Вялікія князі літоўскія: Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
дапаўненне
Замена на больш раннія выявы.
Радок 41: Радок 41:
|-
|-
| каля [[1236]] — [[1263]]
| каля [[1236]] — [[1263]]
| [[Image:Mendog 1578.png|60px]]
| [[Image:Mindoŭh. Міндоўг (A. Guagnini, 1578).jpg|60px|Міндоўг. Гравюра 1578 г.]]
| [[:be:Міндоўг|Міндоўг]]
| [[:be:Міндоўг|Міндоўг]]
| [[:lt:Mindaugas|Mindaugas]]
| [[:lt:Mindaugas|Mindaugas]]
Радок 47: Радок 47:
|-
|-
| [[1263]] — [[1264]]
| [[1263]] — [[1264]]
| [[Image:Treniota.jpg|60px]]
| [[Image:Treniota.jpg|60px|Транята. Гравюра 1578 г.]]
| [[:be:Транята|Транята]]
| [[:be:Транята|Транята]]
| [[:lt:Treniota|Treniota]]
| [[:lt:Treniota|Treniota]]
Радок 53: Радок 53:
|-
|-
| [[1264]] — [[1266]]
| [[1264]] — [[1266]]
| [[Image:Vojshalk.png|60px]]
| [[Image:Vojshalk.png|60px|Выява XV — XVІ ст., якая прыпісваецца Войшалку.]]
| [[:be:Войшалк|Войшалк]]
| [[:be:Войшалк|Войшалк]]
| [[:lt:Vaišelga|Vaišelga]]
| [[:lt:Vaišelga|Vaišelga]]
Радок 59: Радок 59:
|-
|-
| [[1267]] — [[1270]]
| [[1267]] — [[1270]]
| [[Выява:Szwarn Yuri.jpg|60px]] [[Выява:Alex K Halych-Volhynia.svg|25 px|Раманавічы (Рурыкавічы)]]
| [[Выява:Szwarn Yuri.jpg|60px|Шварн. Выява не пазней XIX ст.]] [[Выява:Alex K Halych-Volhynia.svg|25 px|Раманавічы (Рурыкавічы)]]
| [[:be:Шварн Данілавіч|Шварн Данілавіч]]
| [[:be:Шварн Данілавіч|Шварн Данілавіч]]
| [[:lt:Švarnas|Švarnas]]
| [[:lt:Švarnas|Švarnas]]
Радок 65: Радок 65:
|-
|-
| [[1270]] — [[1282]]
| [[1270]] — [[1282]]
| [[Image:Lithuanian_Grand_Duke_Traidenis.JPG|60px]]
| [[Image:Lithuanian_Grand_Duke_Traidenis.JPG|60px|Гравюра 1581 г.]]
| [[:be:Трайдзень|Трайдзень]]
| [[:be:Трайдзень|Трайдзень]]
| [[:lt:Traidenis|Traidenis]]
| [[:lt:Traidenis|Traidenis]]
Радок 89: Радок 89:
|-
|-
| [[1294]] — [[1316]]
| [[1294]] — [[1316]]
| [[Image:Vytenis kunigaikštis.jpg|60px]]
| [[Image:Vytenis kunigaikštis.jpg|60px|Віцень. Гравюра 1578 г.]]
| [[:be:Віцень|Віцень]]
| [[:be:Віцень|Віцень]]
| [[:lt:Vytenis|Vytenis]]
| [[:lt:Vytenis|Vytenis]]
Радок 95: Радок 95:
|-
|-
| [[1316]] — [[1341]]
| [[1316]] — [[1341]]
| [[Image:Gedimin grav xvii.jpg|60px]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[Image:Gedimin grav xvii.jpg|60px|Гедзімін. Гравюра 1578 г.]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[:be:Гедзімін|Гедзімін]] ([[:be-x-old:Ґедымін|Ґедымін]])
| [[:be:Гедзімін|Гедзімін]] ([[:be-x-old:Ґедымін|Ґедымін]])
| [[:lt:Gediminas|Gediminas]]
| [[:lt:Gediminas|Gediminas]]
Радок 107: Радок 107:
|-
|-
| [[1345]] — [[1377]]<ref name="Уладарыў">Уладарыў разам з Кейстутам.</ref>
| [[1345]] — [[1377]]<ref name="Уладарыў">Уладарыў разам з Кейстутам.</ref>
