Тырана

Горад Тырана алб.: Tirana Герб Сцяг Краіна Албанія Каардынаты 41°19′48″ пн. ш. 19°49′12″ у. д. Унутранае дзяленне 11 раёнаў Кіраўнік Эр’ён Веліяй[d] Заснаваны 1614 Першая згадка 1614 Плошча 41,8 км² Вышыня НУМ 90 м Водныя аб’екты Лана і Тырана Насельніцтва 650.837 чалавек (2009) Часавы пояс UTC+1, летам UTC+2 Тэлефонны код +355 04 Паштовыя індэксы 1001–1028 Аўтамабільны код TR Афіцыйны сайт tirana.gov.al (алб.)(англ.) Тырана на карце Албаніі

Медыяфайлы на Вікісховішчы

Тырана (алб.: Tirana [tɨˈrɑːnə]) — сталіца Албаніі і адміністрацыйны цэнтр рэці Тырана, галоўны палітычны, эканамічны і культурны цэнтр краіны.

Заснаваная ў 1614 годзе, стала сталіцай краіны ў 1920 годзе.

Размешчаная ў межгорной даліне (на вышыні 89 м. над узроўнем мора) уздоўж ракі Ішм у цэнтральнай частцы Албанскай раўніны у падножжа горнага хрыбта Круя-Дайці, у 40 км. ад Адрыятычнага мора.

Клімат субтрапічны, міжземнаморскі; лета жаркае, сухое (сярэдняя тэмпература ліпеня 24 °С), зіма мяккая, вільготная (сярэдняя тэмпература студзеня 4—5 °С); ападкаў 1376 мм у год. Плошча 30 км². Насельніцтва Тыраны, па афіцыйных дадзеных, у 2003 склала 353 400 жыхароў, па неафіцыйных — каля мільёна чалавек (11 тыс. жыхароў у 1923; 40 тыс. жыхароў у 1939; 108 тыс. жыхароў у 1955; 136,3 тыс. жыхароў у 1960, звыш 200 тыс. чал. у 1975).

Горад утварае самастойную адміністрацыйную адзінку.

Гарадское кіраванне

Тырана — горад рэспубліканскага падначалення і адміністрацыйны цэнтр Тыранскай вобласці. Орган дзяржаўнай улады — гарадская Народная рада, абіраная на 3 гады грамадзянамі, якія дасягнулі 18 гадоў. Народныя рады абіраюцца таксама ў гарадскіх раёнах Тырана Народныя рады абіраюць выканаўча-распарадчыя органы — выканаўчыя камітэты.

Гістарычная даведка

Упершыню згадваецца ў крыніцах у XV ст.. як невялікае селішча. У пачатку XVII ст.. быў заснаваны горад. Выгаднае размяшчэнне на скрыжаванні гандлёвых шляхоў спрыяла яго развіццю. Тырана стала была арэнай дужання албанскага народа супраць турэцкіх заваёўнікаў, мясцовых феадалаў. У студзені 1920 па рашэнні албанскага Нацыянальнага кангрэса ў Люшне Тырана абвешчаная сталіцай Албаніі і рэзідэнцыяй урада. У 20-х гг. у Тыране паўсталі першыя прафзвязы. У красавіку 1939 — верасні 1943 Тырана акупаваная фашысцкай Італіяй, у верасні 1943 — нацысцкай Германіяй. Была адным з цэнтраў нацыянальна-вызваленчага дужання албанскага народа. У лістападзе 1941 у Тыране заснаваная кампартыя Албаніі. 17 лістапада 1944 горад быў вызвалены ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў Нацыянальна-вызваленчым войскам. 28 лістапада 1944 у Тырану пераехала з Берата народна-дэмакратычны ўрад і 11 студзеня 1946 была абвешчаная Народная Рэспубліка Албанія. У 50-я гг. пры дапамозе СССР і іншых сацыялістычных краін у Тыране быў пабудаваны шэраг сучасных прадпрыемстваў, створаныя некаторыя культурныя ўстановы.

Архітэктура

Планоўка Тыраны — радыяльна-кольцавая. Старыя кварталы маюць вузкія крывыя вуліцы і хаты ў глыбіні двароў. Адміністрацыйны і культурны цэнтр забудоўваўся ў 1920—30-х гг. (ансамбль плошчы Скандэрбега, банк, універсітэт, Тэатр оперы і балета). У 1953—58 прыняты план рэканструкцыі Тыраны (архітэктары Г. Стразіміры, М. Меле). Створаныя шырокія жылыя комплексы; пабудаваная кінастудыя «Новая Албанія» (1952, савецкі архітэктар Г. Л. Лаўраў). Помнікі: У. І. Леніну (цэмент, 1950-я гг., скульптар К. Хошы), Партызану (масенж, 1947, А. Мано) і інш.

Вучэбныя ўстановы, навуковыя і культурныя ўстановы

У Тыране знаходзяцца: Тыранскі Універсітэт, сельскагаспадарчы інстытут, інстытут мастацтваў, інстытут фізкультуры; Албанская АН, цэнтральная навукова-даследчая заатэхнічная станцыя, Ветэрынарны навукова-даследчы інстытут; Нацыянальная бібліятэка; Музей археалогіі і этнаграфіі, Музей дужання за нацыянальнае вызваленне, Натуральнанавуковы музей, Музей Леніна і Сталіна.

Маюцца: Тэатр оперы і балета (з балетнай школай), Народны тэатр, Тэатр эстрады і цырка, Тэатр лялек, Кансерваторыя, Філармонія, Вышэйшая акцёрская вучэльня ім. А. Майсеі, Мастацкі ліцэй ім. І. Маісі, кінастудыя «Новая Албанія».

Выбітныя мясціны

• Мячэць Эфем Бей

Выбітныя ўраджэнцы і жыхары

• Масіела Луша, амерыканская актрыса і пісьменніца

Плошча Скандэрбега (фота Марка Марэла)

Панарама Тыраны з гары Дайці

ak:Tirana