Беларуская іканапісная школа (XVI — XVIII стагоддзі)

Беларуская іканапісная школа — адзін з унікальных складнікаў сусветнай мастацкай культуры. Працэс яе станаўлення і росквіту ў сваёй самабытнасці расцягваецца на некалькі стагоддзяў. Беларуская школа іканапісу займае значнае месца ў культуры славян. Традыцыі мастацтва Візантыі і Старажытнай Русі, якія былі асіміляваныя беларускай культурай (IX - XIV стст) былі аб'яднаны са стылістычнымі асаблівасцямі заходнееўрапейскага мастацтва - эпохі Адраджэння (XIV - XVI стст), барока (канец XVI - XVIII стст), класіцызм (пазней паловы XVIII ст.).

Гісторыя

У раннія гады хрысціянства ў славянскіх землях сітуацыя складвалася такім чынам, што іканапісцы вольна ці прымусова падарожнічалі паміж рознымі гарадамі на даволі вялікія адлегласці. Такім чынам, традыцыя іканапісу па ўсёй зямлі сучаснай Беларусі, Расіі, Украіны, Сербіі, Балгарыі і Грэцыі фарміравалася як адзіная плынь.

Даследчыкі выказваюць думку, што самыя раннія абразы на тэрыторыі Беларусі з'яўляюцца ў вялікіх гарадах - Полацку, Тураве. Яны, верагодна, былі візантыйскага паходжання (Еўфрасіння Полацкая атрымала абраз Маці Божай ад імператара Мануіла Камніна). Традыцыі кананічнага пісьма бяруць свой ​​пачатак з часоў прыняцця хрысціянства мясцовым насельніцтвам, г. з. прыкладна з IX стагоддзя.

Фарміраванне незалежнай беларускай школы іканапісу ўзыходзіць да XV-XVI стст. У гэты час беларускія мастакі, назапасіўшы візантыйскія традыцыі і тэхналогіі афарбоўкі, набыўшы сваю індывідуальную манеру, тыпы, характары, сваё бачанне афарбоўкі, ствараюць уласныя ​​іканаграфічныя варыянты.

XI—XV стагоддзі

У 11-15 ст. працягваўся візантыйска-балканскі ўплыў («Маці Божа Замілаванне» з-пад Брэста, «Успенне» з Мінска).

Пры стварэнні абразоў у XIV-XVI стагоддзях выкарыстоўваліся дэкаратыўна-пластычныя сродкі (разьба і лепка), размалёўка фону, наяўнасць розных накладных элементаў, пакрыццё маляўнічай паверхні ахоўным лакам з яечнага бялку або смалы. Выдатным узорам служыць абраз мяжы XIV-XV стагоддзяў «Маці Божая Замілаванне» з Маларыты.

XV стагоддзе

Беларусь з'яўляецца захавальніцай позневізантыйскай мастацкай традыцыі 15 стагоддзя, прадстаўленай грэчаскай візантыйскай або італа-крыцкай школай, па азначэнні вядучых прадстаўнікоў рускай візантыстыкі пачатку 20 стагоддзя Н. П. Кандакова і М. П. Ліхачова. У 15 стагоддзі гэтая традыцыя была добра вядомая на беларускіх землях і аказала ўплыў на фарміраванне мясцовай школы іканапісу. Для сучаснікаў «крыцкая манера» была вышэйшай ацэнкай іканапіснай творы. Пра гэта гаварылася ў адным з самых значных кіраўніцтваў па тэхніцы іканапісу Дыянісія з Фурны. Аднак, у адрозненне ад славянскіх іканапісных традыцый беларускія майстры пачалі карыстацца светлаценямі для выяўлення формы. Яны пачынаюць мадэляваць аб'ём, рабіць глыбіню і перспектыву. Гэтыя тэндэнцыі добра ілюструецца такімі творамі XVI ст., як Ікона Святой Параскевы і Абраз Хрыста Уседзяржыцеля.

• 
  Абраз Хрыста Уседзяржыцеля. 16 ст. Успенская царква (1654) у в. Быцень, Брэсткай вобласці
• 
  Ікона Святой Параскевы

Беларускі іканапіс XV -- XVI стагоддзяў развіваўся ў складаных умовах паланізацыі насельніцтва. У гэтай сітуацыі асабліва важнай стала дзейнасць праваслаўных манастыроў і царкоўных брацтваў, пры якіх існавалі іканапісныя школы, друкарні, майстэрні па шыцці аблачэнняў, апрацоўцы металу, аздабленні кніг.

