Вікіпедыя:АўтаВікіБраўзер

«Гусар», Ю. Брант (1890)

Гуса́рыя альбо крыла́тыя гуса́ры (польск.: Husaria) — элітная кавалерыя Рэчы Паспалітай, якая дзейнічала на палох баёў з пачатку XVI да сярэдзіны XVIII стагоддзя, спецыялізавалася на «праломліванні» баявых парадкаў варожай конніцы або пяхоты канцэнтраваным дзідавым кавалерыйскім ударам, была падраздзяленнем народнага аўтарамента — наёмнага войска Рэчы Паспалітай.

Найбольш шматлікай і баяздольнай часткай войска Рэчы Паспалітай была кавалерыя, у якой гусары складалі значную частку.

Астатнія роды войскаў адыгрывалі ў войску Рэчы Паспалітай дапаможную ролю: ўзаемадзеянне пяхоты і артылерыі з кавалерыяй было наладжанае дрэнна, таму кавалерыя і самая яе баяздольная частка гусарыя з'ялаліся асноўнай ваеннай сілай тагачаснага войска. Доўгі час крылатыя гусары не мелі сабе роўных у Эўропе, іхныя атакі не раз здабывалі перамогу Каралеўству Польскаму і Вялікаму Княству Літоўскаму.

Гісторыя гусарыі

Паходжанне тэрміну

Паводле адной з вэрсій у X стагоддзі ў бізантыйскіх вайсковых статутах згадваецца лёгкая конніца, якая называлася chosariori ці chonsariori. У ёй служылі балканскія найміты, часцей за ўсё сербы, асноўнымі абавязькамі якіх былі выведка і дывэрсійныя набегі. У сваю чаргу, бізантыйскі тэрмін мог утварыцца ад лацінскага cursores — так называлася лёгкая конніца ў часі заняпаду Рымскай імперыі. У сербскай мове грецкае госарыёры ператварылася ў гусар і стала сынонімам слова бандыт. У XIV стагоддзі Сербскае царства са сталіцай у горадзе Рас пала, і многія сербскія гусары знайшлі прытулак у Вугоршчыне — дзе разам з вугорцамі змагаліся з асманскай экспансіяй. Так у вугорскай мове магло з'явіцца слова гусар.

Паводле іншай вэрсіі у 1458 годзе вугорскі кароль Мацьяш Корвін загадаў для абароны ад турак сабраць адмысловае коннае апалчэнне. У яго набіралі па адным жаўнеры з дваццаці двароў — па-вугорску husz азначае дваццаць, ar — заробак. Адсюль пайшла назва апалчэнцаў — «гусары».

Станаўленне

Ранні гусар-літвін. Абрагам дэ Бруйн, 1575.

Дэлі ў парадным строю. Гравюра невядомага мастака, 1576.

Найбольш верагодна, што на экіпіраванне і вонкавасць крылатых гусараў аказалі ўплыў турецкая кавалерыя і, асабліва, «дэлі» (літаральна — «вар’яты»). Так зваліся ваяры конных атрадаў, якія ішлі ў авангардзе турецкай арміі. Яны звычайна набіраліся з балканскіх народаў (паўднёвых славянаў, альбанцаў і г. д.), падуладных Асманскай імперыі. Дэлі адрозніваліся «вар’яцкай» адвагай, замест даспеху яны насілі шкуры дзікіх звяроў і ўпрыгожывалі сябе крыламі драпежных птушак. Па прыкладзе дэлі, крылы на шчытах і галаўных уборах сталі насіць вугорскія гусары.

Першапачаткова гусары былі лёгкай кавалерыяй і не насілі даспеху. Адзенне складалася з вугорскага кафтану з шнурамі-пятліцамі на грудзёх (будучы даламан), на які накідваўся футравы плашч-мантыя. Часам гэты плашч замяняла ваўчыная, мядзведжая альбо леапардавыя шкура. На галаве гусары насілі своеасаблівыя ламцавыя ці футравыя шапкі, упрыгожаныя пёрамі, вугорскія шапкі-«магеркі» ці металовы шлем-шышак. Абуткам служылі нізкія жоўтыя боты. Гусары мелі шчыт складанай формы (тарча), да якога маглі прыбівацца, на ўзор турецкіх «дэлі», дэкаратыўныя крылы, вырабленыя з пер’я дзікіх птушак. Гусары былі ўзброеныя доўгім кап’ём-пікай (звалася таксама «дрэвам»), шаблай, звычайна мелі лук.

Першымі польскімі гусарамі былі сербы. У 1500 годзе некалькі шляхетных сербаў са сваімі невялікімі атрадамі паступілі на службу карала Польшчы Аляксандра. Неўзабаве ў гэтыя падраздзяленні пачалі набіраць вугорцаў, палакаў і літвінаў. У сьнежні 1501 года былі сфармаваныя першыя рэгулярныя роты гусарыі hussarorum alias raczev.

Палакі часцей выкарыстоўвалі слова ussar, чым hussar. У Польшчы цяжкія гусары пазначаліся абрэвіятурай PPTD — Pancerz, przylbica, tarcza, drzewo (кальчуга, шлем, тарча, дзіда).

Росквіт

Кавалерыя ў бітве пад Воршай (1514)

Вялікі каронны харунжы (1605)

Гусарыя адыграла вырашальную ролю ў шматлікіх бітвах, у якіх удзельнічала: бітва пад Воршай у 1514 годзе, бітва пры Абертыне ў 1531 годзе. Зыход бітвы пры Любешове (1577) прадвызначылі дзеянні гусарыі Стэфана Баторыя. Затым была сэрыя перамогаў у Інфланцкай вайне (1558—1582), вікторыі над Габсбургамі пры Бычыне (1588) і над малдаванамі пры Букаве ў 1600 годзе. Рушылі ўслед трыумфальныя перамогі над швэдскай арміяй пры Кокенгаўзэне (1601), якая колькасна пераўзыходзіла, Васэнштайне (1604) і ў бітве пры Кірхгольме ў 1605 годзе, а таксама над руска-швэдскай арміяй пры Клушыне ў 1610 годзе. На той час гусары складалі 75% ўсёй кавалерыі Рэчы Паспалітай і лічыліся непераможнымі.

