі пазней змантаваныя ў тры поўнаметражных фільма (аб'яднаныя фільмы Алекса Кірбі «Прынц Каспіян» і «Заваёўнік зары або Плаванне на край святла») і выпушчаны на DVD.

Радыё

• На радыё Бі-бі-сі і Focus on the Family (У фокусе сям'я) была выпушчаная радыёпастаноўка па матывах «Харонік».

Кіно

Файл:The Chronicles of Narnia - The Lion, the Witch and the Wardrobe Poster.jpg

Постэр фільма "Хронікі Нарніі: Леў, вядзьмарка і Адзежная шафа»

У 2005 годзе ў свет выйшла новая экранізацыя, прапанаваная Эндру Адамсанам.

• Фільм першы: Хронікі Нарніі: Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа.

Кіна-версія кнігі «Леў, Вядзьмарка і Адзежная шафа», назва «Хронікі Нарніі: Леў, Вядзьмарка і адзежная шафа», выкананая на Кінастудыі Валден Медыя пры садзейнічанні Уолта Дыснэя выйшла на экраны ў снежні 2005. Кіраўнік праекта - Эндру Адамсон. Сцэнар — Эн Пікок. Здымка фільма праходзіла ў асноўным у Чэхіі і Новай Зеландыі.

• Фільм другі: Хронікі Нарніі: Прынц Каспіян.

Фільм выйшаў у 2008 годзе. Другім фільмам зрабілі «Прынца Каспіян», паколькі ў іншым выпадку акцёры паспелі б вырасці. Яшчэ калі не было прынята канчатковае рашэнне аб здымкам другой частцы, прадзюсар Марк Джонсан сказаў:

Я думаю, было б дзёрзка сцвярджаць, што мы збіраемся рабіць іншы фільм - але я, вядома, хацеў бы, каб наступным быў зняты «Прынц Каспіян», таму як гэтая рэч адзіная, дзе прысутнічаюць усе чацвёра дзяцей. І калі мы не знімем адразу ж, то не знімем ніколі, бо дзеці стануць занадта дарослымі для гісторыі. Гэтая «хроніка» адбываецца праз адзін год пасля папярэдняй, таму дзецям можна быць крыху старэй.

• Фільм трэці: Экранізацыя трэцяй часткі «Хронікі Нарніі: заваёўнік Світанку» намечана на снежань 2010 года. У фільма змяняецца рэжысёр, новым рэжысёрам становіцца Майкл Эптыд. Эндру Адамсон працуе над фільмам, але як прадзюсар. Walt Disney перастае быць партнёрам Walden Media, новым партнёрам становіцца 20th Century Fox.

Уплыў на іншыя працы

Зборнік коміксаў «The Sandman (DC Comics Modern Age)», прыдуманы англійскім пісьменнікам Нілам Гейманом, у адной са сваіх кіраўнікоў — «Гульня ў Цябе», распавядае пра падобны да Нарніі «востраў мары», да якога можна атрымаць доступ з дапамогай Барбі. Ніл Гейман таксама напісаў апавяданне-працяг «Харонік»: «Праблема Сьюзен».