Падпісны выяўленчы матэрыял, звязаны з Турава-Пінскімі землямі паказвае, што ў канцы 15-пачатку 16 стагоддзя ў межах Турава-Пінскай епархіі працягвае развівацца мясцовая іканапісная традыцыя. Напрыклад, вядомы двухбаковы драўляны разьбяны вобраз з сюжэтам «Сафія Мудрасць Божая ствара сабе Дом» на адным баку і чатырохчасткавай іконай «Успенне», «Узнясенне», «Праабражэнне», «Каляды» на іншым — яркае таму сведчанне. Твор было створаны ў 1496—1501 гадах па замове пінскага князя Фёдара Іванавіча Яраславіча святаром-разьбяром Ананіям, як ён сябе называе ў надпісы «папом Ананіям». Наяўнасць такога вызначана беларускага помніка, як дадзены дыптых, які мае надпісы аўтара і заказчыка і «гаворыць» на беларускай мове — знамянальная з'ява для 15 — пачатку 16 стагоддзя. Майстар піша, што ён «робил» для князя, ужываючы добра нам зразумелую беларускую лексіку. Але, акрамя таго, абраз айца Ананія адкрывае новую для таго часу тэму Сафійнасці, якая стане развівацца на Русі некалькі пазней. Пінскі аўтар абапіраўся на ўласныя іканаграфічныя распрацоўкі, але ў аснове ляжала добрае знаёмства з візантыйскай традыцыяй, якая паказвала, якім чынам можна фармаваць у візантыйска-сімвалічным стылі іканічнае выказванне, як можна мовай выяўленчага знака выказаць пэўную ідэю.

Блакітнае Успенне

«Блакітнае Успенне»

Яркім прыкладам візантыйскай традыцыі ў беларускім іканапісу з'яўляецца абраз «Блакітнае Успенне» 15 стагоддзя, які доўгі час быў упрыгожваннем экспазіцыі старажытнарускага жывапісу Траццякоўскай галерэі ў Маскве. Гэты выдатны помнік сярэднявечнага мастацтва ніколі не адносілі ні да гісторыі беларускага іканапісу, ні да італа-крыцкай школы, але беларускі вучоны А. А. Ярашэвіч даказаў прыналежнасць «Блакітнага Успення» да беларускай культуры. Помнік у 1914—1917 гадах быў вывезены з Мінска ў Маскву ў калекцыю вядомага збіральніка старажытнарускай жывапісу І. С. Астравухава. Пасля рэарганізацыі прыватных збораў Масквы, абраз стаў здабыткам Траццякоўскай галерэі.

XVI стагоддзе

Маці Боская Адзігітрыя Неўвядальны цвет. 16 ст. Дошка, яечная тэмпера. 128,5х101х2,5-5

З 16 ст. фарміруецца беларуская іканапісная школа са сваёй вобразна-пластычнай мовай і стылістыкай, абразы ствараюцца ў Брэсце, Гродна, Пінску, Магілёве, Віцебску, Полацку, Мінску, Вільні і інш. Абразы малявалі на дошках (часцей ліпавых), па клеямелавым грунце яечнай тэмперай з алейнымі фарбамі. Яркасць, адметнасць беларускага іканапісу — алтарныя абразы, якія спалучаюць рысы готыкі, рэнесансу, барока.

З 16 стагоддзя, у беларускім іканапісе ў большай ступені атрымліваюць распаўсюд стрыманыя пластычныя трактоўкі вобраза. Майстры часта звяртаюцца да сілуэтнай трактоўцы адлюстраваных персанажаў, абмяжоўваюць лепку формаў, мадэлююць асяроддзе, адзенне персанажаў лакальнымі плямамі, пакрываюць фон разьбяным арнаментам. У каляровай пабудове вобразаў дамінуюць чырвона-карычневыя, вохрыстыя і кантрасныя ім сінія, зеленаватыя фарбы, спалучэнне якіх надае ім падкрэслена-дэкаратыўны характар. Уплыў Рэнесансу выражаецца ў тым, что кананічная трактоўка жывапісных вобразаў разбаўляецца больш рэалістычнымі жыццёвымі сцэнкамі, людзі выглядаюць больш даставернымі і канкрэтызаванымі. Паступовасць гэтага працэсу сцвярджаецца тым, што на некаторых узорах таго часу сустракаецца суіснаванне кананічных прыёмаў і новага пластычнага рашэння. Яшчэ адну асаблівасць менавіта беларускаму іканапісу дала суіснаванне на беларускай тэрыторыі дзвюх плыняў хрысціянства: каталіцкай і праваслаўнай. Не ўзіраючы на рэлігійныя адрозненні, у мастацкім асяроддзі знаходзілася многія кропкі перасячэнняў. Узаемаўплыў павялічыўся з увядзеннем уніяцтва.

Паводле крыніц 14-16 стагоддзяў, на Беларусі тых часоў ва ўжытку было шмат рэлігійных і свецкіх мастацкіх твораў, прыведзеных з замежжа ці зробленых па іх узору. Гэта таксама не магло не адбіцца на творчай манеры беларускіх іканапісцаў.