Найбольшай колькасці ў сваёй гісторыі гусарыя Рэчы Паспалітай дасягнула ў 1621 годзе — у Хоцінскай бітве яе колькасць склала 8280 чалавек.

У бітве пры Клушыне кароннае войска ў складзе 6800 палакаў, з якіх было каля 5500 гусараў, разбілі 35-тысячную рускую армію ў складзе якой было каля 5-ці тысяч швэдскіх наймітаў Якуба Дэлагардзі. Вось як гетман Станіслаў Жаўкеўскі апісвае сваю перамогу:

… на тую іншаземную конніцу, злучыўшыся, напалі некалькі нашых ротаў, узброеных пікамі, шабламі і канчарамі. Конніца, не падтрыманая рускай і нямецкай пяхотай, не магла выстаяць і пусцілася ў свой ​​табар …

На іх плячох гусары ўварваліся ў рускі лагер.

Паспяхова дзейнічала гусарыя супраць расейцаў і туркаў у 1610 годзе (г. зв. «шчасьлівы год»). Гусары адыгралі вырашальную ролю ў бітве пры Тржыцыяне (1629), была здабытая перамога над татарамі ў бітве пад Львовам (1675).

Ян Сабескі перад пагрозай асманскага ўварвання фармаваў усё новыя гусарскія роты, пры ім у гусараў была перафармаваная лёгкая конніца. У звароце да сейму ён называў гусараў «касцяком ваеннай салдацкай сілы … яе аздобай і абаронай … падобнай да якой не знайсці ў ніводнай іншай краіне». У 1683 годзе польскія гусары выступілі на дапамогу абложанай туркамі Вене і заслужылі рэпутацыю «адважнейшых з ваяроў, што калі-небудз траплаліся пад сонцам».

Бітва пад Венай стала апошняй значнай перамогай гусарыі пад камандаваннем карала Яна III Сабескага. Пагроза заваявання Заходняй Эўропы мусульманскай Асманскай імперыяй была знятая. Аднак эканоміка Рэчы Паспалітай была падарваная, салдаты не атрымлівалі жалявання больш за дзесяць год. Адбылося паслябленне саюзнай дзяржавы, што неўзабаве, па гістарычных мерках, прывяло да таго, што тэрыторыя Рэчы Паспалітай была падзелена паміж суседзямі.

Заняпад

З развіццём пальнай зброі і артылерыі, да пачатку XVII стагоддзя цяжкая конніца пачала знікаць са складу заходнеэўрапейскіх войскаў. Рэфармаваныя арміі заходнеэўрапейскіх дзяржаваў паспяхова супрацьстаялі гусарыі, пры сутыкненнях з імі гусары сталі малаэфэктыўным анахранізмам. У жніўні 1622 года пад Мітаў гусары нават не здолелі пачаць атаку, прыціснутыя агнём швэдскай артылерыі і стрэльбаў:

Я скакаў адна ад адной роты… абяцаючы весці салдатаў асабіста, пагражаючы ім шыбеніцай, прывабліваючы іх узнагародамі, але нічога не дапамагала! Гетман польны літоўскі Крыштап Радзівіл

Падобныя сцэны паўтараліся ў 1626 годзе пад Гневам, пры Дыршаў (1627), у гады «швэдскага патопу» (1655—1658). Аднак самы адчувальны ўдар па гусарыі нанесьлі ўкраінскія казакі. Кавалерыя мала што магла супрацьпаставіць казацкай тактыцы гулай-горада і шквальнаму стрэльбаваму агню. У 1652 годзе ў бітве пад Батогам колер польска-літоўскага гусарства трапіў у палон і быў закатаваны.

Раўнінны краявід Рэчы Паспалітай і неабходнасць ваяваць з туркамі, татарамі і рускімі на доўгі час падоўжылі выкарыстанне гусараў. Але ў рэшце рэшт у 1775 годзе сойм пастанавіў скасаваць гусарыю. Крылатых гусараў замянілі больш эфэктыўныя, мабільныя, узброеныя лёгкай пікай уланы.

Тактыка

Падрыхтоўка

Абавязьак падрыхтоўкі байцоў роты асабіста ўскладаўся на ротмістра.

Найбольш важным навыкам гусара было дасканалае валоданне пікай і ўпеўненае кіраванне канём, бо на практыцы вершніку часта прыходзілася на поўным скаку кіраваць аднымі нагамі. Гэтыя ўменні адточваліся адмысловымі практыкаваннямі, як то: скок ў сядло (не кранаючыся пры гэтым сядзельнай лукі); разварот пасля галопу ў акрэсленым крузе малога дыяметра; узняцьце з зямлі пікай шапкі ці перахват пікай пярсцёнка, усталяванага на козлах. Папулярнымі на пачатку XVII стагоддзя былі гусарскія турніры накшталт сярэднявечных рыцарскіх. Вельмі эфэктна і вельмі небяспечна гусары адпрацоўвалі імітацыю атакі — лоб у лоб трымаючы дзіды наперавес, дзве сценкі вершнікаў несьліся насустрач: пры гэтым кожны гусар павінен быў трапіць у прамежак у супрацьлеглым шыхце між суседнімі коннікамі, нікога пры гэтым не параніўшы выцягнутай пікай і пільнаваць, каб не параніцца самому.

Атака

Для атакі харугва гусараў шыхтавалася ў тры і больш шэрагі. Першыя шэрагі складалі самыя вопытныя і добра ўзброеныя таварышы, а заднія — іх пачтовыя, якія развівалі поспех у выпадку прарыву варожага шыхту.

Атака пачыналася з адлегласці прыблізна у 100 крокаў ад непрыяцела. Спачатку вершнікі ехалі крокам-алюрам, потым — трушком, затым — галопам, а на адлегласці некалькі крокаў ад ворага першы шэраг пераходзіў у кар’ер.

