Ашмяны: Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[недагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
др цэвіч/цавіч, афармленне
Радок 71: Радок 71:
}}
}}


'''Ашмя́ны''' — горад у [[Гродзенская вобласць|Гродзенскай вобласці]] [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Ашмянскі раён|Ашмянскага раёна]], на [[рака Ашмянка|р. Ашмянка]]. У 220 км да паўночнага ўсходу ад [[Гродна]], 130 км да паўночнага захаду ад [[Мінск]]а, 55 км да поўдня ад [[Вільнюс]]а, 17 км ад чыгуначнай станцыі Ашмяны на лініі [[Маладзечна]]—[[Вільнюс]], на аўтамабільнай дарозе Маладзечна—Вільнюс (праз Ашмяны праходзіць 9-ы транспартны еўрапейскі калідор). Горад размешчаны ў прыгранічнай зоне Беларусі з [[Літва|Літвой]]. Насельніцтва 14,6 тыс. чал. (2006).
'''Ашмя́ны''' — горад у [[Гродзенская вобласць|Гродзенскай вобласці]] [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Ашмянскі раён|Ашмянскага раёна]], на [[рака Ашмянка|р. Ашмянка]]. У 220 км да паўночнага ўсходу ад [[Гродна]], 130 км да паўночнага захаду ад [[Мінск]]а, 55 км да поўдня ад [[Вільнюс]]а, 17 км ад чыгуначнай станцыі Ашмяны на лініі [[Маладзечна]]—[[Вільнюс]], на аўтамабільнай дарозе Маладзечна—Вільнюс (праз Ашмяны праходзіць 9-ы транспартны еўрапейскі калідор). Горад размешчаны ў прыгранічнай зоне Беларусі з [[Літва|Літвой]]. Насельніцтва 14,6 тыс. чал. (2006).


{{змест злева}}
{{змест злева}}

== Назва ==
== Назва ==
Паходжанне назвы горада мае некалькі тлумачэнняў. Найчасцей сустракаюцца спробы звязаць яго з літоўскімі словамі “aszmenies” (“ашменес”), што ў перакладзе азначае вастрыё, і “akmenas” (“акменас”) – у перакладзе камень. Дарэчы, камень дамінуе і ў распаўсюджанай легендзе аб Ашмянах.
Паходжанне назвы горада мае некалькі тлумачэнняў. Найчасцей сустракаюцца спробы звязаць яго з літоўскімі словамі «aszmenies» («ашменес»), што ў перакладзе азначае вастрыё, і «akmenas» («акменас») — у перакладзе камень. Дарэчы, камень дамінуе і ў распаўсюджанай легендзе аб Ашмянах.


Сустракаюцца і іншыя варыянты: у крыжацкіх летапісах захавалася слова “asschemynne” (“асшэмінэ”) – горад з драўлянымі пабудовамі, або назва мае фіна-вугорскае паходжанне і перакладаецца на беларускую мову як “мядзведзь”.
Сустракаюцца і іншыя варыянты: у крыжацкіх летапісах захавалася слова «asschemynne» («асшэмінэ») — горад з драўлянымі пабудовамі, або назва мае фіна-вугорскае паходжанне і перакладаецца на беларускую мову як «мядзведзь».


Вядомы беларускі даследчык у галіне тапанімікі [[Вадзім Андрэевіч Жучкевіч|В.Жучкевіч]] выказаў яшчэ адну думку, што назва Ашмяны па сэнсе нагадвае літоўскае слова – асабістае, уласнае (землеўладанне). Наогул Ашмянамі або Ашмяной ці Ашмянкай называліся доўгі час шэсць населеных пунктаў і [[Рака Ашмянка|рэчка]]. Пазней да іх далучыліся чыгуначная станцыя.
Вядомы беларускі даследчык у галіне тапанімікі [[Вадзім Андрэевіч Жучкевіч|В.Жучкевіч]] выказаў яшчэ адну думку, што назва Ашмяны па сэнсе нагадвае літоўскае слова — асабістае, уласнае (землеўладанне). Наогул Ашмянамі або Ашмяной ці Ашмянкай называліся доўгі час шэсць населеных пунктаў і [[Рака Ашмянка|рэчка]]. Пазней да іх далучыліся чыгуначная станцыя.


У хроніках тэўтонскіх рыцараў згадваюцца як Aschemynne, на карце [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] працы [[Тамаш Макоўскі|Тамаша Макоўскага]] (1613) значацца як Oßmiana. У сучасных беларускамоўных публікацыях часам сустракаюцца варыянты назвы Ашмяна́, Ашме́на.
У хроніках тэўтонскіх рыцараў згадваюцца як Aschemynne, на карце [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] працы [[Тамаш Макоўскі|Тамаша Макоўскага]] (1613) значацца як Oßmiana. У сучасных беларускамоўных публікацыях часам сустракаюцца варыянты назвы Ашмяна́, Ашме́на.
Радок 94: Радок 95:
</gallery></center>
</gallery></center>


