Хімія: Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
MerlIwBot (размовы | уклад)
др робат дадаў: yo:Kẹ́místrì
Legobot (размовы | уклад)
др Bot: Migrating 176 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q2329 (translate me)
Радок 73: Радок 73:
|WP=
|WP=
}}
}}

[[af:Chemie]]
[[als:Chemie]]
[[am:የጥንተ ንጥር ጥናት]]
[[an:Quimica]]
[[ar:كيمياء]]
[[arc:ܟܝܡܝܐ]]
[[arz:كيميا]]
[[as:ৰসায়ন বিজ্ঞান]]
[[ast:Química]]
[[az:Kimya]]
[[ba:Химия]]
[[bar:Chemie]]
[[bat-smg:Kemėjė]]
[[be-x-old:Хімія]]
[[bg:Химия]]
[[bjn:Kimia]]
[[bn:রসায়ন]]
[[bo:རྫས་འགྱུར་རིག་པ།]]
[[br:Kimiezh]]
[[bs:Hemija]]
[[ca:Química]]
[[cdo:Huá-hŏk]]
[[ce:Хьимийа]]
[[ceb:Kimika]]
[[ckb:کیمیا]]
[[co:Chimica]]
[[cs:Chemie]]
[[csb:Chemijô]]
[[cv:Хими]]
[[cy:Cemeg]]
[[da:Kemi]]
[[de:Chemie]]
[[diq:Kimya]]
[[dv:ކީމިއާއީ އިލްމު]]
[[el:Χημεία]]
[[en:Chemistry]]
[[eo:Kemio]]
[[es:Química]]
[[et:Keemia]]
[[eu:Kimika]]
[[ext:Química]]
[[fa:شیمی]]
[[fi:Kemia]]
[[fiu-vro:Keemiä]]
[[fo:Evnafrøði]]
[[fr:Chimie]]
[[frp:Ch·imie]]
[[frr:Kemii]]
[[fur:Chimiche]]
[[fy:Skiekunde]]
[[ga:Ceimic]]
[[gan:化學]]
[[gd:Ceimigeachd]]
[[gl:Química]]
[[gn:Kimikuaa]]
[[gu:રસાયણ શાસ્ત્ર]]
[[gv:Kemmig]]
[[ha:Kimiya]]
[[hak:Fa-ho̍k]]
[[haw:Kemika]]
[[he:כימיה]]
[[hi:रसायन शास्त्र]]
[[hif:Rasayan vigyan]]
[[hr:Kemija]]
[[ht:Chimi]]
[[hu:Kémia]]
[[hy:Քիմիա]]
[[ia:Chimia]]
[[id:Kimia]]
[[ie:Chimie]]
[[ilo:Kímika]]
[[io:Kemio]]
[[is:Efnafræði]]
[[it:Chimica]]
[[ja:化学]]
[[jbo:xumske]]
[[jv:Kimia]]
[[ka:ქიმია]]
[[ki:Kemu]]
[[kk:Химия]]
[[km:គីមីវិទ្យា]]
[[kn:ರಸಾಯನಶಾಸ್ತ್ರ]]
[[ko:화학]]
[[ku:Kîmya]]
[[kw:Kymystry]]
[[ky:Химия]]
[[la:Chemia]]
[[lad:Kemika]]
[[lb:Chimie]]
[[lez:Химия]]
[[li:Chemie]]
[[lmo:Chímica]]
[[ln:Kémi]]
[[lo:ເຄມີສາດ]]
[[lt:Chemija]]
[[lv:Ķīmija]]
[[map-bms:Kimia]]
[[mdf:Кимиесь]]
[[mg:Simia]]
[[mi:Mātauranga matū]]
[[mk:Хемија]]
[[ml:രസതന്ത്രം]]
[[mn:Хими]]
[[mr:रसायनशास्त्र]]
[[ms:Kimia]]
[[mt:Kimika]]
[[mwl:Química]]
[[my:ဓာတုဗေဒ]]
[[nds:Chemie]]
[[nds-nl:Scheikunde]]
[[ne:रसायनशास्त्र]]
[[new:रसायनशास्त्र]]
[[nl:Scheikunde]]
[[nn:Kjemi]]
[[no:Kjemi]]
[[nov:Kemie]]
[[nrm:Chimie]]
[[nso:Khemise]]
[[oc:Quimia]]
[[or:ରସାୟନ ବିଜ୍ଞାନ]]
[[os:Хими]]
[[pa:ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ]]
[[pcd:Kémie]]
[[pih:Kemistrii]]
[[pl:Chemia]]
[[pnb:کیمسٹری]]
[[ps:کيميا]]
[[pt:Química]]
[[qu:Chaqllisinchi]]
[[ro:Chimie]]
[[ru:Химия]]
[[rue:Хемія]]
[[sa:रसतन्त्रम्]]
[[sah:Химия]]
[[sc:Chìmica]]
[[scn:Chìmica]]
[[sco:Chemistrie]]
[[sd:ڪيمياءي علم]]
[[sh:Kemija]]
[[si:රසායන විද්‍යාව]]
[[simple:Chemistry]]
[[sk:Chémia]]
[[sl:Kemija]]
[[sm:Kemisi]]
[[sn:Chemishonga]]
[[so:Kimisteri]]
[[sq:Kimia]]
[[sr:Хемија]]
[[ss:Ikhemisi]]
[[stq:Chemie]]
[[su:Kimia]]
[[sv:Kemi]]
[[sw:Kemia]]
[[szl:Chymijo]]
[[ta:வேதியியல்]]
[[te:రసాయన శాస్త్రము]]
[[tg:Кимё]]
[[th:เคมี]]
[[tk:Himiýa]]
[[tl:Kimika]]
[[tr:Kimya]]
[[tt:Ximiä]]
[[uk:Хімія]]
[[ur:کیمیاء]]
[[vec:Chìmega]]
[[vi:Hóa học]]
[[vo:Kiemav]]
[[war:Kímika]]
[[xh:IKhemistri]]
[[yi:כעמיע]]
[[yo:Kẹ́místrì]]
[[zea:Scheikunde]]
[[zh:化學]]
[[zh-classical:化學]]
[[zh-min-nan:Hoà-ha̍k]]
[[zh-yue:化學]]