Гэткі нарастаючы тэмп атакі дазвалаў зберагчы сілы коней і знізіць страты ад пальнай зброі ворага, якая была эфэктыўна толькі на блізкай дыстанцыі. Акрамя гэтага, існуе вэрсія, што падчас атакі коннікі ад флангаў змяшчаліся да цэнтру харугвы (некаторыя летапісцы згадваюць нават аб шыхце «калена ў калена»), тым самым, нібыта, павялічваючы шчыльнасць і сілу ўдару. Аднак пералік камандаў, падаваных пры атацы, абвяргае гэтую гіпотэзу. Шэрагі змыкаліся яшчэ да атакі, а не падчас яе.

Войцэх Ракаўскі ў сваёй «Пабудцы годным сынам» (польск.: Pobudka zacnym synom, (1620)) дае такія інструкцыі датычна атакі гусараў:

Ток павінен быць падвешаны да сядля справа. Гусарская атака дзідай заўсёды адбываецца з выкарыстаннем току. Не паварочвай налева, сядзі прама … Дзіду апусці на ўзровень шыі каня. Атакуй, прышпорвай каня, цэлься суперніку ў пупок.

Пасля першага ўдару дзідамі, якія часта ламаліся або гублаліся, гусары пераходзілі ў бліжні бой, пускаючы ў ход вісячыя на правай руцэ на цемлаку палашы ці іншую зброю, якая адпавядала гушчыні схваткі, а таксама рыштунку і ўзбраенню праціўніка.

У бітве ў адкрытым полі часта ўсё вырашала адна атака гусарыі. Калі прарваць шыхт з першага разу не ўдавалася, то супраціўленне ворага ламалася паслядоўнымі хваламі кавалерыі. Напрыклад, у бітве пры Клушыне гусары атакавалі 7 разоў. Каманды падаваліся пры дапамозе сігналаў трубы або праз конных ардынарцаў. Гетманы асабіста ўдзельнічалі ў бітвах, нярэдка ў першых шэрагах.

Пасля таго, як шыхт быў прарваны, гусары секлі і гналі ворага. Аднак у момант пералому бітвы статут патрабаваў асцярожнасці і абачлівасці, забараняючы самачынныя атакі. Асабліва гэта тычылася баёў з татарамі і казакамі, якія часта практыкавалі прытворнае адступленне. Таго, хто ў ходзе бою кідаўся на здабычу, статут прадпісваў забіваць на месцы.

Каманды

Пры атацы паводле гетманскага дэкрэту ад 1704 года ротмістр падаваў наступныя каманды:

• Замоўкнуць! (польск.: Uciszcie się!);
• Насунуць шапкі! (польск.: Naciśnijcie czapki!) — каманда падавалася салдатам бяз шлемаў. Лічылася ганьбай страціць шапку пад час бою;
• Сціснуць калена з каленам! (польск.: Ściśnijcie kolano z kolanem!);
• Шаблі на цемлакі! (польск.: Szable na temblaki!) — пры атацы дзідамі;
• Шаблі ў руку! (польск.: Szable w ręku!) — пры атацы шабламі;
• Далей! (польск.: Dalej!) — харугва пераходзіла на лёгкі трушок, праходзячы палову адлегласці да суперніка;
• Злажыць пікі! (польск.: Złóżcie kopie!) — пры атацы пікамі, непасрэдна перад таранным ударам. Па гэтай камандзе пікі апускаліся гарызантальна на ўзровень конскай галавы, харугва пераходзіла ў поўны галоп.

Узбраенне

Комплекс ўзбраення і рыштунку гусара фармаваўся пад моцнымі вугорскім і турецкім уплывамі.

Піка

Галоўнай зброяй гусарыі была адмыслова вырабленая рыцарская дзіда — піка даўжынёй ад 3,6 да 6,2 м), полая ад сярэдзіны да наканечніка, з аздобленай меддзю шарападобнай гардай і рознакаляровым «прапарцом», аднолькавым для кожнай харугвы. Дзіда гусарыі была значна даўжэйшай за сваіх папярэднікаў, але пры гэтым лагчэйшай (каля 2,5 кг). Немаляважна, піка была даўжэй за пікі непрыяцела і гусар меў магчымасць паваліць пікінэра, перш чым той пратне пікай гусара.

Забеспячэнне гусарыі пікамі заўсёды ўяўлала праблему, бо пасля першай жа атакі большасць з іх ламалася ці заставалася на полі бою.

Нам вельмі патрэбныя гусарскія пікі, якіх ні ў каго не засталося, а тут здабыць іх вельмі цяжка... Ліст гетмана Яна Збароўскага каралю праз 3 тыдні пасля бітвы пад Любешовам, 1577 год.

Мы паламалі ўсе нашыя дзіды, я сумняваюся ці ўдасца Вашай Вялікасці хутка пераўзброіць войска. Ліст гетмана Станіслава Канецпольскага каралю пасля бітвы пры Тшычане-Хонігфэльдзе, 1629 год.

Іншая зброя

Акрамя пікі, да ўзбраення таварыша гусарыі ўваходзілі:

• Канчар (польск.: Koncerz) — від мяча, характаразуецца вельмі даўгім (да 1,5 м), выключна колючым клінком, трох- ці чатырохграннага сячэння. Мог выкарыстоўвацца замест пікі, калі гусар гублаў ці ламаў сваю асноўную зброю. Канчар падвешваўся на сядле пад правым ці левым каленам.
• Палаш — (турэцк.: pala — меч) — рубяча-колючая лазовая халодная зброя з шырокім да канца, прамым ці злёгку загнутым і даўгім — да 100 см — клінком, які можа мець двухбаковае (раннія ўзоры), часцей за ўсё — аднабаковае або паўтарачнае завострыванне. Гусары абавязьаны былі па статуту пасля першай атакі (што звычайна аўтаматычна азначала страту асноўнай зброі — пікі) дастаць палаш і працягваць бой з дапамогай яго.
• Шабла-карабела — больш тонкая і лёгкая шабла, звычайна з багата аздобленай срэбрам і смарагдамі рукаяцьцю. Была дэкаратыўным элементам і выкарыстоўвалася шляхтай у большай ступені дзела ўпрыгожання.
• Кінжал (араб. خنجر‎‎, Ханджар), ці, на землах ВКЛ, Пуйнал (італ.: Pugnale) — кароткая клінковая зброя, прызначаная для колючага ўдару. Мацаваўся на баку — яго можна было выкарыстоўваць пасля прарыву варожага шыхту, калі трэба было секчыся з ворагам ў цеснай схватцы.
• Булава — зброя блізкага бою, з металовым акруглым ці шматгранным навершам і драўлянай (радзей металёвай) рукаяцьцю. Ня выключана для баявых патрэбаў выкарыстанне на навершы шыпоў, у ВКЛ часта выкарыстоўваліся булавы з навершам у выгладзе кубу.
• Надзяк (польск.: Nadziak), Наджак, Клавец, Чакан — ручная халодная зброя, з сякерападобнай баявой часткай у выгладзе дзюбы з аднаго боку, байка з іншага. Разлічаны на прабіццё даспеху вострым канцом ці на раздраблальны ўдар абухом. Часцяком выкарыстоўваўся шляхтай у паўсядзённым жыцці ў якасці посаху, які мог вокамгненна ператварацца ў эфэктыўную зброю.
• Адназарадныя пісталеты ў ольстрах у сядзельнай лукі́ або — укарочаны мушкет, нярэдка лук з калчанам.

Канчар — клінок (130—160 см) трохграннага сячэння, з закрытай гардай. Канчар гусары выкарыстоўвалі, як асноўную зброю для атакі пасля страты пікі, альбо пераследуючы ўжо ўцякаючага ворага. Канчаром можна было паразіць нават лажачага на зямлі праціўніка.

Засцерагальны рыштунак

Засцерагальны рыштунак крылатага гусара складалі, галоўным чынам, элементы:

• Шчыт — вялікі асіметрычны «балканскі» шчыт быў звычайнай рэччу гусарскай экіпіроўкі XVI стагоддзя. Такі шчыт пры добрым агладзе бараніў шыю вершніка ад шабельнага ўдару. Менавіта на шчыце спачатку маляваліся птушыныя крылы і мацаваліся страўсыныя пёры. Пазней, пры Баторыі, ад шчыта адмовіліся на карысць металовых нагруднікаў .
• Кальчуга з зярцалам ці без яго. Кальчуга, ці яе разнавіднасць бехцярец (замест кольцаў выкарыстоўваліся дробныя пласцінкі) выкарыстоўвалася гусарыяй да канца XVI стагоддзя.
• Кіраса (фр.: Cuirie — скураны нагруднік), ці толькі яе пярэдняя частка нагруднік — галоўны элемент пласціннага даспеху, з таўшчынёй брані 2—3,5 міліметры, які прыкрывае торс ваяра. Прыйшла на змену кальчугам пасля рэфармавання войска Стэфанам Баторыям і стала абавязьковаю часткаю ў экіпіроўцы гусара.
• Капалін (польск.: Kapalin) ці ерыхонка — напаўсферычны шлем з брылом, прылбіцай, навушамі і павялічаным наноснікам (у некаторых варыянтах выкананых у выгладзе звярынай маскі). Гэты тып шлема прыйшоў на землі Рэчы Паспалітай з Вугоршчыны, дзе ў сваю чаргу ўзнік на аснове ўсходніх шлемаў-шышакоў.
• Акрамя вышэйпералічанага даспех гусара складалі: наручы, сталовыя нагавіцы на сцёгны, накаленнікі, кальчужныя або абробленыя жалезам скураныя пальчаткі.

• 
  Вугорскі шчыт, над ім узор ерыхонкі, правобразу капаліна. Падобныя шчыты выкарыстоўвася гусарамі Літвы і Польшчы ў XVI ст.
• 
  Шлем-шышак гусара, XVI ст. Музей Войска Польскага, Варшава.
• 
  Кальчужны даспех быў звычайным рыштункам беднай гусарыі да рэформы Баторыя, пазней насіўся ў асноўным панцырнымі казакамі.
• 
  Бехцярец — даспех , які быў ва ўжытку сярод гусараў, пасля рэформы Стэфана Баторыя быў заменены на латную кірасу.
• 
  Латны гусарскі даспех, асабліва папулярны ў Літве і ў Польшчы і часта аздабланы крыламі за спінай. Музей Войска Польскага, Варшава.
• 
  Даспех таварыша, пакрыты шкурай леапарда, пахолікі насілі таннейшыя ваўчыныя ці рысыныя шкуры.
• 
  Гусарскі даспех XVII ст. з металовымі наручамі, г. зв. карвашы (венг.: karwasze).
• 
  Кіраса заможнага гусарскага таварыша ў стылі «Аніма» (старажытнарымскі стыль).
• 
  Карацэна (скураны панцыр з металовымі пласцінкамі) Яна Сабескага, стылізаваная пад даспех сармацкага цяжкога вершніка.

Вопратка і вупраж

Таварыш быў апрануты звычайна ў сыняе ці, больш дарагое, чырвонае адзенне, на ногі апранаў высокія скураныя жоўтыя, часам барвовыя ці чорныя, боты са шпорамі. Боты польскага тыпу мелі прыбітыя шпоры, нямецкага — здымныя. Сядло ўжывалася ўсходняга тыпу, ў багатых шляхціцаў было аздобленае аксамітам, з падхвоснымі рамянямі для паляпшэння апоры вершніка пры дзідавым удары.

Багатыя гусарскія афіцэры і таварышы ўражвалі іншаземцаў усходняй пышнасцю свайго ўбрання і строю, сабалінымі, куніцавымі і бабровымі шапкамі, бліскучымі шлемамі з раскошнымі плумажамі, аздобленымі золатам, срэбрам і каштоўнымі камянямі, дарагой зброяй.