[[Выява:Ашмяны план 1798.png|thumb|left|300px|План горада Ашмяны 1798 г.]]
[[Выява:Ашмяны план 1798.png|thumb|left|300px|План горада Ашмяны 1798 г.]]
[[Выява:Plan Ashmiana.png|thumb|left|300px|План горада Ашмяны сяр. XIX ст.]]
[[Выява:Plan Ashmiana.png|thumb|left|300px|План горада Ашмяны сяр. XIX ст.]]
Пасля 3-га падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ([[1795]]) на правах павятовага горада Ашмяны ўвайшлі ў склад [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]; у [[1796]]—[[1801]] гг. Знаходзіліся ў складзе [[Літоўская губерня|Літоўскай]], з 9.9.[[1801]] г. — [[Віленская губерня|Віленскай губерняў]] (да [[1920]]). 5 жніўня [[1800]] г. скасаваны герб горада. У ліпені-снежні [[1812]] г. акупіраваны французскімі войскамі, каля Ашмян адбыліся жорсткія баі, горад часткова спалены. У вясну [[1831]] Ашмяны моцна пацярпелі пры падаўленні [[Паўстанне 1830—1831 гадоў|паўстання]], многія жыхары горада былі забіты; гэтая падзея, «ашмянская разня», стала адным з важных сімвалаў у польска-літоўскай антыцарскай літаратуры. Рэвалюцыйнымі дзеяннямі кіравалі П.Важынскі і К.Пшаздзецкі. 2 лютага [[1837]] г. горад выключаны з прыватнаўласніцкага стану (належыў генерал-маёру Канчалаву, з 1830 г. — генеральшы Лукашынавай). 9 чэрвеня [[1845]] г. гораду нададзены другі герб (праіснаваў да [[1917]]). У [[1840]] г. пабудавана першая вядомая праваслаўная царква ў Ашмянах (Богаяўленская, драўляная). Уласнасцю дзяржавы ў [[1847]] г. стала і староства. У [[1850]] г. закрыты дамініканскі касцёл. Падчас [[Паўстанне 1863-1864|паўстаня 1863—1864]] у ваколіцах Ашмян дзейнічалі паўстанцкія аддзелы [[Зыгмунт Мінейка|З. Мінейкі]], Г. Чаховіча, К. Ясевіча.
Пасля 3-га падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ([[1795]]) на правах павятовага горада Ашмяны ўвайшлі ў склад [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]]; у [[1796]]—[[1801]] гг. Знаходзіліся ў складзе [[Літоўская губерня|Літоўскай]], з 9.9.[[1801]] г. — [[Віленская губерня|Віленскай губерняў]] (да [[1920]]). 5 жніўня [[1800]] г. скасаваны герб горада. У ліпені-снежні [[1812]] г. акупіраваны французскімі войскамі, каля Ашмян адбыліся жорсткія баі, горад часткова спалены. У вясну [[1831]] Ашмяны моцна пацярпелі пры падаўленні [[Паўстанне 1830—1831 гадоў|паўстання]], многія жыхары горада былі забіты; гэтая падзея, «ашмянская разня», стала адным з важных сімвалаў у польска-літоўскай антыцарскай літаратуры. Рэвалюцыйнымі дзеяннямі кіравалі П.Важынскі і К.Пшаздзецкі. 2 лютага [[1837]] г. горад выключаны з прыватнаўласніцкага стану (належыў генерал-маёру Канчалаву, з 1830 г. — генеральшы Лукашынавай). 9 чэрвеня [[1845]] г. гораду нададзены другі герб (праіснаваў да [[1917]]). У [[1840]] г. пабудавана першая вядомая праваслаўная царква ў Ашмянах (Богаяўленская, драўляная). Уласнасцю дзяржавы ў [[1847]] г. стала і староства. У [[1850]] г. закрыты дамініканскі касцёл. Падчас [[Паўстанне 1863-1864|паўстаня 1863—1864]] у ваколіцах Ашмян дзейнічалі паўстанцкія аддзелы [[Зыгмунт Мінейка|З. Мінейкі]], Г. Чаховіча, К. Ясевіча.
Радок 114: Радок 115:
== Дэмаграфія ==
== Дэмаграфія ==
<center>
<center>
[[File:Динамика населения города Ошмяны (1804-2011).png|690px|thumb|left|Дынаміка насельніцтва Ашмян (XIX-пач.XXI ст.)]]
[[File:Динамика населения города Ошмяны (1804-2011).png|690px|thumb|left|Дынаміка насельніцтва Ашмян (XIX-пач. XXI ст.)]]
</center>
</center>
Колькачць жыхароў горада паводле перапісаў, рэвізкіх казак і іншых крыніц:
Колькачць жыхароў горада паводле перапісаў, рэвізкіх казак і іншых крыніц:
*'''[[XVIII ст.]]''': [[1728]] — 1791; [[1791]] — каля 1000.
* '''[[XVIII ст.]]''': [[1728]] — 1791; [[1791]] — каля 1000.
*'''[[XIX ст.]]''': [[1804]] – 746; [[1811]] – 1850; [[1825]] – 1022 (730 мужчын, 292 жанчыны); [[1833]] – 797 (387 мужчын, 410 жанчыны); [[1840]] – 1692; [[1841]] – 1725; [[1848]] – 4115 (2198 мужчын, 1917 жанчын; яўрэяў 2018); [[1859]] – 3066; [[1861]] – 3733; [[1863]] – 3317; [[1865]] – 3988 (2045 мужчын); [[1871]] – 4546; [[1880]] – 5050 (з іх 2175 каталікоў, 352 праваслаўных, 3 евангелісты, 2501 яўрэяў, 18 магаметанаў); [[1888]] – 4988 (2422 мужчыны, 2566 жанчын); [[1895]] – 5156; [[1896]] – 6218 (3099 мужчын, 3119 жанчын); [[1897]] – 7214; [[1900]] – 7506.
* '''[[XIX ст.]]''': [[1804]] — 746; [[1811]] — 1850; [[1825]] — 1022 (730 мужчын, 292 жанчыны); [[1833]] — 797 (387 мужчын, 410 жанчыны); [[1840]] — 1692; [[1841]] — 1725; [[1848]] — 4115 (2198 мужчын, 1917 жанчын; яўрэяў 2018); [[1859]] — 3066; [[1861]] — 3733; [[1863]] — 3317; [[1865]] — 3988 (2045 мужчын); [[1871]] — 4546; [[1880]] — 5050 (з іх 2175 каталікоў, 352 праваслаўных, 3 евангелісты, 2501 яўрэяў, 18 магаметанаў); [[1888]] — 4988 (2422 мужчыны, 2566 жанчын); [[1895]] — 5156; [[1896]] — 6218 (3099 мужчын, 3119 жанчын); [[1897]] — 7214; [[1900]] — 7506.
*'''[[XX ст.]]''': [[1904]] – 7675; [[1909]] – 7953; [[1914]] – 8200; [[1921]] – 3442; [[1927]] – 6000; [[1931]] – 7414; [[1939]] – 8668; [[1945]] – 3460; [[1948]] – 5581; [[1959]] – 6900; [[1970]] – 9600; [[1975]] – 10 000; [[1980]] – 12 800; [[1985]] – 14 100; [[1990]] – 15 200; [[1995]] – 16 000; [[1999]] – 16 100; [[2000]] – 15 068.
* '''[[XX ст.]]''': [[1904]] — 7675; [[1909]] — 7953; [[1914]] — 8200; [[1921]] — 3442; [[1927]] — 6000; [[1931]] — 7414; [[1939]] — 8668; [[1945]] — 3460; [[1948]] — 5581; [[1959]] — 6900; [[1970]] — 9600; [[1975]] — 10 000; [[1980]] — 12 800; [[1985]] — 14 100; [[1990]] — 15 200; [[1995]] — 16 000; [[1999]] — 16 100; [[2000]] — 15 068.
*'''[[XXI ст.]]''': [[2002]] — 15 100; [[2004]] — 14 900; [[2005]] – 14 785; [[2006]] – 14 588; [[2007]] – 14 467; [[2008]] – 14 350; [[2009]] – 14 559; [[2010]] – 14 804; [[2011]] – 15 046.
* '''[[XXI ст.]]''': [[2002]] — 15 100; [[2004]] — 14 900; [[2005]] — 14 785; [[2006]] — 14 588; [[2007]] — 14 467; [[2008]] — 14 350; [[2009]] — 14 559; [[2010]] — 14 804; [[2011]] — 15 046.