Версія ад 18:17, 8 сакавіка 2013

Хімія — навука пра рэчывы і рэакцыі паміж імі

Хі́мія (араб. كيمياء‎‎) — адна з найважнейшых галінаў прыродазнаўства, навука пра рэчывы, іх уласцівасці, склад і структуру, а таксама іх пераўтварэнні ў выніку хімічных рэакцыяў[1]. Паколькі ўсе рэчывы складаюцца з атамаў, якія дзякуючы хімічным сувязям здольныя фарміраваць малекулы, то хімія займаецца ў асноўным вывучэннем узаемадзеянняў паміж атамамі і малекуламі, атрыманымі ў выніку такіх узаемадзеянняў. Прадметам хіміі з'яўляецца хімічныя элементы і іх злучэнні, а таксама заканамернасці, якім падпарадкоўваюцца розныя хімічныя рэакцыі. Хімія мае шмат агульнага з фізікай і біялогіяй, па сутнасці мяжа паміж імі ўмоўная. Хімію часам называюць «цэнтральнай навукай», таму што яна злучае фізіку з іншымі натуральнымі навукамі, як то геалогія і біялогія[2][3].

Усе рэчывы падзяляюцца на неарганічныя і арганічныя, і вывучаюцца, адпаведна, неарганічнай і арганічнай хіміяй.

Сучасная хімія з'яўляецца адной з самых шырокіх дысцыплін сярод усіх натуральных навук.

Этымалогія

Этымалогія слова з'яўляецца даволі спрэчнай. Генезіс слова можна аднесці да пэўнай практыкі, вядомай як алхімія, якая практыкуецца на працягу некалькіх тысячагоддзяў у розных частках свету, асабліва на Блізкім Усходзе. Алхімія ў сваю чаргу пайшла, як мяркуюць, пайшла ад ад егіпецкага хемічорны, адкуль таксама грэчаская назва Егіпта, чарназёмы і свінцу — «чорная зямля»; іншыя магчымыя варыянты: ст.-грэч. Χυμος — сок, эсэнцыя, вільгаць, смак.