| [[Image:Algirdas kunigaikštis.jpg|60px]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[Image:Algirdas kunigaikštis.jpg|60px|Альгерд. Гравюра 1578 г.]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]] [[Выява:Lob Печать Ольгерда.svg|25 px|Пячатка з княжацкім знакам]]
| [[:be:Альгерд|Альгерд]]
| [[:be:Альгерд|Альгерд]]
| [[:lt:Algirdas|Algirdas]]
| [[:lt:Algirdas|Algirdas]]
Радок 113: Радок 113:
|-
|-
| [[1377]] — [[1381]]<ref name="Уладарыў разам">Уладарыў разам з Кейстутам.</ref>
| [[1377]] — [[1381]]<ref name="Уладарыў разам">Уладарыў разам з Кейстутам.</ref>
| [[Image:Wladyslaw Jagiello.jpg|60px]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[Image:Jagiełło dispute.JPG|60px|Багаслоўская гутарка з удзелам Ягайлы. Выява XV ст.]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[:be:Ягайла|Ягайла]]
| [[:be:Ягайла|Ягайла]]
| [[:lt:Jogaila|Jogaila]]
| [[:lt:Jogaila|Jogaila]]
Радок 119: Радок 119:
|-
|-
| [[1381]] — [[1382]]
| [[1381]] — [[1382]]
| [[Image:Kiejstut.JPG|60px]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[Image:Kiejstut seal 1379.PNG|60px|Пячатка Кейстута. 1379 г.]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[:be:Кейстут|Кейстут]]
| [[:be:Кейстут|Кейстут]]
| [[:lt:Kęstutis|Kęstutis]]
| [[:lt:Kęstutis|Kęstutis]]
Радок 125: Радок 125:
|-
|-
| [[1382]] — [[1392]]
| [[1382]] — [[1392]]
| [[Image:Wladyslaw Jagiello.jpg|60px]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[Image:Jagiełło dispute.JPG|60px|Багаслоўская гутарка з удзелам Ягайлы. Выява XV ст.]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[:be:Ягайла|Ягайла]]
| [[:be:Ягайла|Ягайла]]
| [[:lt:Jogaila|Jogaila]]
| [[:lt:Jogaila|Jogaila]]
Радок 131: Радок 131:
|-
|-
| [[1392]] — [[1430]]
| [[1392]] — [[1430]]
| [[Image:Vitaut grav xvi.jpg|60px]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[Image:Vitaŭt Vialiki. Вітаўт Вялікі (1555).jpg|60px|Вітаўт. Мініяцюра 1555 г.]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[:be:Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўт]]
| [[:be:Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўт]]
| [[:lt:Vytautas|Vytautas]]
| [[:lt:Vytautas|Vytautas]]
Радок 137: Радок 137:
|-
|-
| [[1430]] — [[1432]]
| [[1430]] — [[1432]]
| [[Image:Lithuanian Grand Duke Švitrigaila (2).jpg|60px]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[Image:Lithuanian Grand Duke Švitrigaila (2).jpg|60px|Свідрыгайла. Гравюра 1581 г.]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[:be:Свідрыгайла Альгердавіч|Свідрыгайла]] ([[:be-x-old:Сьвідрыга́йла Альгердавіч|Сьвідрыгайла]])