Экзатычнай дэталлю экіпіроўкі гусарыі была абавязьковая леапардавыя шкура. З-за дарагоўлі і рэдкасці, шкуры таварышам куплаў ротмістр. Часам бралі шкуру іншай жывёлы і малявалі на ёй пламы. Пахолікі замест леапардавых насілі ваўчыныя ці мядзведжыя шкуры або каляровыя накідкі — кілімы.

Коні

Сядло і вупраж таварыша, XVII ст.

У гусарыі выкарыстоўваліся коні, выведзеныя з мясцовых пародаў з прымешкам усходніх: турецкай, туркменскай, персідскай і г.д. Гэта былі трывалыя і хуткія коні, здольныя працяглы час несці на сабе вагу да 100 кілаграмаў (сярэдняя маса вершніка разам з рыштункам) і, у выпадку патрэбы, адразу пасля маршу ўступіць у бой. У 1568 годзе Папскі нунцый Рудж’еры адзначаў, што «польскія коні даволі рослыя, больш марудныя за турецкіх, хоць дужэйшыя і прыгажэйшыя за іх». Тут жа ён дадаваў, што літоўскія рысакі «нашмат меншыя і слабейшыя за польскіх».

Конь быў асноўным выдаткам на экіпіроўку гусара і каштаваў мінімум 200 талераў. Звычайна таварыш меў па некалькі коняў: два-тры, сустракаліся нават чатырохконныя таварышы. Коні мяняліся ў залежнасці ад умоў і патрэбы ў тых ці іншых дзеяннях. Выдача ці продаж гусарскага каня за мяжу не дазвалаліся пад пагрозай смяротнага пакарання.

Крылы

Гусарскі даспех з крыламі, сяр. XVII ст., Нацыянальны Музей у Кракаве.

Дзела ўпрыгожвання, а таксама для застрашэння ворага гусары ў чыне таварыша насілі за плячыма «крылы» з арліных пёраў на лёгкай драўлянай раме. Адно альбо два «крылы» мацаваліся да сядля ці да даспеху гусара.

Першае сведчанне аб з'яленні крылаў у гусараў адносіцца да 1533 года, калі тры вершнікі з'явіліся з крыламі за спінай на вяселлі карала Жыгімонта II у Кракаве. Ў 1574 годзе пры каранацыі Генрыха Валуа засталося такое апісанне, пакінутае замежным госцем:

…[Гусары] маюць звычай упрыгожваць сябе і сваіх коней вялікімі плумажамі, але не са страўсавых пёраў, як гэта прынята ў нас, але ў форме крылаў арла, пазалочаных і настолькі шчыльных, што падышлі б і для маскараду. шэвалье Гуры дэ Вільмонтэ

У іншым апісанні згадваюцца крылы, прымацаваныя да шчытоў і конскіх грываў. У 1576 годзе Стэфан Баторы правёў ваенную рэформу і скасаваў нашэнне шчытоў, куды часта мацаваліся крылы. Крылы сталі абавязьковым атрыбутам гусараў — патрабаванні мець крылы змяшчалася ў рэкруцкіх лістах. Да канца XVI стагоддзя крылы перанесьлі на заднюю луку сядля, спачатку мацавалася толькі адно крыло, левае, каб не перашкаджаць працы пікай. Да сярэдзіны XVII стагоддзя ў каронным войску сталі пераважаць парныя крылы, прымацаваныя наўпрост да спіны гусара. Кансэрватыўныя літвіны, аднак, па-ранейшаму звычайна выкарыстоўвалі «стары» тып крыла. Тагачасны гісторык і сведка Енджэй Кітовіч адзначае:

Літоўскія гусары,.. сеўшы на каня, злева мацуюць вялізнае крыло, вырабленае з страўсавага пер’я. Крыло закрывае ўвесь левы бок каня і вершніка да лыткі.

Існуюць таксама меркаванні, у тым ліку і сучаснікаў, што крылы падчас нападу стваралі шум і палохалі коняў суперніка, нібыта абаранялі ад шабельных удараў ззаду, а таксама перашкаджалі накідванню аркана.

Падчас свайго візіту ў Рэч Паспалітую ў 1588 годзе папскі легат Іпаліто Альдобрандзіні сцвярджаў, што крылы запалохваюць коней праціўніка і абараняюць вершніка ад шабельных удараў. Вэрсія пра перашкоду ад накідвання аркану паўстала ў 1949 годзе і была прапанаваная Т. Тылінгерам.

Некаторыя заходнеэўрапейскія аўтары XVII стагоддзя прыпісвалі крылам нейкі «шумавы» эфэкт, які ўздзейнічаў на ворага падчас атакі.

Сцвярджаюць, што шум тых крылаў палохае коняў непрыяцела і дапамагае разбіць ягоя шэрагі. Франсуа д'Алерак, які наведаў Рэч Паспалітую ў 1689 годзе.

У гэтым сцвярджэнні, відаць, ёсць сэнс, хоць страх на коней суперніка відавочна наводзілі не толькі шапаценне пёраў, але і звярыныя шкуры, накінутыя на спіны вершнікаў, якія атакавалі, і прапарцы на дзідах, якія з асаблівым шумам калыхаліся на ветры. Акрамя такіх функцыяў «застрашэння», гусарскія крылы, відавочна, не мелі ніякага баявога прызначэння. Генрых Вольф з Цюрыха, які быў сведкам каранацыі Стэфана Баторыя ў 1576 годзе, адзначаў:

Польскае гусарства было настолькі шчыльна пакрытае скуранымі рамянямі, рысынымі і мядзведжымі шкурамі, што здавалася гэта не людзі, а дзікія звяры скачуць на крылатых конях.

Ці яшчэ:

Цяжка не ўсміхнуцца, гледзячы на даўгія крылы, прымацаваныя да спіны [у гусараў], ад якіх, аднак, як яны лічаць, спалоханыя коні непрыяцела кідаюцца на ўцёкі... Караль Оґэр, наведваў Рэч Паспалітую ў 1635-1636 гадах.