У гэты час фарміруецца самабытная школа беларускага іканапісу, блізкая да барочнага стылю. На беларускіх землях адчуваўся ўплыў заходнееўрапейскага мастацтва, ішоў пошук новых выразных сродкаў для больш жыццёвай трактоўкі вобразаў святых. Невыпадкова беларускія іконы маюць рысы позняга Рэнесансу і ранняга барока. Аднак сакральнай сутнасці вобразаў гэта не закранала, а тычылася толькі эстэтычнага боку іконы.

XVII стагоддзе

Ілля. 1668. Дошка, яечная тэмпера. 123х87х2,5

Сашэсце ў Пекла. Апошняя чвэрць 17 — пачатак 18 ст. Фрагмент. Дошка, яечная тэмпера. 143х95х3

На мяжы XVI—XVII стст. фармавалася беларуская іканапісная школа. У іканапісу з'явілася імкненне да перадачы прасторы, натуральных прапорцый, асобныя персанажы сталі адлюстроўвацца ў свецкай вопратцы. Для абразоў «Святая Параскева» з-пад Мастоў, «Замілаванне», «Пакроў», «Успенне» з Брэстчыны быў характэрны аптымізм, светлы настрой, вера ў вышэйшую справядлівасць. Іканапіс у 17 стагоддзі заставаўся самым распаўсюджаным відам жывапісу.

Шэдэўрам лічыцца абраз Пятра Яўсеевіча з Галынца «Нараджэнне Марыі», створаная ў 1649 г. Гэта адзіная ікона, аўтар якой вядомы, таму што пакінуў на ёй сваё прозвішча. Да нашых дзён дайшлі іконы «Троіца старазапаветная» (Брэстчына), «Сашэсце ў пекла» з Чачэрска. З 17 ст. пачалі маляваць на палатне. Таксама можна згадаць ікону Божай Маці «Бялыніцкай», якая пры пры агульным захаванні кананічнасці формаў не абмяжоўвае мастацкую мову аўтара.

Аб развіцці сюжэту «Троіца» у іканапісу Беларусі можна судзіць па захаваных помнікаў, найбольш ранні з якіх датуецца апошняй чвэрцю XVII ст. Абраз быў вывезены з Мікалаеўскай царквы (1838 г). г. Крычава і сёння знаходзіцца ў сходзе НММ РБ. У іконе з Крычава лёгка счытваюцца тыя асноўныя геаметрычныя формы, якія надаюць твору яснасць, устойлівасць, завершанасць. Фігуры анёлаў упісваюцца ў круг, што паказвае іх адзінства і непадзельнасць. Гэтая фігура паўтараецца і ў форме стала, дзе здзяйсняецца таемства Боскай трапезы — правобраза Эўхарыстыі. У цэнтры круга адгадваецца роўнабаковага трыкутніка — з раннехрысціянскіх часоў ён з'яўляецца сімвалам трыадзінства Бога.

Менавіта ў 17 стагоддзі пачынае расквітаць Заходнепалесская школа іканапісу са сваімі характэрнымі рысамі.

XVIII стагоддзе

Пяцідзясятніца, беларуская школа, другая палова XVIII ст.

Абраз «Тройца старазапаветная», Дошка, алей, залачэнне. 134х93х3. Мясцовая школа. Перададзена ў Сафійскі сабор у 1951 г.

У XVIII стагоддзі беларускі народ працягваў барацьбу за захаванне роднай мовы, сваіх традыцый ва ўсіх галінах матэрыяльнага і духоўнага жыцця. Менавіта дух нацыянальнага самавызначэння яскрава адбіваўся на развіцці станковага жывапісу гэтага перыяду і быў адзначаны ўзмацненнем праяў народнай творчасці і рэалістычнага адлюстравання рэчаіснасці. Майстры іканапісу смела і рашуча прытрымліваліся традыцый як старажытнарускага, так і мясцовага жывапісу.

У XVIII стагоддзі іканапіс розных рэгіёнаў Беларусі звязваюць праявы стылю барока, імкненне раскрыць псіхалогію і характар персанажаў, іх эмацыйны стан. Распаўсюджаныя ў той час жанравы жывапіс, пейзаж, нацюрморт у рознай ступені прысутнічаюць у сакральных сюжэтах мясцовых майстроў.

У пачатку XVIII ст. у іканапісе Беларусі назіраецца адыход ад прынятых у рэлігійным жывапісе прынцыпаў і канонаў, што не адпавядала пазіцыі афіцыйнай праваслаўнай царквы. Гэта адмоўна адбівалася на мастацкім узроўні твораў і не заўсёды задавальняла патрабаванні і густы заказчыкаў.