| [[:be:Свідрыгайла Альгердавіч|Свідрыгайла]] ([[:be-x-old:Сьвідрыга́йла Альгердавіч|Сьвідрыгайла]])
| [[:lt:Švitrigaila|Švitrigaila]]
| [[:lt:Švitrigaila|Švitrigaila]]
Радок 143: Радок 143:
|-
|-
| [[1432]] — [[1440]]
| [[1432]] — [[1440]]
| [[Image:Seal of Sigismund Kestutis.PNG|60px]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[Image:Lob Погоня Сигизмунда Кейстутовича 1437.gif|60px|Пячатка Жыгімонта Кейстутавіча. 1437 г.]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]]
| [[:be:Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонт Кейстутавіч]]
| [[:be:Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонт Кейстутавіч]]
| [[:lt:Žygimantas Kęstutaitis|Žygimantas Kęstutaitis]]
| [[:lt:Žygimantas Kęstutaitis|Žygimantas Kęstutaitis]]
Радок 149: Радок 149:
|-
|-
| [[1440]] — [[1492]]
| [[1440]] — [[1492]]
| [[Image:Kazimierz Jagiellonczyk.jpg|60px]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[Image:Kazimerzjagiello.jpg|60px|Казімір. Выява XV ст.]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[:be:Казімір Ягелончык|Казімір]]
| [[:be:Казімір Ягелончык|Казімір]]
| [[:lt:Kazimieras Jogailaitis|Kazimieras Jogailaitis]]
| [[:lt:Kazimieras Jogailaitis|Kazimieras Jogailaitis]]
Радок 155: Радок 155:
|-
|-
| [[1492]] — [[1506]]
| [[1492]] — [[1506]]
| [[Image:Aleksander Jagiellonczyk.jpg|60px]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[Выява:Kanclerz.jpg|60px|Аляксандр і канцлер польскі Ян Ласкі. Малюнак 1506 г.]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[:be:Аляксандр Ягелончык|Аляксандр]]
| [[:be:Аляксандр Ягелончык|Аляксандр]]
| [[:lt:Aleksandras|Aleksandras]]
| [[:lt:Aleksandras|Aleksandras]]
Радок 161: Радок 161:
|-
|-
| [[1506]] — [[1548]]
| [[1506]] — [[1548]]
| [[Image:Zygmunt I Stary.jpg|60px]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[Image:Zygmunt Stary.JPG|60px|Жыгімонт І. Паміж 1511 — 1537 гг.]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[:be:Жыгімонт I Стары|Жыгімонт I Стары]]
| [[:be:Жыгімонт I Стары|Жыгімонт I Стары]]
| [[:lt:Žygimantas Senasis|Žygimantas Senasis]]
| [[:lt:Žygimantas Senasis|Žygimantas Senasis]]
Радок 167: Радок 167:
|-
|-
| [[1544]] — [[1569]]
| [[1544]] — [[1569]]
| [[Image:Zygmunt II August.jpg|60px]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[Image:Cranach the Younger Sigismund II Augustus.jpg|60px|Жыгімонт ІІ. Каля 1553 г.]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[:be:Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонт II Аўгуст]]
| [[:be:Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонт II Аўгуст]]
| [[:lt:Žygimantas Augustas|Žygimantas Augustas]]
| [[:lt:Žygimantas Augustas|Žygimantas Augustas]]

