Навагрудак: Розніца паміж версіямі
[недагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Няма тлумачэння праўкі |
др стылявыя змены |
||
Радок 70: | Радок 70: | ||
== Паходжанне назвы == |
== Паходжанне назвы == |
||
Летапісныя варыянты назвы горада — ''Новогород'', ''Новгородок'', ''Новогородок'', ''Новый Городок'' і інш. сведчаць аб тым, што недзе непадалёк існаваў стары гарадскі цэнтр акругі, магчыма ім было [[гарадзішча]] [[Гарадзішча Радагошча|Радагошча]].<ref>Піваварчык С. А. Гарадзішча Радагошча — магчымы папярэднік Наваградка // Белорусский Сборник № 2. Санкт-Петербург, 2003.</ref> Традыцыйнае беларускае вымаўленне |
Летапісныя варыянты назвы горада — ''Новогород'', ''Новгородок'', ''Новогородок'', ''Новый Городок'' і інш. сведчаць аб тым, што недзе непадалёк існаваў стары гарадскі цэнтр акругі, магчыма ім было [[гарадзішча]] [[Гарадзішча Радагошча|Радагошча]].<ref>Піваварчык С. А. Гарадзішча Радагошча — магчымы папярэднік Наваградка // Белорусский Сборник № 2. Санкт-Петербург, 2003.</ref> Традыцыйнае{{крыніца?}} беларускае вымаўленне ''Нава́градак'' пад уплывам польскага варыянта ''Nowogródek'' трансфармавалася ў сучасную назву ''Навагрудак''. |
||
== Гісторыя == |
== Гісторыя == |
||
Паводле археалагічных даследаванняў [[славяне|славянскае]] ({{далей}} [[Славянская каланізацыя Беларусі|Славянская каланізацыя]]) паселішча на тэрыторыі сучаснага Навагрудка ўзнікла ў канцы [[10 ст.]], умацаванні да сяр. [[11 ст.]]<ref>Гурэвіч</ref> Некаторыя даследчыкі лічаць за першую згадку Навагрудка ў пісьмовых крыніцах паведамленне пад [[1044]] пра будаўніцтва новага горада, якое на іх меркаванне звязана з паходам вял. кн. кіеўскага [[Яраслаў Уладзіміравіч|Яраслава Мудрага]] на [[Літва|Літвy]]<ref>Ерамловіч…</ref>, упершыню гэту версію |
Паводле археалагічных даследаванняў [[славяне|славянскае]] ({{далей}} [[Славянская каланізацыя Беларусі|Славянская каланізацыя]]) паселішча на тэрыторыі сучаснага Навагрудка ўзнікла ў канцы [[10 ст.]], умацаванні да сяр. [[11 ст.]]<ref>Гурэвіч</ref> Некаторыя даследчыкі лічаць за першую згадку Навагрудка ў пісьмовых крыніцах паведамленне пад [[1044]] пра будаўніцтва новага горада, якое на іх меркаванне звязана з паходам вял. кн. кіеўскага [[Яраслаў Уладзіміравіч|Яраслава Мудрага]] на [[Літва|Літвy]]<ref>Ерамловіч…</ref>, упершыню гэту версію прапанаваў [[Васіль Мікітавіч Тацішчаў|В. Тацішчаў]]. Хаця такая датыроўка заснавання горада і супадае з археалагічнымі дадзенымі, але з самых крыніц немагчыма зрабіць высновы, што маецца на ўвазе заснаванне Навагрудка, хутчэй мелася будаўніцтва новых умацаванняў у [[Ноўгарад]]зе.<ref>Баранаўскас…</ref> У 12 ст., паводле археалагічных даследаванняў, горад складаўся з [[дзядзінец|дзядзінца]] (Замкавая гара), [[вакольны горад|вакольнага горада]] і [[пасад]]а. |
||
У [[13 ст.|13]]—[[14 ст.]] |
У [[13 ст.|13]]—[[14 ст.]] Навагрудак — цэнтр удзельнага Новагародскага княства, пад [[1235]] годам згадваецца князь [[Ізяслаў Новагародскі]]. У кан. 1240-х — пач. 1250-х гадоў Навагрудак перайшоў пад уладу літоўскага князя [[Міндоўг]]а, акалічнасці гэтага пераходу дасюль спрэчныя, князем і намеснікам свайго бацькі ў Навагрудку быў Міндоўгаў сын [[Войшалк]]. У гэты час быў пакладзены пачатак [[утварэнне ВКЛ|утварэнню ВКЛ]], буйнейшым і адным з асноўных цэнтраў якога быў Навагрудак. Спрэчкі паміж Міндоўгам і яго літоўскімі родзічамі, што