Своеасаблівасцю іканапісу Беларусі XVIII ст. з'яўляюцца эмацыянальная выразнасць, каларыстычная дэкаратыўнасць, багацце арнаментыкі, непасрэднасць раскрыцця сюжэта, фальклорнасць адлюстравання дзеяння, імкненне да рэальнай перадачы рэчаіснасці.

У XVIII стагоддзі вядомы майстар Рыгор Мядзведзкі, які размалёўваў цэрквы, пісаў абразы («Спас Уседзяржыцель» і інш.) для іканастаса царквы ў вёсцы Папова Гара, у 1783 годзе стварыў іканастас Ільінскай царквы ў вёсцы Журавічы (цяперашні Рагачоўскі раён), які быў знішчаны ў 1841 годзе.

Самай вядомай іконай XVIII стагоддзя з'яўляецца абраз Маці Божай Жыровіцкай.

XIX стагоддзе

Абраз Божай Маці «Неспадзяваная Радасць»

У XIX стагоддзі відавочны некаторы заняпад, характэрны для большасці іканапісных школ. Актыўнае развіццё друкаванай графікі ў пэўным сэнсе спрыяла гэтаму. Уласна беларускі абраз знік пасля 1839 года, калі была ліквідавана царкоўная унія.

Вывучэнне беларускага іканапісу

Даследаванню самабытнай беларускай іканапіснай школы прысвечана нямала навуковых прац, пачынаючы з А. Іпеля і М. Шчакаціхіна і заканчваючы апошнімі публікацыямі сучасных спецыялістаў.

Асаблівасці беларускага іканапісу

Тэхніка напісання вобразаў беларускімі майстрамі мае свае адметныя рысы, якія фармаваліся паступова. У якасці асновы выкарыстоўваліся дошкі, часта хваёвыя, ліпавыя або дубовыя таўшчынёй ад 2 да 3 см. Для забеспячэння іх надзейнага злучэння паміж сабой, засцярогі ад дэфармавання, часам змены тэмпературы і вільготнасці, выкарыстоўваліся шпонкі — невялікія драўляныя ўстаўкі, якія ўрэзаліся з зваротнага боку абраза папярок дошак. Ад старажытнарускіх часоў ідзе традыцыя аздабляць абразы багата ўпрыгожанымі акладамі, асаблівага росквіту яна дасягнула ў XV—XVIII стагоддзях. Зробленыя з палатна, металу, дрэва, аклады часта з'яўляліся самастойнымі творамі дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва.

Беларускія іконы адрозніваюцца своеасаблівым пераасэнсаваннем візантыйскай іконаграфічнай стылістыкі, старажытнарускіх і балканскіх, рэнесансных і барочных ідэяў. Для іх характэрна адлюстраванне натуральных чалавечых настрояў (плач, радасць, смутак), жыццёвых сітуацый (нараджэнне дзіцяці, пахаванне), мясцовых пейзажаў, архітэктуры, інтэр'еру, адзення, тыпажоў сялян, шляхты, князёў. Па іконах можна вывучаць этнаграфічныя прыкметы вясковага і гарадскога ўкладу жыцця.

Літаратура

• Ярашэвіч А.А. Гістарычныя ўмовы развіцця заходнепалескага іканапісу // Іканапіс Заходняга Палесся 16-19 вв. Мінск, 2002.С. 64—66.
• Яницкая П.А. Симбиоз догматического и народного восприятия Бога в иконописи Беларуси XVII века. Троица // Актуальные проблемы мировой художественной культуры: Материалы международной научной конференции 25 – 26 марта 2004 г., Гродно / Отв. редактор У.Д. Розенфельд: В 2 ч. Ч. 2 – Гродно: ГрГУ, 2004. – С. 112 – 115
• Н. Ф. Высоцкая. Иконопись Беларуси XV-XVIII веков. ISBN 5-338-01183-2; 1995 г.

Спасылкі

• ТРАДИЦИОННАЯ БЕЛОРУССКАЯ ИКОНОПИСЬ 14 — 18 ВЕКОВ (руск.)
• Современная белорусская икона. История, традиции, современность (руск.)
• ОБРАЗЫ БОГОМАТЕРИ ОДИГИТРИИ В БЕЛОРУССКОЙ ИКОНОПИСИ КОНЦА XV—XVI ВЕКОВ (руск.)
• Произведения могилевской школы иконописи XVII—XVIII вв. в собрании НХМ РБ (руск.)
• Влияние древнерусского и византийского искусства на иконографию Богоматери Одигитрии в период зарождения западнорусской школы иконописи на территории современной Белоруссии (руск.)
• Тепло старинных икон (руск.)
• В. Г. Пуцко. Украинские и белорусские иконы Покрова ХVII-ХVIII вв.: истоки иконографической схемы (руск.)
• На шляху з Візантыі