== Эканоміка ==
== Эканоміка ==

=== Гісторыя развіцця прамысловасці ===
=== Гісторыя развіцця прамысловасці ===
[[File:Droshz zavod.jpg|200px|thumb|right|Дражджавы завод і былая гарадская электрастанцыя]]
[[File:Droshz zavod.jpg|200px|thumb|right|Дражджавы завод і былая гарадская электрастанцыя]]
У [[1861]] г. у Ашмянах было толькі 5 прадпрыемстваў – 4 гарбарныя заводы і вадзяны млын. На заводах працавала 11 чалавек.<br />
У [[1861]] г. у Ашмянах было толькі 5 прадпрыемстваў — 4 гарбарныя заводы і вадзяны млын. На заводах працавала 11 чалавек.<br />
У [[1884]] г. заводамі валодалі: вінакурна-дражджавымі (было 2) – купцы 2-й гільдыі Лейба Стругач і Абрам Богад; гарбарнымі – Овель Піктушанскі, Лейзер Біох, Іцка Саладуха, Янкель Саладуха, Маркел Чашын (у доме Гірша Дорскага), Мордух Закс, Шлёма Гершатар, сыны І.Г.Саладухі – Мордух і Янкель, піваварным – Іосіф Есельсон; тытунёвай фабрыкай – Борух Рындзінскі і Шлёма Гершатар, заводам мінеральных вод – Берка Данішэўскі; друкарняй – Зыська Мекель, заводам ізюмнага віна – Юлья Шміт; вапнавым заводам – Абрам Левін, бляшавым заводам – Соня Блехер і г.д. Толькі млын належыў гораду, аднак яго арандаваў купец 2-й гільдыі Хаім Гурвіч. Колькасць рабочых найбольшая была ў [[1884]] г. на тытунёвай фабрыцы (22 разам з уладальнікамі) і вінакурна-дражджавым заводзе (11 разам са Стругачам).<br />
У [[1884]] г. заводамі валодалі: вінакурна-дражджавымі (было 2) — купцы 2-й гільдыі Лейба Стругач і Абрам Богад; гарбарнымі — Овель Піктушанскі, Лейзер Біох, Іцка Саладуха, Янкель Саладуха, Маркел Чашын (у доме Гірша Дорскага), Мордух Закс, Шлёма Гершатар, сыны І. Г. Саладухі — Мордух і Янкель, піваварным — Іосіф Есельсон; тытунёвай фабрыкай — Борух Рындзінскі і Шлёма Гершатар, заводам мінеральных вод — Берка Данішэўскі; друкарняй — Зыська Мекель, заводам ізюмнага віна — Юлья Шміт; вапнавым заводам — Абрам Левін, бляшавым заводам — Соня Блехер і г.д. Толькі млын належыў гораду, аднак яго арандаваў купец 2-й гільдыі Хаім Гурвіч. Колькасць рабочых найбольшая была ў [[1884]] г. на тытунёвай фабрыцы (22 разам з уладальнікамі) і вінакурна-дражджавым заводзе (11 разам са Стругачам).<br />
У [[1899]] г. у горадзе стала 15 прадпрыемстваў: 7 гарбарных заводаў, 1 вінакурны, 1 цагельны, 1 лесапільны, 1 завод мінеральных вод, 1 ваўнамыйка, 1 бойня, 1 саладоўня, 1 вадзяны млын; працавала 276 рабочых.
У [[1899]] г. у горадзе стала 15 прадпрыемстваў: 7 гарбарных заводаў, 1 вінакурны, 1 цагельны, 1 лесапільны, 1 завод мінеральных вод, 1 ваўнамыйка, 1 бойня, 1 саладоўня, 1 вадзяны млын; працавала 276 рабочых.
Усе прадпрыемствы і млын знаходзіліся ў прыватных руках. Уладальнікамі ашмянскіх прадпрыемстваў, як відаць з пераліку, з'яўляліся ў большасці яўрэі. У іх руках знаходзіўся і гандаль. Аднак калектывы прадпрыемстваў былі шматнацыянальнымі.
Усе прадпрыемствы і млын знаходзіліся ў прыватных руках. Уладальнікамі ашмянскіх прадпрыемстваў, як відаць з пераліку, з'яўляліся ў большасці яўрэі. У іх руках знаходзіўся і гандаль. Аднак калектывы прадпрыемстваў былі шматнацыянальнымі.