нашлі прытулак на [[Валынь|Валыні]], сталі падставай да вялікай вайны з [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскім княствам]], якое зрабіла некалькі буйных паходаў на горад, што прымусіла Міндоўга пайсці на саюз з [[Лівонскі ордэн|Лівонскім (Інфлянцкім) ордэнам]]. У [[1253]] Міндоўга ад імя [[папа рымскі|папы рымскага]] каранавалі на караля Літвы (першы і апошні такі тытул у гісторыі [[ВКЛ]]), каранацыя магла адбыцца і ў Новагародку. Такая магчымасць дае падставу шэрагу гісторыкаў лічыць Новагародак першай [[сталіца]]й ВКЛ, але сумніўна ці была наогул сталіца ў тагачасным ВКЛ. У 1254 Войшалк заключыў ад імя бацькі мір з Галіцка-Валынскім княствам і перадаў Навагрудак [[Раман Данілавіч|Раману Данілавічу]]. Пасля разрыва міру (1258) Войшалк зноў стаў князем у Навагрудку, а пасля перадаў яго разам з усёй краінай [[Шварн Данілавіч|Шварну]]. На горад неаднаразова нападалі мангола-татары і іx саюзнікі — дружыны галіцка-валынскіх князёў (1255, 1274, 1278), крыжакі (1314, 1321, 1341, 1390, 1394). |
||
Як цэнтрам удзельнага княства Навагрудкам валодаў з 1329 Карыят, пасля 1358 яго сын Фёдар, з 1386 — Карыбут. У 1316 Навагрудак стаў цэнтрам самастойнай [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]], якая ахоплівала праваслаўную царкву ВКЛ і Галіцыі. 3 1392 Навагрудак — адзін з цэнтраў велікакняжацкага дамена ВКЛ. У кан. 14 — пач. [[15 ст.]] [[Вітаўт]] пасяліў у Навагрудку і яго наваколлі татар, у 1428 ён запісаў горад разам з навакольнымі вёскамі ў пажыццёвае ўладанне сваей жонцы Ульяне. У 1415 у Навагрудку на саборы праваслаўных епіскапаў выбраны мітрапалітам [[Рыгор Цамблак]]. У 1422 у Нагагрудку ў заснаваным Вітаўтам фарным касцёле адбыўся шлюб кар. польскага [[Ягайла|Ягайлы]] з [[Соф’я Гальшанская|Соф'яй Гальшанскай]], які даў пачатак дынастыі [[Дынастыя Ягелонаў|Ягелонаў]]. |
Як цэнтрам удзельнага княства Навагрудкам валодаў з 1329 Карыят, пасля 1358 яго сын Фёдар, з 1386 — Карыбут. У 1316 Навагрудак стаў цэнтрам самастойнай [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]], якая ахоплівала праваслаўную царкву ВКЛ і Галіцыі. 3 1392 Навагрудак — адзін з цэнтраў велікакняжацкага дамена ВКЛ. У кан. 14 — пач. [[15 ст.]] [[Вітаўт]] пасяліў у Навагрудку і яго наваколлі татар, у 1428 ён запісаў горад разам з навакольнымі вёскамі ў пажыццёвае ўладанне сваей жонцы Ульяне. У 1415 у Навагрудку на саборы праваслаўных епіскапаў выбраны мітрапалітам [[Рыгор Цамблак]]. У 1422 у Нагагрудку ў заснаваным Вітаўтам фарным касцёле адбыўся шлюб кар. польскага [[Ягайла|Ягайлы]] з [[Соф’я Гальшанская|Соф'яй Гальшанскай]], які даў пачатак дынастыі [[Дынастыя Ягелонаў|Ягелонаў]]. |
||
Радок 85: | Радок 85: | ||
Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалітай з 1795 Навагурдак у складзе Расійскай імперыі, з 1801 цэнтр павета Гродзенскай, з 1842 — Мінскай губерніяў. Жыхары ўдзельнічалі ў паўстаннях 1830—31, і 1863-64. Паводле ўмоў Рыжскага міру (1921) у скаладзе Польшчы. З верасня 1939 у [[БССР]], з 1940 цэнтр Навагрудскага раёна Баранавіцкай вобласці. У гады Вялікай Айчыннай вайны акупіраваны немцамі, якія знішчылі ў горадзе і раёне 45,065 тыс. чал. |
Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалітай з 1795 Навагурдак у складзе Расійскай імперыі, з 1801 цэнтр павета Гродзенскай, з 1842 — Мінскай губерніяў. Жыхары ўдзельнічалі ў паўстаннях 1830—31, і 1863-64. Паводле ўмоў Рыжскага міру (1921) у скаладзе Польшчы. З верасня 1939 у [[БССР]], з 1940 цэнтр Навагрудскага раёна Баранавіцкай вобласці. У гады Вялікай Айчыннай вайны акупіраваны немцамі, якія знішчылі ў горадзе і раёне 45,065 тыс. чал. |
||
У |
У час нямецкай акупацыі ў Навагрудку манашкі з [[Назарэтанкі|Ордэна Святой Сям'і з Назарэту]] арганізавалі на просьбу бацькоў польскіх дзяцей падпольнае навучанне [[польская мова|польскай мове]] і [[гісторыя Польшчы|гісторыі]]. Падпольная школа спыніла існаванне пасля таго, як 1 жніўня 1943 года 11 манашак, у тым ліку галоўны арганізатар школы, былі расстраляныя немцамі<ref>{{кніга|частка = Tajne nauczanie polskie w czasie okupacji niemieckiej 1941–1944|загаловак = Oświata...|старонкі = 67}}</ref>. |
||
З 1954 горад у складзе Гродзенскай вобласці. |
З 1954 горад у складзе Гродзенскай вобласці. |
||
Радок 127: | Радок 127: | ||
* {{кніга|аўтар = Агнешка Грэндзік-Радзяк|загаловак = Oświata i szkolnictwo polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej i współczesnej Białorusi 1939–2001|месца = [[Торунь]]|выдавецтва = Europejskie Centrum Edukacyjne|год = 2007|старонак = 441|isbn = 978-83-60738-09-2}} {{ref-pl}} |
* {{кніга|аўтар = Агнешка Грэндзік-Радзяк|загаловак = Oświata i szkolnictwo polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej i współczesnej Białorusi 1939–2001|месца = [[Торунь]]|выдавецтва = Europejskie Centrum Edukacyjne|год = 2007|старонак = 441|isbn = 978-83-60738-09-2}} {{ref-pl}} |
||
== |
== Спасылкі == |
||
* [http://www.novogrudok.grodno-region.by Афіцыйная старонка Навагрудскага райвыканкаму] |
* [http://www.novogrudok.grodno-region.by Афіцыйная старонка Навагрудскага райвыканкаму] |
||
* [http://www.novogrudok.ru Форум горада] |
* [http://www.novogrudok.ru Форум горада] |
||
* [http://www.radzima.org/be/pub/1230_m/ Здымкі на Radzima.org] |
* [http://www.radzima.org/be/pub/1230_m/ Здымкі на Radzima.org] |
||
* [http://szlachta.io.ua/album7364 Jurkau kutoczak |
* [http://szlachta.io.ua/album7364 Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury's Corner. Наваградак] |
||
* [http://www.gaiba.narod.ru Аўтарская старонка Мікалая Гайбы пра гісторыю Навагрудка і Навагрудчыны] |
* [http://www.gaiba.narod.ru Аўтарская старонка Мікалая Гайбы пра гісторыю Навагрудка і Навагрудчыны] |
||
* [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/novogrydok_gurevich/Гуревич_Ф.Д._Древний_Новогрудок.html Гуревич Ф. Д. Древний Новогрудок] |
* [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/novogrydok_gurevich/Гуревич_Ф.Д._Древний_Новогрудок.html Гуревич Ф. Д. Древний Новогрудок] |
Версія ад 11:40, 26 лютага 2013
Горад
Навагрудак
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Навагру́дак — горад ва ўсходняй частцы Гродзенскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Навагрудскага раёна. На Навагрудскім узвышшы ў 162 км да ўсходу ад Гродна, у 22 км ад чыгуначнай станцыі Наваельня на лініі Ліда—Баранавічы. Насельніцтва 30,7 тыс. чал. (2006).
Паходжанне назвы
Летапісныя варыянты назвы горада — Новогород, Новгородок, Новогородок, Новый Городок і інш. сведчаць аб тым, што недзе непадалёк існаваў стары гарадскі цэнтр акругі, магчыма ім было гарадзішча Радагошча.[3] Традыцыйнае[крыніца?] беларускае вымаўленне Нава́градак пад уплывам польскага варыянта Nowogródek трансфармавалася ў сучасную назву Навагрудак.