Усе крыніцы сучаснікаў гусарыі адзінадушныя ў тым, што наяўнасць крылаў мела мэтай запалохаць праціўніка. Прычым страх наводзіў не столькі свіст, а хутчэй, незвычайны выглад. Потым крылы ўвогуле страцілі сваю пужаючую ролю і ператварыліся ў свайго роду эмблему роду войскаў. Да канца XVII стагоддзя пёры сталі маляваць нават на дрэўках гусарскіх дзідаў. У апісанні цырымоніі 1646 года словазлучэнне «апераныя часткі» выкарыстоўвалася як сынонім да «гусарскіх ротаў» .

Сярод даследнікаў працягваюцца спрэчкі пра мету нашэння крылаў, аднак большасць лічыць, што крылы былі хутчэй парадным, чым карысным баявым атрыбутам.

Пры здымках Ежы Гофманам фільму «Агнём і мячом» пад Познаньню ў траўні 1998 года рабілася некалькі дублаў атакі 50 гусараў. Пры гэтым крылы не выдавалі ніякіх прыкметных гукаў. Быў чутны толькі тупат капытоў і бразганне даспеху і зброі.

Сведчанні сучаснікаў

Адно з найболей цікавых апісанняў гусарыі пакінуў францускі інжынер і картограф Гіём дэ Баплан. Вось як апісвае ён гусарыю:

Гусары на службе ў якасці ўланаў — гэта шляхціцы з вялікай маёмасцю, якія маюць да 50 тысяч ліўраў [прыбытку]. У іх вельмі добрыя коні, самая танныя з якіх каштуюць не меней 200 дукатаў; гэта турецкія коні, паходжаннем з Анатоліі, з правінцыі, называнай Караманья (Carmenie). Кожны ўлан служыць на пяці конях; такім чынам, у харугвы з сотні ўланаў ёсць толькі 20 таварышаў, якія едуць у адзін рад, так што кожны ўзначальвае [свой] шэраг; наступныя чатыры рады — гэта іх служкі, кожны ў сваім шэрагу. Даўжыня іх дзіды 19 футаў, яна полая, пачынаючы ад лаза да яблыка, астатняе зробленая з дужага дрэва; на лазо свае пікі яны прымацоўваюць значкі, заўсёды двухколерныя: бела-чырвоныя, сыня-зялоныя або чорна-белыя, даўжынёй у 4—5 локцяў. Гэта робіцца, мабыць, для таго, каб палохаць варожых коняў, бо калі яны [гусары], апусціўшы дзіды, нясуцца ва ўвесь кар’ер [у атаку], сцяжкі раздзімаюцца, апісваючы кругі, і наводзяць жах на непрыяцельскіх коняў, шыхт якіх яны жадаюць прадзерці. Убраныя яны ў панцыры, наручы, накаленнікі, шлемы і г. д. Узбоч у іх толькі шабла, пад левым сцягном палаш, прывязьаны да сядля, да правай лукі якога прымацаваны даўгі меч, шырокі ў рукаяцці і вузейшы да лаза, у форме чатырохгранніка, для таго, каб можна было калоць таго, хто зваліўся на зямлю, але яшчэ жывога чалавека. Меч мае 5 футаў у даўжыню і круглую галаўню, каб зручней было прыціснуць да зямлі [суперніка] і пракалоць кальчугу; прызначэнне палаша — секчы целы, а шаблі — біцца з яе дапамогай і секчы кальчугу. Яны носяць таксама баявыя сякеры вагой да шасці фунтаў, якія падобныя выгладам да нашай чатырохграннай пікі, вельмі вострыя з доўгай дзяржальняй-рукаяцьцю, для таго каб можна было наносіць удары па варожых панцырах і шлемах, якія разбіваюцца ад такой зброі.

Больш патэтычнае сведчанне, да якіх звычайна залішне сур'ёзна ставяцца польскія гісторыкі, пакінуў Вэспасіян Кахоўскі у сваёй «Песні вызваленай Вене» (1684), апісваючы гусарскую атаку, сведкам якой ён быў:

Гусары апусцілі дзіды, На лозах засталося шмат працятых, Збянтэжаны і застрашоны вораг, Удараў не пазбегчы і не ўхіліцца, Бо хто знаёмы з тым кап'ём, Той знае, што пратне і дзве персоны, Другія ў паніцы бягуць, Як мухі перад варам кіпяткім. Арыгінальны тэкст (польск.)   Husarz kopije jeno co swe złoży Niejeden na szpil zostaje wetchniony, Co ich nie tylko zamiesza, lecz strwoży, Sztych nieuchronny i nie odłożony, Bo kogo trafi, tyrańsko się sroży Biorący czasem i po dwie persony, A drudzy pierzchną tak skwapliwym tropem, Jak muchy przykrym sobie przed ukropem.

Камплектаванне

Таварыш гусарыі, гістарычная рэканструкцыя.

Ротмістр гусарыі, гістарычная рэканструкцыя.

Гэты род войскаў патрабаваў асаблівай ваеннай падрыхтоўкі і баявога духу. У гусарыю падбіраліся вопытныя, дужыя, рослыя і смелыя шляхціцы. Служба ў гусарскіх харугвах была вельмі прэстыжнай — афіцэры іншых родаў войскаў лічылі за гонар перавесціся туды простымі таварышамі. Камплектаванне гусарыі ў XVII стагоддзі заставалася такім жа, як і ў эпоху сярэднявечча. Гэта быў прынцып «таварыскага почту», паводле якога будучы камандзір гусарскай роты-харугвы — ротмістр, атрымаўшы ад карала адмысловую грамату, наймаў на службу таварышаў з ліку рыцараў-шляхціцаў, кожны з якіх абавязьаны быў прывесці з сабой «світу» (почт) у складзе аднаго-двух узброеных слугаў з коньмі. Світа-ваяры, якія называліся таксама пахолкамі ці пахолікамі (зброяносцамі) і «чаладнікамі», звычайна набіраліся з дваровых людзей шляхціца ці, калі таварыш быў дастаткова заможным, — з дробнай «убогай» шляхты. Набор у харугву адбываўся на добраахвотнай аснове, для чаго ротмістру даваўся пеўны тэрмін (з 1620 года — двухмесячны, лічачы з дня выдачы граматы).