Версія ад 19:53, 2 красавіка 2014

Вялікі князь літоўскі — найвышэйшы княжацкі тытул у Вялікім Княстве Літоўскім. Вялікі князь быў кіраўніком дзяржавы. Яму былі падначалены князі, магнаты, якія кіравалі асобнымі княствамі, землямі, вотчынамі.

Правы і абавязкі

Фрагмент пячаткі, якая прыпісваецца першаму вялікаму князю літоўскаму Міндоўгу (XIII ст.), з выявай гаспадара на стальцы.

Выбіраўся феадаламі, звычайна з сыноў ці блізкай радні папярэдняга вялікага князя. Меў шырокія паўнамоцтвы: весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, распараджацца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, дараваць дзяржаўную маёмасць, тытулы і званні, ажыццяўляць вышэйшы суд і памілаванне засуджаных. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго подпісам.

Прывілей 1447 г. і прывілей 1492 г. юрыдычна абмежавалі ўладу вялікага князя літоўскага. Паводле іх ён не меў права самастойна вырашаць найбольш важныя пытанні знешняй і ўнутранай палітыкі. Нягледзячы на тое, што заканадаўчыя акты, у тым ліку Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г., падкрэслівалі, што ўлада вялікага князя ад Бога, яго становішча было тыповым для абмежаванага феадальнага манарха, правы яго грунтаваліся на выбарнай аснове. Калі ў XIV ст. Рада Вялікага княства Літоўскага пры вялікім князе была толькі дарадчым органам, то пазней яе значэнне намнога павысілася, многія мерапрыемствы дзяржаўнага кіравання маглі быць здзейснены толькі з яе згоды. У адсутнасць вялікага князя рада фактычна была вышэйшым дзяржаўным органам і дзейнічала самастойна.

Ягайла — першы вялікі князь літоўскі і адначасова кароль польскі. Фрэска 1475 — 1480 гг.

Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце.

Пасля Крэўскай дынастычнай уніі 1385 г. з Польшчай 3 вялікія князі літоўскія станавіліся таксама каралямі польскімі: Ягайла (кароль польскі пад імём Уладзіслаў), яго сын Казімір і ўнук Аляксандр Казіміравіч.

Пасля Люблінскай уніі 1569 г. з Польшчай вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай дзяржавы — Рэчы Паспалітай.

Вялікі князь, акрамя гэтага тытула, меў тытулы па назве земляў, якімі валодаў. Напрыклад, Жыгімонт III Ваза меў тытулы караля польскага, вялікага князя літоўскага, рускага, прускага, жамойцкага, мазавецкага, інфлянцкага, наследнага гаспадара і караля шведскага, гоцкага, вандальскага, вялікага княжыча фінляндскага і інш.

Гаспадарскі тытул

Руіны вялікакняжацкага замка ў г. Навагрудку, ХІІІ — XIV ст. Гродзенская вобл.

Вялікія князі літоўскія мелі адмысловы тытул — гаспадар. Гэты тытул таксама ужывальны (у розных формах) у дзяржавах, культурна і палітычна арыентаваных на Вялікае княства: Малдавіі, Чэхіі, Наўгародчыне, Цвяры, Маскве. У старабеларускіх крыніцах сустракаецца таксама у скарочаных формах: "осподар", "сподар".

Тытул паходзіць ад грэчаскага дэспат — правінцыйны кіраўнік у Візантыі, зрэдчас — незалежны (напрыклад — Эпірскі дэспатат за часам Лацінскай імперыі), раней у Персіі. У царкоўнаславянскай мове (а праз яе у пісьмовай мове Кіева, Ноўгарада і інш. гарадоў (княстваў) Русі) зыходны грэчаскі тэрмін пераняты пачаткова як гаспадзін (тытул асобы, таксама — Гаспадзін Вялікі Ноўгарад).

Вежа вялікакняжацкага замка ў Вільні, ХІV — XV ст.

У Маскве пераняты таксама з беларускай формы як гасудар (вышэйшы тытул маскоўскага валадара, пазней — адзін з тытулаў). Мае таксама скарочаную форму судар (на узор беларускага спадар)

Гаспадар, як і яго скарочаныя беларускія формы (а роўна — іх маскоўскія адпаведнікі: гасудар, судар) ужываліся таксама як звычайны тытул шляхты.

Дынастыі

Герб Гедзімінавічаў «Калюмны».
Герб Ягелонаў.

У ХІІІ ст. сынам першага вялікага князя літоўскага Міндоўга быў Войшалк, які таксама стаў вялікім князем. Наступным пасля Войшалка быў Шварн Данілавіч (зяць Міндоўга), які належаў да галіцка-валынскіх князёў і быў адзіным вялікім князем літоўскім з роду Рурыкавічаў. Сынамі Будзівіда былі Віцень і, магчыма, Гедзімін. Родавыя сувязі астатніх вялікіх князёў літоўскіх ХІІІ ст. дакладна невядомы.