Гісторыя
Паводле археалагічных даследаванняў славянскае (Гл.далей Славянская каланізацыя) паселішча на тэрыторыі сучаснага Навагрудка ўзнікла ў канцы 10 ст., умацаванні да сяр. 11 ст.[4] Некаторыя даследчыкі лічаць за першую згадку Навагрудка ў пісьмовых крыніцах паведамленне пад 1044 пра будаўніцтва новага горада, якое на іх меркаванне звязана з паходам вял. кн. кіеўскага Яраслава Мудрага на Літвy[5], упершыню гэту версію прапанаваў В. Тацішчаў. Хаця такая датыроўка заснавання горада і супадае з археалагічнымі дадзенымі, але з самых крыніц немагчыма зрабіць высновы, што маецца на ўвазе заснаванне Навагрудка, хутчэй мелася будаўніцтва новых умацаванняў у Ноўгарадзе.[6] У 12 ст., паводле археалагічных даследаванняў, горад складаўся з дзядзінца (Замкавая гара), вакольнага горада і пасада.
У 13—14 ст. Навагрудак — цэнтр удзельнага Новагародскага княства, пад 1235 годам згадваецца князь Ізяслаў Новагародскі. У кан. 1240-х — пач. 1250-х гадоў Навагрудак перайшоў пад уладу літоўскага князя Міндоўга, акалічнасці гэтага пераходу дасюль спрэчныя, князем і намеснікам свайго бацькі ў Навагрудку быў Міндоўгаў сын Войшалк. У гэты час быў пакладзены пачатак утварэнню ВКЛ, буйнейшым і адным з асноўных цэнтраў якога быў Навагрудак. Спрэчкі паміж Міндоўгам і яго літоўскімі родзічамі, што нашлі прытулак на Валыні, сталі падставай да вялікай вайны з Галіцка-Валынскім княствам, якое зрабіла некалькі буйных паходаў на горад, што прымусіла Міндоўга пайсці на саюз з Лівонскім (Інфлянцкім) ордэнам. У 1253 Міндоўга ад імя папы рымскага каранавалі на караля Літвы (першы і апошні такі тытул у гісторыі ВКЛ), каранацыя магла адбыцца і ў Новагародку. Такая магчымасць дае падставу шэрагу гісторыкаў лічыць Новагародак першай сталіцай ВКЛ, але сумніўна ці была наогул сталіца ў тагачасным ВКЛ. У 1254 Войшалк заключыў ад імя бацькі мір з Галіцка-Валынскім княствам і перадаў Навагрудак Раману Данілавічу. Пасля разрыва міру (1258) Войшалк зноў стаў князем у Навагрудку, а пасля перадаў яго разам з усёй краінай Шварну. На горад неаднаразова нападалі мангола-татары і іx саюзнікі — дружыны галіцка-валынскіх князёў (1255, 1274, 1278), крыжакі (1314, 1321, 1341, 1390, 1394).
Як цэнтрам удзельнага княства Навагрудкам валодаў з 1329 Карыят, пасля 1358 яго сын Фёдар, з 1386 — Карыбут. У 1316 Навагрудак стаў цэнтрам самастойнай Літоўскай мітраполіі, якая ахоплівала праваслаўную царкву ВКЛ і Галіцыі. 3 1392 Навагрудак — адзін з цэнтраў велікакняжацкага дамена ВКЛ. У кан. 14 — пач. 15 ст. Вітаўт пасяліў у Навагрудку і яго наваколлі татар, у 1428 ён запісаў горад разам з навакольнымі вёскамі ў пажыццёвае ўладанне сваей жонцы Ульяне. У 1415 у Навагрудку на саборы праваслаўных епіскапаў выбраны мітрапалітам Рыгор Цамблак. У 1422 у Нагагрудку ў заснаваным Вітаўтам фарным касцёле адбыўся шлюб кар. польскага Ягайлы з Соф'яй Гальшанскай, які даў пачатак дынастыі Ягелонаў.
У студзені 1507 утворана Новагародскае ваяводства ВКЛ. 26 ліпеня 1511 Навагрудак атрымаў магдэбургскае права, якое пацвярджалася ў 1562, 1595 і 1776, герб зацверджаны ў 1595. У 1568 у горадзе было 10 цэркваў. У 1581—1775 у горадзе праходзілі паседжанні Галоўнага літоўскага трыбунала. Пасля Берасцейскай уніі (1596) мітрапаліцкая кафедра стала ўніяцкай. У 16 ст. Навагрудак таксама адзін з цэнтраў Рэфapмaцыі. У 1597 кароль Рэчы Паспалітай Жыгімонт Ваза даў мяшчанам Навагрудка прывілей на 2 кірмашы ў год на працягу 2 тыдняў на каталіцкія святы Тры Каралі і Тройцу. 3 1581 па 1775 у горадзе адбываліся пасяджэнні Галоўнага трыбунала ВКЛ.