Гусарыя была арганізаваная ў харугвы (роты) па 100—200 коней, а на полі бою харугвы аб’ядноўваліся ў гуфы — атрады, блізкія па колькасць да палкоў (да 400 коней).

У рэгістры гусарскай роты кракаўскага ваяводы вялікага гетмана Стэфана Патоцкага на перыяд з 1 красавіка і да канца чэрвеня 1658 значацца:

• Світа пана ротмістра — 24 коні;
• Світа пана паручніка — 6 коней;
• Світа пана харунжага — 4 коні;
• далей ідуць таварышы, пералічаныя пайменна, 48 з якіх са світай у 3 коні і 2 са світай у 2 коні.

Склад і шыхт харугвы

Файл:Ustawienie choragwi husarskiej.png

Шыхт гусарскай харугвы ў часі Яна Сабескага

У часі Яна Сабескага ў другой палове XVII стагоддзя гусарская харугва шыхтавалася наступным чынам: у тры шэрагі, у першым ставіліся найбольш загарфаваныя гусары — таварышы. У астатніх шэрагах ставілася г. зв. пачтовыя (ці, іншыя назвы,: пачот, світа, пахолкі, пахолікі, шэраговыя, шэранговыя) — звычайныя гусары. Асобна выдзялаліся:

• Флангавыя (польск.: Skrzydłowi) — з правага і левага бакоў ставілася два таварышы якія падтрымлівалі парадак шыхту. Калі гэта было патрэбна, яны змяшчаліся ў сярэдзіну, наводзілі парадак у апошніх шэрагах, альбо разяжджаліся, размыкаючы кавалерыйскую лінію, што павінна было забяспечыць меншыя страты падчас абстрэлу харугвы. Усе таварышы з першага шэрагу раўнялі па флангавых сваіх коней.
• Харунжы (польск.: Chorąży) — сцяганосец, павінен быў трымаць і зберагаць штандар харугвы. У выпадку страты штандару ротмістр альбо гетман мелі права вынесці харунжаму смяротны вырак. Пад штандарам збіраліся таварышы і світа, калі шэрагі былі рассеяныя. Манэўры харунжага паўтаралі ўсе салдаты з харугвы.
• Ротмістр (польск.: Rotmistrz) — звычайна размяшчаўся з боку ад харугвы, каб быць гатовым весці яе ў наступ. З пачаткам атакі займаў месца ў тыле: не прымаў непасрэднага удзелу ў бітве, назіраючы за яе ходам зводдаль. Ротмістр меў уласную світу, таксама разам з ім былі трубачы.
• Паручнік (польск.: Porucznik) — станавіўся з уласнай світай па іншы бок харугвы, каб сачыць за выкананнем загадаў ротмістра. Калі сам кіраваў харугвай, ягоя абавязькі выконваў намеснік.
• Заяжджаючыя (польск.: Zajeżdżający) — два таварышы, якія сачылі за парадкам з тылу харугвы. Калі хтосьці са світы, ці нават з таварышаў, рабіў спробу ўцячы мелі права яго забіць, каб пазбегнуць панікі.

Акрамя вышэйпералічаных, на полі бою разам з харугваю абавязькова прысутнічалі ротныя музікі — барабаншчыкі і некалькі трубачоў, і ўзброеныя слугі, якія падносілі гусарам новыя дзіды замест зламаных, а ў выпадку патрэбы самі маглі ўступіць у бой.

Фармаванне і фінансаванне

У гусарыі служыла найбольш заможная шляхта, яны атрымлівалі найвышэйшы заробак — 51 злоты «на каня», то бок 7 дукатаў (эквівалент 400 грамаў срэбра) на вершніка ў кварфал.

Узбраенне, рыштунак, адмысловым чынам выежджаныя коні таварыша гусарыі каштавалі вельмі дорага — толькі коні світы гусара абыходзіліся яму у гадавое жаляванне. Апроч таго, з кожным таварышам гусарыі было 3—12 пачтовых і чэладзі да 10 чалавек ці больш. Нават з улікам казённага жолду, выдаткі маглі быць пакрытыя толькі за кошт багатай ваеннай здабычы.

Даражэй за ўсё каштаваў адмыслова выежджаны гусарскі конь — яго кошт быў ад 200 да 1000—1500 дукатаў, гэта значыць ад 9 да 44-66 кілаграмаў срэбра ў эквіваленце. Рыштунак каштаваў каля 40 злотых.

Гусары экіпіраваліся за свой кошт. Таварыш разгладаў усе выдаткі як інвэстыцыю ў сваю кар’еру. Ротмістр павінен быў быць дастаткова багатым, каб пры неабходнасці сфармаваць роту без фінансавай дапамогі сейму. Таксама ротмістр нёс дадатковыя расходы, бо набываў пікі, леапардавыя чапрак і крылы, а таксама часта пазычаючы грошы сваім падначаленым. Ён фармаваў харугву на аснове «лісту аб прызіве» (польск.: list przypowiedni). Звычайна ліст падпісваўся каралом. Меўшы такі ліст, ротмістр мог пачынаць фармаваць роту. Займаючыся фармаваннем, ён наймаў па кантракце некалькіх таварышаў. Кожны таварыш прыводзіў з сабой ўласнае падраздзяленне: «кап’ё» або «почт» (польск.: poczet). Таварыш быў, у прамым сэнсе, таварышам ротмістра, бо падзялаў ягоя фінансавыя і ваенныя рызікі. Таварышы ўтваралі свайго роду ваеннае братэрства. Адзін да аднаго ротмістр і таварышы звярталіся «пан брат».

Пахавальны рытуал

Крылатыя гусары практыкавалі незвычайны пахавальны рытуал. Падчас адпявання ў царкву на кані заяжджаў гусар, які сімбалізаваў нябожчыка, і разбіваў гусарскую піку перад алтаром. У паходзе такі рытуал праводзіць было нязручна, але ў мірны час цырымонія часта праводзілася і была апісаная Енджэем Кітовічам.