У польскі час флагманам прамысловасці не толькі павета, але і Віленскага ваяводства лічыўся дражджавы завод (адзінае прадпрыемства другой катэгорыі ваяводства). Можна дапоўніць, што завод пачаў адбудоўвацца ў [[1921]] г., а ў наступным годзе Абрам і Давід Стругачы атрымалі дазвол на пуск прадпрыемства. У [[1924]] г. на ім працавала 9 чалавек, у [[1934]]—[[1937]] гг. – 33 работнікі, завод уваходзіў у картэль “Таварыства вытворцаў дражджэй”, разам з аналагічным заводам у Нова-Вільні ў [[1929]] г. ашмянскія дражджавікі выпусцілі 10% ад прадукцыі ўсёй дражджавой прамысловасці Польшчы.
У польскі час флагманам прамысловасці не толькі павета, але і Віленскага ваяводства лічыўся дражджавы завод (адзінае прадпрыемства другой катэгорыі ваяводства). Можна дапоўніць, што завод пачаў адбудоўвацца ў [[1921]] г., а ў наступным годзе Абрам і Давід Стругачы атрымалі дазвол на пуск прадпрыемства. У [[1924]] г. на ім працавала 9 чалавек, у [[1934]]—[[1937]] гг. — 33 работнікі, завод уваходзіў у картэль «Таварыства вытворцаў дражджэй», разам з аналагічным заводам у Нова-Вільні ў [[1929]] г. ашмянскія дражджавікі выпусцілі 10 % ад прадукцыі ўсёй дражджавой прамысловасці Польшчы.
У Ашмянах у [[1927]] г. меліся, акрамя дражджавога завода, гарэлачная фабрыка, гарбарныя заводы Дынерштэйна, Б.Бунімовіча і Качмера, Каца, Порта, бойня К.Руткоўкскага, фабрыкі цукерак Б.Эпштейна і А.Рубінсона, М.Мельніка, Святога, фарбавальная майстэрня М.Лапідуса, тытунёвая фабрыка, тартак Л.Стругача і іншыя нязначныя прадпрыемствы. Існавала тэлефонная станцыя.
У Ашмянах у [[1927]] г. меліся, акрамя дражджавога завода, гарэлачная фабрыка, гарбарныя заводы Дынерштэйна, Б.Бунімовіча і Качмера, Каца, Порта, бойня К.Руткоўкскага, фабрыкі цукерак Б.Эпштейна і А.Рубінсона, М.Мельніка, Святога, фарбавальная майстэрня М.Лапідуса, тытунёвая фабрыка, тартак Л.Стругача і іншыя нязначныя прадпрыемствы. Існавала тэлефонная станцыя.
Працавала гарадская электрастанцыя. Яе перавезлі ў Ашмяны з Лошы, дзе ў свій час пабудавалі немцы для патрэб фронту. У [[1926]] г. уведзена новая, якая рэканструявана ў [[1931]] г., затым узнікла яшчэ адна – прыватная.
Працавала гарадская электрастанцыя. Яе перавезлі ў Ашмяны з Лошы, дзе ў свій час пабудавалі немцы для патрэб фронту. У [[1926]] г. уведзена новая, якая рэканструявана ў [[1931]] г., затым узнікла яшчэ адна — прыватная.


=== Сучасныя прадпрыемствы ===
=== Сучасныя прадпрыемствы ===
Радок 140: Радок 142:
[[Ашмянскі краязнаўчы музей імя Ф. К. Багушэвіча]]. Дзейнічаюць дом культуры і кінатэатр.
[[Ашмянскі краязнаўчы музей імя Ф. К. Багушэвіча]]. Дзейнічаюць дом культуры і кінатэатр.


У 2001 і 2010 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «[[Адна зямля]]»<ref name="РГ_2001">На «Адной зямлі» гаспадарылі ашмянцы//«[[Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]», 29 чэрвеня 2001 г., № 26 (323)</ref><ref name="РГ_2010">[http://www.rh.by/by/77/10/1914/ Ашмяны прынялі «Адну зямлю»]//«[[Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]»</ref>.
У 2001 і 2010 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «[[Адна зямля]]»<ref name="РГ_2001">На «Адной зямлі» гаспадарылі ашмянцы//«[[Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]», 29 чэрвеня 2001 г., № 26 (323)</ref><ref name="РГ_2010">[http://www.rh.by/by/77/10/1914/ Ашмяны прынялі «Адну зямлю»]//«[[Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]»</ref>.