Пачынаючы з Гедзіміна (XIV ст.), усе вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі належаць да роду Гедзімінавічаў, а Ягайла, Казімір і наступныя — да Ягелонаў (галіны Гедзімінавічаў).

Вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі (1569 г.)

Гады кіравання Ілюстрацыя Беларуская мова Літоўская мова Польская мова
каля 1236 — 1263 Міндоўг. Гравюра 1578 г. Міндоўг Mindaugas Mendog
1263 — 1264 Транята. Гравюра 1578 г. Транята Treniota Treniota
1264 — 1266 Выява XV — XVІ ст., якая прыпісваецца Войшалку. Войшалк Vaišelga Wojsiełk
1267 — 1270 Шварн. Выява не пазней XIX ст. Раманавічы (Рурыкавічы) Шварн Данілавіч Švarnas Szwarno
1270 — 1282 Гравюра 1581 г. Трайдзень Traidenis Trojden
1280-е гг. [1] Даўмонт Daumantas Dowmunt
1282 — 1292[2] Будзівід Butvydas Pukuwer
1292 — 1294[3] Будзікід Butigeidis Butygejd
1294 — 1316 Віцень. Гравюра 1578 г. Віцень Vytenis Witenes
1316 — 1341 Гедзімін. Гравюра 1578 г. Гедзімінавічы Гедзімін (Ґедымін) Gediminas Giedymin
1341 — 1345 Гедзімінавічы Яўнут Jaunutis Jawnut
1345 — 1377[4] Альгерд. Гравюра 1578 г. Гедзімінавічы Пячатка з княжацкім знакам Альгерд Algirdas Olgierd
1377 — 1381[5] Багаслоўская гутарка з удзелам Ягайлы. Выява XV ст. Ягелоны Ягайла Jogaila Władysław II Jagiełło
1381 — 1382 Пячатка Кейстута. 1379 г. Гедзімінавічы Кейстут Kęstutis Kiejstut
1382 — 1392 Багаслоўская гутарка з удзелам Ягайлы. Выява XV ст. Ягелоны Ягайла Jogaila Władysław II Jagiełło
1392 — 1430 Вітаўт. Мініяцюра 1555 г. Гедзімінавічы Вітаўт Vytautas Witold
1430 — 1432 Свідрыгайла. Гравюра 1581 г. Гедзімінавічы Свідрыгайла (Сьвідрыгайла) Švitrigaila Świdrygiełło
1432 — 1440 Пячатка Жыгімонта Кейстутавіча. 1437 г. Гедзімінавічы Жыгімонт Кейстутавіч Žygimantas Kęstutaitis Zygmunt Kiejstutowicz
1440 — 1492 Казімір. Выява XV ст. Ягелоны Казімір Kazimieras Jogailaitis Kazimierz Jagiellończyk
1492 — 1506 Аляксандр і канцлер польскі Ян Ласкі. Малюнак 1506 г. Ягелоны Аляксандр Aleksandras Aleksander Jagiellończyk
1506 — 1548 Жыгімонт І. Паміж 1511 — 1537 гг. Ягелоны Жыгімонт I Стары Žygimantas Senasis Zygmunt Stary
1544 — 1569 Жыгімонт ІІ. Каля 1553 г. Ягелоны Жыгімонт II Аўгуст Žygimantas Augustas Zygmunt August

Вялікія князі літоўскія пасля Люблінскай уніі (1569 г.)

Зноскі

  1. ↑ Мяркуемы вялікі князь літоўскі, які ўпамінаецца ў Троіцкім і Васкрасенскім летапісы.
  2. ↑ Упамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1289 г.
  3. ↑ Упамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1289 г.
  4. ↑ Уладарыў разам з Кейстутам.
  5. ↑ Уладарыў разам з Кейстутам.

Гл. таксама

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Вялікія_князі_літоўскія&oldid=1769711"