У 16—18 ст. горад моцна пацярпеў ад ваенных дзеянняў: у 1505—1506 ад крымскіх татар, у 1518 і 1534 у выніку войнаў Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ, у 1648 у ходзе Казацкай вайны (1648—1651), у верасні 1655 узяты рускімі войскам кн. А. М. Трубяцкога ў вайну Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—1667). У 1661 у сувязі з ваеннымі спусташэннямі горад вызвалены ад падаткаў на 4 гады. У 1706 у Паўночную вайну (1700—1721) акупіраваны шведскім войскам, якоя разбурыла замак. У 16—18 ст. Навагрудак некалькі разоў пацярпеў ад пажараў (1578, 1599, 1613, 1652, найбольш моцны — у 1751, калі згарэлі 167 дамоў, 4 касцёлы, ратуша і канцылярыя ваяводы) і эпідэмій (1590, 1592, 1603, 1708). Ваенныя падзеі і іншыя катаклізмы прывялі горад да палітычнага і эканамічнага заняпаду. У кан. 18 ст. у Навагрудку 3 уніяцкія царквы, 5 касцёлаў, 6 манастыроў, сінагога, мячэць.
Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалітай з 1795 Навагурдак у складзе Расійскай імперыі, з 1801 цэнтр павета Гродзенскай, з 1842 — Мінскай губерніяў. Жыхары ўдзельнічалі ў паўстаннях 1830—31, і 1863-64. Паводле ўмоў Рыжскага міру (1921) у скаладзе Польшчы. З верасня 1939 у БССР, з 1940 цэнтр Навагрудскага раёна Баранавіцкай вобласці. У гады Вялікай Айчыннай вайны акупіраваны немцамі, якія знішчылі ў горадзе і раёне 45,065 тыс. чал.
У час нямецкай акупацыі ў Навагрудку манашкі з Ордэна Святой Сям'і з Назарэту арганізавалі на просьбу бацькоў польскіх дзяцей падпольнае навучанне польскай мове і гісторыі. Падпольная школа спыніла існаванне пасля таго, як 1 жніўня 1943 года 11 манашак, у тым ліку галоўны арганізатар школы, былі расстраляныя немцамі[7].
З 1954 горад у складзе Гродзенскай вобласці.
Дэмаграфія
- кан. 15 ст. — 3—4 тыс. чал.
- сяр. 16 ст. — 2—5 тыс. чал.
- кан. 18 ст. — ~3 тыс. чал.
- 2006 — 30,7 тыс. чал.
Эканоміка
Прадпрыемствы машынабудавання і металаапрацоўкі, харчовы, лёгкай і будаўнічых матэрыялаў прамысловасці. Гасцініцы «Наваградак» і «Панскі дом». Навагрудак — перспектыўны цэнтр турызму міжнароднага значэння і краязнаўства.
Культура
Дом-музей Адама Міцкевіча. Навагрудскі гісторыка-краязнаўчы музей. У горадзе праводзіцца фестываль сярэднявечнай культуры «Наваградскі замак».
Выдатныя мясціны
- Руіны Навагрудскага замка
- Гара Міндоўга
- Навагрудская Барысаглебская царква
- Навагрудскі Свята-Мікалаеўскі сабор
- Навагрудскі фарны касцёл Перамянення Божага
- Наваградскі касцёл Міхаіла Арханёла
- Навагрудская мячэць (сяр. 19 ст.)
- Навагрудскія гандлёвыя рады
- жылыя дамы (19 — пач. 20 ст.)
- курган Бяссмерця ў гонар А. Міцкевіча
- парк (1930)
- Помнікі: Адаму Міцкевічу; Якубу Коласу.
Вядомыя асобы
- Юзаф Бака
- Ігнат Дамейка
- Васіль Пляскач
- Галіна Русак, беларуская мастачка
Зноскі
- ↑ а б http://govorim.by/grodnenskaya-oblast/novogrudok/novosti-novogrudka/119940-novogrudok-izmenit-territorialnye-granicy.html
- ↑ GeoNames — 2005. Праверана 9 ліпеня 2017.
- ↑ Піваварчык С. А. Гарадзішча Радагошча — магчымы папярэднік Наваградка // Белорусский Сборник № 2. Санкт-Петербург, 2003.
- ↑ Гурэвіч
- ↑ Ерамловіч…
- ↑ Баранаўскас…
- ↑ Tajne nauczanie polskie w czasie okupacji niemieckiej 1941–1944 // Oświata.... — С. 67.
Літаратура
- Агнешка Грэндзік-Радзяк. Oświata i szkolnictwo polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej i współczesnej Białorusi 1939–2001. — Торунь: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2007. — 441 с. — ISBN 978-83-60738-09-2. (польск.)