Гісторыя

Атамістычная філасофія Дэмакрыта была пазней прынята Эпікурам

Зародкі хіміі паўсталі яшчэ з часоў з'яўлення чалавека разумнага. Паколькі чалавек заўсёды так ці інакш меў справу з хімічнымі рэчывамі, то яго першыя эксперыменты з агнём, гарбаваннем шкураў, падрыхтоўкай ежы можна назваць зачаткамі практычнай хіміі. Паступова практычныя веды назапашваліся, і ў самым пачатку развіцця цывілізацыі людзі ўмелі рыхтаваць некаторыя фарбы, эмалі, атруты і лекі. Спачатку чалавек выкарыстоўваў біялагічныя працэсы, як то закісанне, гніенне, але з засваеннем агню пачаў выкарыстоўваць працэсы гарэння, спякання, сплаўленне. Выкарыстоўваліся акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі, які не назіраюцца ў жывой прыродзе, як то аднаўленне металаў з іхных злучэнняў.

Такія рамёствы, як то металургія, ганчарства, шкларобства, фарбаванне, парфумерыя, касметыка дасягнулі значнага развіцця яшчэ да пачатку нашай эры. Напрыклад, склад сучаснага бутэлькавага шкла практычна не адрозніваецца ад складу шкла, ужывальнага ў 4000 годзе да н.э. у Егіпце. Незважаючы на тое, што хімічныя веды старанна хаваліся жрацамі ад неазнаёмленых, яны ўсё роўна павольна пранікалі ў іншыя краіны. Да еўрапейцаў хімічная навука патрапіла галоўным чынам ад арабаў пасля заваёвы імі Іспаніі ў 711 годзе. Яны называлі гэтую навуку «алхіміяй», ад іх гэта назва распаўсюдзілася і ў астатняй Еўропе.

Вядома, што ў Егіпце ўжо ў 3000 годзе да н.э. людзі былі здольныя атрымліваць медзь з яе злучэнняў, выкарыстоўваючы драўняны вугаль у якасці аднаўляльніка, а таксама атрымлівалі серабра і волава. Паступова ў Егіпце і Месапатаміі была развіта вытворчасць бронзы, а ў паўночных краінах — жалеза. Рабіліся таксама тэарэтычныя знаходкі, як то ў Кітаі з XXII стагоддзя да н.э. існавала тэорыя аб асноўных элементах. У Месапатаміі ўзнікла ідэя аб супрацьлегласцях, з якіх пабудаваны свет, як то агонь—вада, цяпло—холад, сухасць—вільготнасць і гэтак далей.

У V стагоддзі да н.э. у Старажытнай Грэцыі Леўкіп і Дэмакрыт развілі тэорыю аб будове рэчыва з атамаў. Па аналогіі з будовай ліста яны заключылі, што як гаворка дзеліцца на словы, а словы складаюцца з літар, гэтак і ўсе рэчывы складаюцца з пэўных злучэнняў, гэта значыць малекул, якія ў сваю чаргу складаюцца з непадзельных элементаў, гэта значыць атамаў.

У V стагоддзі да н.э. Эмпедокл прапанаваў лічыць асноўнымі элементамі Ваду, Агонь, Паветра і Зямлю. У IV стагоддзі да н.э. Платон развіў вучэнне Эмпедокла, прысвоіўшы кожнаму з гэтых элементаў свой колер і правільную прасторавую фігуру атама, якая вызначае яго ўласцівасці. На думку Платона, менавіта з камбінацый гэтых «цаглінак» і быў пабудаваны ўвесь матэрыяльны свет. Вучэнне аб чатырох, якія ператвараюцца адзін у аднаго, было ўспадкавана Арыстоцелем.

Алхімія

Алхімікі ў пошуках філасофскага каменя

Культура Егіпта, як вядома, валодала добра развітымі тэхналогіямі, што дэманструюць аб'екты і збудаванні, стварэнне якіх магчыма толькі пры наяўнасці тэарэтычнай і практычнай базы. Пацвярджэнне развіцця першасных тэарэтычных ведаў у Егіпце навука атрымлівала ў апошні час. Тым не менш, на такое паходжанне паказвае, у большай ступені традыцыйныя крыніцы алхіміі, мудрагелістага і квяцістага «сімбіёзу» мастацтва і, у пэўнай ступені, хіміі. Сярод такіх крыніц у першую чаргу варта адзначыць «Ізумрудны скрыжаль» (па-лацінску: Tabula smaragdina) Гермеса Трысмегіста, як і шэраг іншых трактатаў «Вялікага алхімічнага збору»[4][5].

