Прыстаўкі СІ

Прыстаўкі СІ служаць для скарачэння напісання доўгіх лікаў.

Прыстаўкі для кратных адзінак

Кратныя адзінкі — адзінкі, якія ў цэлую колькасць разоў перавышаюць асноўную адзінку вымярэння некаторай фізічнай велічыні. Міжнародная сістэма адзінак (СІ) рэкамендуе наступныя прыстаўкі для пазначэнняў кратных адзінак:

Кратнасць	Прыстаўка		Пазначэнне		Прыклад
	беларуская	міжнародная	беларускае	міжнароднае
101	дэка	deca	да	da	дал — дэкалітр
102	гекта	hecto	г	h	га — гектар
103	кіла	kilo	к	k	кН — кіланьютан
106	мега	Mega	М	M	МПа — мегапаскаль
109	гіга	Giga	Г	G	ГГц — гігагерц
1012	тэра	Tera	Т	T	ТВ — тэравольт
1015	пета	Peta	П	P	Пфлоп — петафлоп
1018	гекса	Hexa	Э	E	ЭБ — эксабайт
1021	зэта	Zetta	З	Z	Зб — зэтабіт
1024	іота	Yotta	Ё	Y	ІОБ — іотабайт

Двайковае разуменне прыставак

У праграмаванні і індустрыі, звязанай з камп'ютарамі, тыя жа самыя прыстаўкі кіла-, мега-, гіга-, тэра- і г. д. у выпадку ўжывання да велічынь, кратных ступеням двойкі (напр., байт), могуць азначаць кратнасць не 1000, а 1024=2¹⁰. Якая менавіта сістэма ўжываецца, павінна быць ясна з кантэксту (напр., у дачыненні да аб'ёму аператыўнай памяці выкарыстоўваецца кратнасць 1024, а ў дачыненні да аб'ёму дыскавай памяці ўведзеная вытворцамі цвёрдых дыскаў — кратнасць 1000).

1 кілабайт	= 10241	= 210	= 1024 байт
1 мегабайт	= 10242	= 220	= 1 048 576 байт
1 гігабайт	= 10243	= 230	= 1 073 741 824 байт
1 тэрабайт	= 10244	= 240	= 1 099 511 627 776 байт
1 петабайт	= 10245	= 250	= 1 125 899 906 842 624 байт
1 эксабайт	= 10246	= 260	= 1 152 921 504 606 846 976 байт
1 зэтабайт	= 10247	= 270	= 1 180 591 620 717 411 303 424 байт
1 іотабайт	= 10248	= 280	= 1 208 925 819 614 629 174 706 176 байт

У пазбяганне блытаніны ў сакавіку 1999 года Міжнародная электратэхнічная камісія ўвяла новы стандарт па найменні двайковых лікаў.

Прыстаўкі для дзельных адзінак

Дзельныя адзінкі, складаюць вызначаную дзель (частка) ад усталяванай адзінкі вымярэння некаторай велічыні. Міжнародная сістэма адзінак (СІ) рэкамендуе наступныя прыстаўкі для пазначэнняў дзельных адзінак:

Дзельнасць	Прыстаўка		Пазначэнне		Прыклад
	беларуская	міжнародная	беларускае	міжнароднае
10?1	дэцы	deci	д	d	дм — дэцыметр
10−2	санты	centi	с	c	см — сантыметр
10−3	мілі	milli	м	m	мл — мілілітр
10−6	мікра	micro	мк	значок мікра- µ (u)	мкм — мікраметр, мікрон
10−9	нана	nano	н	n	нм — нанаметр
10−12	піка	pico	п	p	пф — пікафарад
10−15	фемта	femto	ф	f	фс — фемтасекунда
10−18	ата	atto	а	a	ас — атасекунда
10−21	зепта	zepto	з	z
10−24	ёкта	yocto	ё	y

Паходжанне прыставак

Большасць прыставак утварыліся ад грэчаскіх слоў. Дэка паходзіць ад слова deca або deka (δέκα) — «дзесяць», гекта — ад hekaton (ἑκατόν) — «сто», кіла — ад chiloi (χίλιοι) — «тысяча», мега — ад megas (μέγας), г.зн. «вялікі», гіга — гэта gigantos (γίγας) — «гіганцкі», а тэра — teratos (τέρας), што азначае «жахлівы». Пета (πέντε) і экса (ἕξ) адпавядаюць пяці і шасці разрадам па тысячы і перакладаюцца, адпаведна, як «пяць» і «шэсць». Дзельныя мікра (ад micros, μικρός) і нана (ад nanos, νᾶνος) перакладаюцца як «малы» і «карлік». Ад аднаго слова ὀκτώ (októ), якое азначае «восем», утворанныя прыстаўкі іота (1000⁸) і ёкта (1/1000⁸).