== Славутасці ==
== Славутасці ==
Радок 152: Радок 154:
* [[Войцех Табар]] (~1453-1507), ашмянскі пробашч, затым біскуп віленскі.
* [[Войцех Табар]] (~1453-1507), ашмянскі пробашч, затым біскуп віленскі.
* [[Юльян Восіпавіч Карчэўскі]] (1806—1833), беларускі мастак.
* [[Юльян Восіпавіч Карчэўскі]] (1806—1833), беларускі мастак.
* [[Эдмунд Дзяржынскі]] (1838-1882), кавалер ордэна Св.Ганны, бацька [[Фелікс Дзяржынскі|Ф.Э.Дзяржынскага]].
* [[Эдмунд Дзяржынскі]] (1838—1882), кавалер ордэна Св. Ганны, бацька [[Фелікс Дзяржынскі|Ф. Э. Дзяржынскага]].
* [[Чэслаў Янкоўскі]] (1857-1929), паэт, крытык, публіцыст, гісторык-краязнавец.
* [[Чэслаў Янкоўскі]] (1857—1929), паэт, крытык, публіцыст, гісторык-краязнавец.
* [[Лейба Давідавіч Стругач]] (1842-1906), заснавальнік дражжавога завода ў Ашмянах.
* [[Лейба Давідавіч Стругач]] (1842—1906), заснавальнік дражжавога завода ў Ашмянах.
* [[Уладзімір Фульгенцэвіч Акушка]] (1862—1919), заснавальнік малдаўскай школы мастакоў.
* [[Уладзімір Фульгенцавіч Акушка]] (1862—1919), заснавальнік малдаўскай школы мастакоў.
* [[Люцыян Жалігоўскі]] (1865—1947), генерал, дзяржаўны і ваенны дзеяч Сярэдняй Літвы і Польшчы.
* [[Люцыян Жалігоўскі]] (1865—1947), генерал, дзяржаўны і ваенны дзеяч Сярэдняй Літвы і Польшчы.
* [[Аляксандр Астрамовіч]] (1878-1921), каталіцкі святар, паэт.
* [[Аляксандр Астрамовіч]] (1878—1921), каталіцкі святар, паэт.
* [[Валяр'ян Голяк]] (1881-1948), каталіцкі святар.
* [[Валяр'ян Голяк]] (1881—1948), каталіцкі святар.
* [[Міхал Сапоцька]] (1888-1975), каталіцкі святар.
* [[Міхал Сапоцька]] (1888—1975), каталіцкі святар.
* [[Янка Вярсоцкі]] (1888-1937), каталіцкі святар, грамадскі дзеяч.
* [[Янка Вярсоцкі]] (1888—1937), каталіцкі святар, грамадскі дзеяч.
* [[Вінцук Адважны|Язэп Станіслававіч Германовіч]] (1890-1978), каталіцкі святар, пісьменнік.
* [[Вінцук Адважны|Язэп Станіслававіч Германовіч]] (1890—1978), каталіцкі святар, пісьменнік.
* [[Андрэй Цікота]] (1891-1952), каталіцкі святар, рэлігійны і грамадскі дзеяч.
* [[Андрэй Цікота]] (1891—1952), каталіцкі святар, рэлігійны і грамадскі дзеяч.
* [[Адам Станкевіч]] (1892-1949), каталіцкі святар, грамадска-палітычны дзеяч, выдавец, гісторык, публіцыст, літаратуразнавец.
* [[Адам Станкевіч]] (1892—1949), каталіцкі святар, грамадска-палітычны дзеяч, выдавец, гісторык, публіцыст, літаратуразнавец.
* [[Марыя Дзмітрыеўна Міцкевіч]] (1891-1945), жонка [[Якуб Колас|Якуба Коласа]].
* [[Марыя Дзмітрыеўна Міцкевіч]] (1891—1945), жонка [[Якуб Колас|Якуба Коласа]].
* [[Аляксандр Іосіфавіч Батурын]] (1904-1983), оперны спявак.
* [[Аляксандр Іосіфавіч Батурын]] (1904—1983), оперны спявак.
* [[Вітольд Урбановіч]] (нар. 1931), польскі мастак.
* [[Вітольд Урбановіч]] (нар. 1931), польскі мастак.
* [[Ігар Мікалаевіч Шкуратаў]] (нар. 1945), беларускі мастак.
* [[Ігар Мікалаевіч Шкуратаў]] (нар. 1945), беларускі мастак.
Радок 187: Радок 189:


== Літаратура ==
== Літаратура ==
* Jankowski Cz. Powiat Oszmiański. Cz. I. – Petersburg, 1897.
* Jankowski Cz. Powiat Oszmiański. Cz. I. — Petersburg, 1897.
* Збор помнікаў гісторыі і культуры: Гродзенская вобласць / АН БССР; Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Беларуская савецкая энцыклапедыя; Рэдкалегія: С.В. Марцэлеў (галоўны рэдактар), М.М. Бірукова, М.В. Бірыла і іншыя. – Мн.: БелСЭ, 1986.
* Збор помнікаў гісторыі і культуры: Гродзенская вобласць / АН БССР; Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Беларуская савецкая энцыклапедыя; Рэдкалегія: С. В. Марцэлеў (галоўны рэдактар), М. М. Бірукова, М. В. Бірыла і іншыя. — Мн.: БелСЭ, 1986.
* Краўцэвіч А.К. Гарады і замкі Беларускага Панямоння XIV – XVIII стст.: Планіроўка, культурны слой / А.К.Краўцэвіч; Навуковы рэдактар М.А.Ткачоў. – Мн.: Навука і тэхніка, 1991. – 171 с.
* Краўцэвіч А. К. Гарады і замкі Беларускага Панямоння XIV—XVIII стст.: Планіроўка, культурны слой / А. К. Краўцэвіч; Навуковы рэдактар М. А. Ткачоў. — Мн.: Навука і тэхніка, 1991. — 171 с.


{{Гарады Гродзенскай вобласці}}
{{Гарады Гродзенскай вобласці}}

Версія ад 10:59, 12 ліпеня 2013

Горад
Ашмяны
Герб Сцяг
Герб Сцяг
Краіна
Вобласць
Раён
Каардынаты
Плошча
8,42 км²
Вышыня цэнтра
175 м
Насельніцтва
15 046 чалавек (2011)
Часавы пояс
Тэлефонны код
+375 1593
Паштовыя індэксы
231100, 231103
Аўтамабільны код
4
СААТА
4249501000
Афіцыйны сайт
Ашмяны на карце Беларусі ±
Ашмяны (Беларусь)
Ашмяны
Ашмяны (Гродзенская вобласць)
Ашмяны

Ашмя́ны — горад у Гродзенскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Ашмянскага раёна, на р. Ашмянка. У 220 км да паўночнага ўсходу ад Гродна, 130 км да паўночнага захаду ад Мінска, 55 км да поўдня ад Вільнюса, 17 км ад чыгуначнай станцыі Ашмяны на лініі Маладзечна—Вільнюс, на аўтамабільнай дарозе Маладзечна—Вільнюс (праз Ашмяны праходзіць 9-ы транспартны еўрапейскі калідор). Горад размешчаны ў прыгранічнай зоне Беларусі з Літвой. Насельніцтва 14,6 тыс. чал. (2006).