Меў месца яшчэ ў IVIII стагоддзях да н.э. на Усходзе, гэта значыць у Індыі, Кітаі, у арабскім свеце, ранні «прататып» алхіміі. У гэты і наступныя перыяды былі знойдзены новыя спосабы атрымання такіх элементаў, як то ртуць, сера, фосфар, ахарактарызаваны многія солі, ужо былі вядомыя і выкарыстоўваліся азотная кіслата (HNO3) і луг гідраксід натрыя (NaOH). З ранняга Сярэднявечча атрымлала развіццё тое, што зараз прынята разумець пад алхіміяй, у якой традыцыйна злучыліся, разам з вышэйназванымі навукападобнымі кампанентамі, у сэнсе сучаснага разумення метадалогіі навукі, філасофскія прадстаўленні эпохі і новыя для таго часу рамесныя навыкі, а таксама магічныя і містычныя прадстаўлення. Вядомымі алхімікамі таго часу былі Джабір ібн Хаян, Авіцэна і Абу-ар-Разі. Яшчэ ў антычнасці, дзякуючы інтэнсіўнаму развіццю гандлю, золата і срэбра сталі ўсеагульным эквівалентам вырабляемых тавараў. Цяжкасці, з якімі звязана атрыманне гэтых параўнальна рэдкіх металаў, заахвоцілі да спробаў практычнага выкарыстання натурфіласофскіх поглядаў Арыстоцеля аб пераўтварэнні адных рэчываў у іншыя; ўзнікненне вучэння пра «трансмутацыі», разам з працамі Гермеса Трысмегіста, традыцыя алхімічнай школы звязвана з яго імем. Гэтыя ўяўленні зведалі мала змен аж да XIV стагоддзя[4][5].

У VII стагоддзі алхімія пракралася ў Еўропу. У той час, як і на працягу ўсёй гісторыі, у прадстаўнікоў пануючых пластоў грамадства асаблівай «папулярнасцю» карысталіся прадметы раскошы, у асаблівасці — золата, паколькі менавіта яно з'яўляліся эквівалентам гандлёвай ацэнкі. Алхімікаў, у ліку іншых пытанняў, працягвалі цікавіць спосабы атрымання золата з іншых металаў, а таксама праблемы іхнай апрацоўкі. Разам з тым, да таго часу арабская алхімія стала аддаляцца ад практыкі і страціла свой уплыў. З-за асаблівасцей тэхналогій, абумоўленых, у ліку іншага — сістэмай герметычных поглядаў, адрозненнем знакавых сістэм, тэрміналогіі і асабліва карпаратыўнага распаўсюджвання ведаў «алхімічныя дзействы» развіваліся вельмі марудна. Найбольш вядомымі еўрапейскімі алхімікамі лічацца Нікола Фламель, Альберт Вялікі, Джон Дзі, Роджэр Бэкан і Раймунд Лулій. Эпоха алхімікаў адзначыла атрыманне шматлікіх першасных рэчываў, распрацоўку спосабаў іхнага атрымання, выдзялення і ачысткі. Толькі ў XVI стагоддзі з развіццём розных вытворчасцей, у тым ліку металургіі, а таксама фармацэўтыкі, абумоўленым узрастаннем яе ролі ў медыцыне, пачалі з'яўляцца даследчыкі, чыя дзейнасць выказалася істотнымі пераўтварэннямі ў гэтай навуцы, якія наблізілі станаўленне добра асэнсаваных і актуальных практычных метадаў гэтай дысцыпліны. Сярод іх, перш за ўсё, варта адзначыць Георгія Агрыкалу і Парацэльса[4][5].

Глядзіце таксама

Зноскі

  1. Chemistry (англ.)
  2. Theodore L. Brown, H. Eugene Lemay, Bruce Edward Bursten, H. Lemay. «Chemistry: The Central Science». Prentice Hall; 8 edition (1999). pp 3-4. ISBN 0-13-010310-1
  3. Carsten Reinhardt. «Chemical Sciences in the 20th Century: Bridging Boundaries». Wiley-VCH, 2001. pp. 1-2. ISBN 3-527-30271-9
  4. а б в «Возникновение и развитие химии с древнейших времён до XVIII века». Всеобщая история химии. М.: Наука. 1989.
  5. а б в Рабинович В. Л. «Алхимия как феномен средневековой культуры». М.: Наука. 1979

Літаратура

Спасылкі

Шаблон:Link FA Шаблон:Link FA Шаблон:Link FA Шаблон:Link FA Шаблон:Link GA