Як «тысяча» перакладаецца і прыстаўка мілі, узыходзячая да лацінскага mille. Лацінскія карані маюць таксама прыстаўкі санты — ад centum («сто») і дэцы — ад decimus («дзясяты»), зэта — ад septem («сем»). Зепта («сем») паходзяць ад лацінскага слова septem або ад французскага sept.

Прыстаўка ата ўтвораная ад дацкага atten («васемнаццаць»). Фемта ўзыходзіць да дацкага (нарвежскага) femten або да старажытнаісландскага fimmtān і азначае «пятнаццаць».

Прыстаўка піка адбываецца альбо ад французскага pico («дзюба» або «маленькая колькасць»), альбо ад італьянскага piccolo, г.зн. «маленькі».

Правілы выкарыстання прыставак

• Прыстаўкі варта пісаць злучна з найменнем адзінкі або, адпаведна, з яе пазначэннем.
• Выкарыстанне двух або больш прыставак запар (напр., мікраміліфарад) не дазваляецца.
• Пазначэнні кратных і дзельных адзінак зыходнай адзінкі, узвядзёнай у ступень, утвараюць дадаваннем ступені, якая адпавядае паказчыку да пазначэння кратнай або дзельнай адзінкі зыходнай адзінкі, прычым паказчык азначае ўзвядзенне ў ступень кратнай або дзельной адзінкі (разам з прыстаўкай). Прыклад: 1 км² = (10³ м)² =10⁶ м² (а не 10³ м²). Найменні такіх адзінак утвараюць, далучаючы прыстаўку да наймення зыходнай адзінкі: квадратны кіламетр (а не кіла-квадратны метр).
• Калі адзінка ўяўляе сабой памнажанне або стаўленне адзінак, прыстаўку, або яе пазначэнне, далучаюць, як правіла, да наймення або пазначэння першай адзінкі: кПа•с/м (кілапаскаль-секунда на метр). Далучаць прыстаўку да другога множніка памнажання або да назоўніка дапушчаецца толькі ў абгрунтаваных выпадках.

Дастасавальнасць прыставак

У сувязі з тым, што найменне адзінкі масы ў СІ — кілаграм — утрымоўвае прыстаўку «кіла», для ўтварэння кратных і дзельных адзінак масы выкарыстоўваюць дзельную адзінку масы — грам (0,001 кг).

Прыстаўкі абмежавана выкарыстоўваюцца з адзінкамі часу: кратныя прыстаўкі наогул не спалучаюцца з імі (ніхто не выкарыстае «кіласекунду», хоць гэта фармальна і не забаронена), дзельные прыстаўкі далучаюцца толькі да секунды (мілісекунда, мікрасекунда і г. д.). У адпаведнасці з ДАСТ 8.417-2002, найменне і пазначэнні наступных адзінак СІ не дапушчаецца ўжываць з прыстаўкамі: хвіліна, гадзіна, суткі (адзінкі часу), градус, хвіліна, секунда (адзінкі плоскага вугла), астранамічная адзінка, дыоптрыя і атамная адзінка масы.

З метрамі з кратных прыставак на практыцы ўжываюць толькі кіла-: замест мегаметраўв (Мм), гігаметраў (Гм) і г. д. пішуць «тысячы кіламетраў», «мільёны кіламетраў» і г. д.; замест квадратных мегаметраў (Мм²) пішуць «мільёны квадратных кіламетраў».

Ёмістасць кандэнсатараў традыцыйна вымяраюць мікрафарадамі і пікафарадамі, але не міліфарадамі або нанафарадамі (пішуць 60 000 пф, а не 60 нф; 2 000 мкф, а не 2 мф).

Прыстаўкі, якія адпавядаюць паказчыкам ступені, і што не дзеляцца на 3 (гекта-, дэка-, дэцы-, санты-), выкарыстоўваць не рэкамэндуецца. Шырока выкарыстоўваюцца толькі сантыметр (які з'яўляецца асноўнай адзінкай у сістэме СГС) і дэцыбел, у меншай ступені — дэцыметр, а таксама гектар. У некаторых краінах віно мераюць дэкалітрамі.

Гл. таксама

• Сантыметр
• Нанаметр
• Кілаграм
• Хвіліна

Літаратура

• Кратныя адзінкі // БЭ ў 18 тамах. Т.8, Мн., 1999, С.466
• ДАСТ 8.417-2002. Адзінкі велічынь (руск.)