У кінэматографе

Крылатая кавалерыя знайшла кінаўвасабленне ў такіх стужках, як:

• «Богдан Хмельницкий» (Багдан Хмяльніцкі), СССР (1941);
• «Pan Wołodyjowski» (Пан Валадыёўскі), Польшча (1968);
• «Potop» (Патоп), Польшча-СССР (1974);
• «Kanclerz»,serial telewizyjny (Канцлер, тэлевізійны сэрыял), Польшча (1989);
• «Ogniem i mieczem» (Агнём і мячом), Польшча (1999);
• «1612», Расія (2008);
• «Тарас Бульба», Расія (2009);
• «11 Settembre 1683» (11 верасня 1683), Італія-Польшча (2012).

Ушанаванне

«Атака гусарыі», А. Арлоўскі.

Значок 4-га Берасцейскага танкавага батальёну ВП.

Файл:200 zl. Гусарыя, рэвэрс.jpg

Гусар, 200 zl. золата, рэвэрс.

• Гусарская тэматыка з'ялаецца папулярным матывам творчасці шэрагу польскіх жывапісцаў, сярод якіх: Юзэф Брант, Вацлаў Паўлішак, Алаксандар Арлоўскі і інш.
• Да гусарскай сімболікі звярталася некаторыя падраздзяленні Войска Польскага, часцей за ўсё ў авіяцыі і бранятанкавых частках. Між іншых тэматычныя ўвасабленні гусарскага рыштунку з'ялаюцца элементамі:

— Эмблема 1-ай бранятанкавай дывізіі Войска Польскага ўтрымлівае гусаркі капалін і крылы.

— Значок 4-ага Берасцейскага бранятанкавага батальёну Войска Польскага ўтрымлівае гусарскі капалін.

• Гусарскія крылы з'ялаюцца адным з элементаў помніка Валынскай кавалерыйскай брыгадзе, прысвечанаму Бітве пад Мокрай, якая адбылася падчас вераснёўскай кампаніі 1939 года.
• У 2004 годзе гусарыя была ўшанаваная помнікам на тэрыторыі Варшаўскай цытадэлі (праект Эдмунда Майкоўскага).
• Гусар стаў тэматычным сімбалем праектаў Анджэя Пітыньскага, прысвечаным ахвярам Катыні:

— Помніка мсціўцы на польскім цьвінтары ў Нацыянальным санктуарыі Божай Маці Чанстахоўскай ў месце Дойлстаўн, штат Пенсільванія, 1988 год.

— Нацыянальнага Катынскага манумента ў Балтыморы, 2002 год.

• На сённяшні дзень існуе шэраг гістарычных уніфармісцкіх клюбаў, якія рэканструююць гусарскую кавалерыю у Польшчы і ЗША.
• У сучаснай Польшчы былі выпушчаныя шэраг калекцыйных злотых і паштовых марак, прысвечаныя тэме гусарыі.

Глядзіце таксама

• Кавалерыя
• Гусары
• Элеары
• Уланы

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Васильев А. Польско-литовская гусария XVII века, М.: Цейхгауз, № 7. — 1998. (руск.)
• Польские крылатые гусары 1576—1775 // Новый солдат: военное-исторический альманах / под ред. В. И. Киселова. — 2002. — № 142. (руск.)
• Brzezinski R. Polish Armies 1569—1696. — Oxford: Osprey, 1987. — Vol. 1. — 48 p. — ISBN 0-85045-736-X (англ.)
• Brzezinski R. Polish Armies 1569—1696. — Oxford: Osprey, 1988. — Vol. 2. — 48 p. — ISBN 0-85045-744-0 (англ.)
• Brzezinski R. Polish Winged Hussar 1576—1775. — Oxford: Osprey, 2006. — 64 p. — ISBN 9781841766508 (англ.)
• Cichowski J., Szulczyński A. Husaria. — Warszawa: Dom Wydawniczy «Bellona», 2004. — 149 p. — ISBN 831109954-5 (польск.)
• Jerzy Cichowski, Andrzej Szulczyński: Husaria. Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06568-3. (польск.)
• Gembarzewski B. Husarze. Ubiór, oporządzenie i uzbrojenie 1500—1775. — Warszawa: Arcadia, 1999. — 72 p. — ISBN 83-88055-01-1 (польск.)
• Kobielski S. Chorągiew husarska pułku Hetmańskiego Rzewuskich i jej zbroje // Studia do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioru wojskowego. — Cz. I. — Kraków, 1963. — S. 32-49. (польск.)
• Podhorodecki L. — Chocim 1621, seria: «Historyczne bitwy», MON, 1988. (польск.)
• Sikora R. Fenomen husarii. — Warszawa: Dom Wydawniczy Duet, 2004. — 270 p. — ISBN 83-7322-907-8 (польск.)
• Sawicka Z. Koń w życiu szlachty w XVI—XVIII w. Toruń: Wyd. A. Marszałek, 2002. ISBN 83-7174-839-6. (польск.)
• Sikora R. «Z dziejów husarii», Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2010. (польск.)
• Wasilkowska A. Husaria. The Winged Horsemen. — Warszawa: Interpress, 1998. — 158 p. — ISBN 8322326823 (англ.)
• Wimmer J. Historia piechoty polskiej do roku 1864. — Warszawa: Wydaw. Min. Obrony Narodowej, 1978. — 615 p. (польск.)
• Żygulski Z. Husaria polska. — Warszawa: Pagina, 2000. — 177 p. — ISBN 83-86951-31-4 (польск.)

Вонкавыя спасылкі

Вонкавыя медыяфайлы

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме АўтаВікіБраўзер
•  Відэа
•  Відэа
•  Відэа
• Husaria Polska Zobacz Forum Regulamin Picture (польск.)
• Chorągiew husarska, zamek Gniew (польск.)
• StudioA, Gniew (польск.)
• Распространение огнестрельного оружия и войско Польского королевства и Великого княжества Литовского в XV-XVI вв. (руск.)