Назва

Паходжанне назвы горада мае некалькі тлумачэнняў. Найчасцей сустракаюцца спробы звязаць яго з літоўскімі словамі «aszmenies» («ашменес»), што ў перакладзе азначае вастрыё, і «akmenas» («акменас») — у перакладзе камень. Дарэчы, камень дамінуе і ў распаўсюджанай легендзе аб Ашмянах.

Сустракаюцца і іншыя варыянты: у крыжацкіх летапісах захавалася слова «asschemynne» («асшэмінэ») — горад з драўлянымі пабудовамі, або назва мае фіна-вугорскае паходжанне і перакладаецца на беларускую мову як «мядзведзь».

Вядомы беларускі даследчык у галіне тапанімікі В.Жучкевіч выказаў яшчэ адну думку, што назва Ашмяны па сэнсе нагадвае літоўскае слова — асабістае, уласнае (землеўладанне). Наогул Ашмянамі або Ашмяной ці Ашмянкай называліся доўгі час шэсць населеных пунктаў і рэчка. Пазней да іх далучыліся чыгуначная станцыя.

У хроніках тэўтонскіх рыцараў згадваюцца як Aschemynne, на карце Вялікага Княства Літоўскага працы Тамаша Макоўскага (1613) значацца як Oßmiana. У сучасных беларускамоўных публікацыях часам сустракаюцца варыянты назвы Ашмяна́, Ашме́на.

Гісторыя

У крыніцах 2-й паловы XIX — пачатку XX ст. часта сустракаецца меркаванне, што Ашмяны ўжо існавалі ў 1040 г. (год паходу Яраслава Мудрага на Літву). А. Корава ў сваёй працы сцвярджае: «У пачатку XI ст. Яраслаў Мудры зрабіў напад на Літву ў ваколіцах г. Ашмяны і, атрымаўшы даніну ад насельніцтва, вярнуўся ў сваю айчыну». Гродзенскія вучоныя таксама не выключаюць існавання Ашмян у XI ст. Яны ў свой час падкрэслівалі: "У летапісных помніках XII ст. упамінаецца Гродна, ХIII ст. — Навагрудак, Слонім, Ваўкавыск. Фактычна ж гэтыя гарады (як і Свіслач, Ліда, Ашмяны) існавалі значна раней — у XI ст.

Першыя згадкі аб Ашмянах у пазнейшых крыніцах адносяцца да 1341: расказваючы пра смерць Гедзіміна і падзел пасадаў паміж яго сынамі, сярод гарадоў, якія разам з Вільняй дасталіся Яўнуту, «Хроніка літоўская і жамойцкая» называе Ашмяны. Маюцца ўскосныя звесткі, што Ашмяны з'яўляліся цэнтрам невялікага самастойнага княства, а потым увайшлі ў Віленскае княства[крыніца?]. У 1384 г. і 1385 г. пад Ашмянамі крыжакі спрабавалі перашкодзіць «шлюбнаму саюзу» паміж Польшчай і Літвой (Крэўская унія 1385 г.), але пацярпелі паражэнне. У канцы XIV ст. Ашмяны, верагодна, атрымалі статус горада ад Вітаўта. У 1398 упершыню згаданы касцёл у горадзе. Не пазней 1407 г. у Ашмянах з'явіўся кляштар францысканцаў (у літаратуры яго заснаванне часам памылкова адносяць да пачатку 16 ст.). У 1402 крыжакі зноў напалі на Ашмяны, але сустрэлі рашучы супраціўленне і мусілі адступіць у бок Меднікаў. З 1413 г. Ашмяны ўваходзяць у склад Віленскага ваяводства. У 1432 у Ашмянах адбыўся замах на жыццё Свідрыгайлы, які даў пачатак шматгадовай феадальнай вайне; тут жа, у ваколіцах Ашмян, праз некалькі месяцаў адбылася першая значная бітва паміж дзвюма партыямі. У 2-й палове XIV ст. Ашмяны, «будучы месцапрабываннем княжацкім», «пачалі забудоўвацца па тыпе гарадоў» (левабярэжжа Ашмянкі), а першапачатковае паселішча засталося з назвай Старыя Ашмяны (правабярэжжа).У 1519 горад разбураны маскоўскім войскам. З XVI ст. цэнтр павета. У гады Рэфармацыі Мікалай Радзівіл «Руды» заснаваў тут кальвінскі збор, горад зрабіўся адным з найвядомейшых цэнтраў кальвінізму ў Вялікім Княстве Літоўскім. Падчас войнаў сяр. XVII — пач. XVIII ст. Ашмяны зноў былі разбураныя. У 1655, 1661 і 1677 вызваляліся ад падаткаў з прычыны разбурэнняў, учыненых маскоўскімі захопнікамі. У 1667 земскі пісар А. Пачобут-Адляніцкі фундаваў кляштар дамініканцаў (з ліквідаванага касцёла Найсвяцейшай Тройцы ў 1873 збудавалі капліцу на месных каталіцкіх могілках). Да 1683 адносіцца першы надзейна вядомы прывілей на гарадское права (ад Яна Сабескага)[1]. У 1702 г. горад заняты шведскім войскам (Паўночная вайна 1700—1721 гг.). У 1792 Станіслаў Аўгуст Панятоўскі зацвердзіў герб горада. Падчас паўстання 1794 у горадзе размяшчаўся штаб паўстаніцкага войска Я. Ясінскага, фарміраваўся атрад М. К. Агінскага. 21 мая і 8 ліпеня 1794 г. адбыліся баі паўстанцаў з карнікамі.

  • Даўнія графічныя выявы горада
  • Касцёл Св. Міхала Арханёла. Б. Русецкі, 1846
    Касцёл Св. Міхала Арханёла. Б. Русецкі, 1846
  • Каля касцёла Св. Міхала, кан. XIX ст.
    Каля касцёла Св. Міхала, кан. XIX ст.
  • Панарама: царква і касцёл. E. Langhau, пач. XX ст.
    Панарама: царква і касцёл. E. Langhau, пач. XX ст.
План горада Ашмяны 1798 г.
План горада Ашмяны сяр. XIX ст.

Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) на правах павятовага горада Ашмяны ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі; у 1796—1801 гг. Знаходзіліся ў складзе Літоўскай, з 9.9.1801 г. — Віленскай губерняў (да 1920). 5 жніўня 1800 г. скасаваны герб горада. У ліпені-снежні 1812 г. акупіраваны французскімі войскамі, каля Ашмян адбыліся жорсткія баі, горад часткова спалены. У вясну 1831 Ашмяны моцна пацярпелі пры падаўленні паўстання, многія жыхары горада былі забіты; гэтая падзея, «ашмянская разня», стала адным з важных сімвалаў у польска-літоўскай антыцарскай літаратуры. Рэвалюцыйнымі дзеяннямі кіравалі П.Важынскі і К.Пшаздзецкі. 2 лютага 1837 г. горад выключаны з прыватнаўласніцкага стану (належыў генерал-маёру Канчалаву, з 1830 г. — генеральшы Лукашынавай). 9 чэрвеня 1845 г. гораду нададзены другі герб (праіснаваў да 1917). У 1840 г. пабудавана першая вядомая праваслаўная царква ў Ашмянах (Богаяўленская, драўляная). Уласнасцю дзяржавы ў 1847 г. стала і староства. У 1850 г. закрыты дамініканскі касцёл. Падчас паўстаня 1863—1864 у ваколіцах Ашмян дзейнічалі паўстанцкія аддзелы З. Мінейкі, Г. Чаховіча, К. Ясевіча.

  • Гістарычныя гербы горада Ашмяны
  • 1792-1800 гг.
    1792-1800 гг.
  • 1845-1917 гг.
    1845-1917 гг.

З верасня 1915 г. па студзень 1919 г. Ашмяны акупіраваны германскімі войскамі. З 1.1.1919 г. у складзе БССР, пазней Літоўска-Беларускай ССР, з красавіка 1919 г. па ліпень 1920 г. пад польскай уладай. Паводле дагавору паміж РСФСР і Літвой ад 12.7.1920 г. прадугледжвалася перадача Ашмян Літве, але яна не адбылася, бо 2.10.1920 г. у горад уведзены часці т.зв. польска-беларускай дывізіі на чале з генералам Жалігоўскім. У кастрычніку 1920 г. — сакавіку 1922 г. уваходзілі ў склад Сярэдняй Літвы, з 1922 г. — у склад Польшчы, цэнтр павета Віленскага ваяводства. Пасля аб'яднання Заходняй Беларусі з БССР (1939) Ашмяны — раённы цэнтр Вілейскай (з 1940), Маладзечанскай (з 1944), Гродзенскай (з 1960) абласцей. З 25.6.1941 г. да 7.7.1944 г. пад нямецка-фашысцкай акупацыяй. Вызвалены часцямі 3-й, 19-й гв. танкавай і 2-й гв. мотастралковай брыгад 3-га гв. танкавага корпуса 5-й гв. танкавай арміі і 31-й гв. стралковай дывізіі 11-й гв. арміі.

  • Горад на старых здымках
  • Касцёл францысканцаў
    Касцёл францысканцаў
  • Вуліца Жупранская
    Вуліца Жупранская
  • На цэнтральнай вуліцы
    На цэнтральнай вуліцы
  • Вялікая сінагога
    Вялікая сінагога

Дэмаграфія

Дынаміка насельніцтва Ашмян (XIX-пач. XXI ст.)

Колькачць жыхароў горада паводле перапісаў, рэвізкіх казак і іншых крыніц:

  • XVIII ст.: 1728 — 1791; 1791 — каля 1000.
  • XIX ст.: 1804 — 746; 1811 — 1850; 1825 — 1022 (730 мужчын, 292 жанчыны); 1833 — 797 (387 мужчын, 410 жанчыны); 1840 — 1692; 1841 — 1725; 1848 — 4115 (2198 мужчын, 1917 жанчын; яўрэяў 2018); 1859 — 3066; 1861 — 3733; 1863 — 3317; 1865 — 3988 (2045 мужчын); 1871 — 4546; 1880 — 5050 (з іх 2175 каталікоў, 352 праваслаўных, 3 евангелісты, 2501 яўрэяў, 18 магаметанаў); 1888 — 4988 (2422 мужчыны, 2566 жанчын); 1895 — 5156; 1896 — 6218 (3099 мужчын, 3119 жанчын); 1897 — 7214; 1900 — 7506.
  • XX ст.: 1904 — 7675; 1909 — 7953; 1914 — 8200; 1921 — 3442; 1927 — 6000; 1931 — 7414; 1939 — 8668; 1945 — 3460; 1948 — 5581; 1959 — 6900; 1970 — 9600; 1975 — 10 000; 1980 — 12 800; 1985 — 14 100; 1990 — 15 200; 1995 — 16 000; 1999 — 16 100; 2000 — 15 068.
  • XXI ст.: 2002 — 15 100; 2004 — 14 900; 2005 — 14 785; 2006 — 14 588; 2007 — 14 467; 2008 — 14 350; 2009 — 14 559; 2010 — 14 804; 2011 — 15 046.

Эканоміка

Гісторыя развіцця прамысловасці

Дражджавы завод і былая гарадская электрастанцыя

У 1861 г. у Ашмянах было толькі 5 прадпрыемстваў — 4 гарбарныя заводы і вадзяны млын. На заводах працавала 11 чалавек.
У 1884 г. заводамі валодалі: вінакурна-дражджавымі (было 2) — купцы 2-й гільдыі Лейба Стругач і Абрам Богад; гарбарнымі — Овель Піктушанскі, Лейзер Біох, Іцка Саладуха, Янкель Саладуха, Маркел Чашын (у доме Гірша Дорскага), Мордух Закс, Шлёма Гершатар, сыны І. Г. Саладухі — Мордух і Янкель, піваварным — Іосіф Есельсон; тытунёвай фабрыкай — Борух Рындзінскі і Шлёма Гершатар, заводам мінеральных вод — Берка Данішэўскі; друкарняй — Зыська Мекель, заводам ізюмнага віна — Юлья Шміт; вапнавым заводам — Абрам Левін, бляшавым заводам — Соня Блехер і г.д. Толькі млын належыў гораду, аднак яго арандаваў купец 2-й гільдыі Хаім Гурвіч. Колькасць рабочых найбольшая была ў 1884 г. на тытунёвай фабрыцы (22 разам з уладальнікамі) і вінакурна-дражджавым заводзе (11 разам са Стругачам).
У 1899 г. у горадзе стала 15 прадпрыемстваў: 7 гарбарных заводаў, 1 вінакурны, 1 цагельны, 1 лесапільны, 1 завод мінеральных вод, 1 ваўнамыйка, 1 бойня, 1 саладоўня, 1 вадзяны млын; працавала 276 рабочых. Усе прадпрыемствы і млын знаходзіліся ў прыватных руках. Уладальнікамі ашмянскіх прадпрыемстваў, як відаць з пераліку, з'яўляліся ў большасці яўрэі. У іх руках знаходзіўся і гандаль. Аднак калектывы прадпрыемстваў былі шматнацыянальнымі.

У польскі час флагманам прамысловасці не толькі павета, але і Віленскага ваяводства лічыўся дражджавы завод (адзінае прадпрыемства другой катэгорыі ваяводства). Можна дапоўніць, што завод пачаў адбудоўвацца ў 1921 г., а ў наступным годзе Абрам і Давід Стругачы атрымалі дазвол на пуск прадпрыемства. У 1924 г. на ім працавала 9 чалавек, у 1934—1937 гг. — 33 работнікі, завод уваходзіў у картэль «Таварыства вытворцаў дражджэй», разам з аналагічным заводам у Нова-Вільні ў 1929 г. ашмянскія дражджавікі выпусцілі 10 % ад прадукцыі ўсёй дражджавой прамысловасці Польшчы. У Ашмянах у 1927 г. меліся, акрамя дражджавога завода, гарэлачная фабрыка, гарбарныя заводы Дынерштэйна, Б.Бунімовіча і Качмера, Каца, Порта, бойня К.Руткоўкскага, фабрыкі цукерак Б.Эпштейна і А.Рубінсона, М.Мельніка, Святога, фарбавальная майстэрня М.Лапідуса, тытунёвая фабрыка, тартак Л.Стругача і іншыя нязначныя прадпрыемствы. Існавала тэлефонная станцыя. Працавала гарадская электрастанцыя. Яе перавезлі ў Ашмяны з Лошы, дзе ў свій час пабудавалі немцы для патрэб фронту. У 1926 г. уведзена новая, якая рэканструявана ў 1931 г., затым узнікла яшчэ адна — прыватная.

Сучасныя прадпрыемствы

Прадпрыемствы харчовай (мясакамбінат, сыраробны, дражжавы заводы, хлебакамбінат, ААТ «Белкофе»), радыётэхнічнай (ААТ «Радыётэхніка»), будаўнічых матэрыялаў прамысловасці. Ільнозавод. Тыпаграфія. Шэсць будаўнічых і дарожна-будаўнічых арганізацый. 45 магазінаў. Тры аддзяленні банкаў, 4 страхавыя кампаніі. Гасцініца «Ашмяны».

Культура

Ашмянскі краязнаўчы музей імя Ф. К. Багушэвіча. Дзейнічаюць дом культуры і кінатэатр.

У 2001 і 2010 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «Адна зямля»[2][3].

Славутасці

Касцёл Міхала Арханёла

Вядомыя асобы, звязаныя з Ашмянамі

Гл. таксама

Спасылкі

Зноскі

  1. ↑ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, tom I: Województwo wileńskie. XIV—XVIII wiek, Warszawa, 2004, s.314
  2. ↑ На «Адной зямлі» гаспадарылі ашмянцы//«Рэгіянальная газета», 29 чэрвеня 2001 г., № 26 (323)
  3. ↑ Ашмяны прынялі «Адну зямлю»//«Рэгіянальная газета»

Літаратура

  • Jankowski Cz. Powiat Oszmiański. Cz. I. — Petersburg, 1897.
  • Збор помнікаў гісторыі і культуры: Гродзенская вобласць / АН БССР; Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Беларуская савецкая энцыклапедыя; Рэдкалегія: С. В. Марцэлеў (галоўны рэдактар), М. М. Бірукова, М. В. Бірыла і іншыя. — Мн.: БелСЭ, 1986.
  • Краўцэвіч А. К. Гарады і замкі Беларускага Панямоння XIV—XVIII стст.: Планіроўка, культурны слой / А. К. Краўцэвіч; Навуковы рэдактар М. А. Ткачоў. — Мн.: Навука і тэхніка, 1991. — 171 с.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Ашмяны&oldid=1649865"