Вялікія князі літоўскія: Розніца паміж версіямі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Замена на больш раннія выявы.
афармленне, стылявыя змены, дапаўненне
Радок 1: Радок 1:
'''Вялікі князь літоўскі''' — найвышэйшы княжацкі тытул у [[ВКЛ|Вялікім Княстве Літоўскім]]. Вялікі князь быў кіраўніком дзяржавы. Яму былі падначалены князі, магнаты, якія кіравалі асобнымі княствамі, землямі, вотчынамі.
'''Вялікі князь літоўскі''' — найвышэйшы княжацкі тытул у [[ВКЛ|Вялікім Княстве Літоўскім]]. Вялікі князь быў кіраўніком дзяржавы ў [[XIII ст.|XIII]] — [[XVIII ст.]] Яму былі падначалены князі, магнаты, якія кіравалі асобнымі княствамі, землямі, вотчынамі.


== Правы і абавязкі ==
== Правы і абавязкі ==
[[Выява:Seal of Mindaugas.jpg|thumb|Фрагмент пячаткі, якая прыпісваецца першаму вялікаму князю літоўскаму Міндоўгу ([[XIII ст.]]), з выявай гаспадара на стальцы.]]
[[Выява:Seal of Mindaugas.jpg|thumb|Фрагмент пячаткі, якая прыпісваецца першаму вялікаму князю літоўскаму Міндоўгу, XIII ст., з выявай гаспадара на стальцы. <small>Каля [[1255]].</small>]]
Выбіраўся феадаламі, звычайна з сыноў ці блізкай радні папярэдняга вялікага князя. Меў шырокія паўнамоцтвы: весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, распараджацца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, дараваць дзяржаўную маёмасць, тытулы і званні, ажыццяўляць вышэйшы суд і памілаванне засуджаных. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго подпісам.
Выбіраўся феадаламі, звычайна з сыноў ці блізкай радні папярэдняга вялікага князя. Меў шырокія паўнамоцтвы: весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, распараджацца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, дараваць дзяржаўную маёмасць, тытулы і званні, ажыццяўляць вышэйшы суд і памілаванне засуджаных. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго подпісам.


[[Прывілей 1447]] г. і [[прывілей 1492]] г. юрыдычна абмежавалі ўладу вялікага князя літоўскага. Паводле іх ён не меў права самастойна вырашаць найбольш важныя пытанні знешняй і ўнутранай палітыкі. Нягледзячы на тое, што заканадаўчыя акты, у тым ліку [[Статут Вялікага княства Літоўскага 1588]] г., падкрэслівалі, што ўлада вялікага князя ад Бога, яго становішча было тыповым для абмежаванага феадальнага манарха, правы яго грунтаваліся на выбарнай аснове. Калі ў XIV ст. [[Рада Вялікага княства Літоўскага]] пры вялікім князе была толькі дарадчым органам, то пазней яе значэнне намнога павысілася, многія мерапрыемствы дзяржаўнага кіравання маглі быць здзейснены толькі з яе згоды. У адсутнасць вялікага князя рада фактычна была вышэйшым дзяржаўным органам і дзейнічала самастойна.
[[Прывілей 1447]] г. і [[прывілей 1492]] г. юрыдычна абмежавалі ўладу вялікага князя літоўскага. Паводле іх ён не меў права самастойна вырашаць найбольш важныя пытанні знешняй і ўнутранай палітыкі. Нягледзячы на тое, што заканадаўчыя акты, у тым ліку [[Статут Вялікага княства Літоўскага 1588]] г., падкрэслівалі, што ўлада вялікага князя ад Бога, яго становішча было тыповым для абмежаванага феадальнага манарха, правы яго грунтаваліся на выбарнай аснове. Калі ў XIV ст. [[Рада Вялікага княства Літоўскага]] пры вялікім князе была толькі дарадчым органам, то пазней яе значэнне намнога павысілася, многія мерапрыемствы дзяржаўнага кіравання маглі быць здзейснены толькі з яе згоды. У адсутнасць вялікага князя рада фактычна была вышэйшым дзяржаўным органам і дзейнічала самастойна.
[[Image:Jogaila of Lithuania.Image from around 1475-1480.jpg|thumb|150 px|left|Ягайла — першы вялікі князь літоўскі і адначасова кароль польскі. <small>[[Фрэска]] [[1475]] — [[1480]] гг.</small>]]
Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце.


Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце.
Пасля [[Крэўская унія|Крэўскай дынастычнай уніі]] [[1385]] г. з Польшчай 3 вялікія князі літоўскія станавіліся таксама каралямі польскімі: [[Ягайла]] (кароль польскі пад імём Уладзіслаў), яго сын [[Казімір IV Ягелончык|Казімір]] і ўнук [[Аляксандр Ягелончык|Аляксандр Казіміравіч]].

Пасля [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] [[1569]] г. з Польшчай вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай дзяржавы — [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]].

Вялікі князь, акрамя гэтага тытула, меў тытулы па назве земляў, якімі валодаў. Напрыклад, [[Жыгімонт III Ваза]] меў тытулы караля польскага, вялікага князя літоўскага, рускага, прускага, жамойцкага, мазавецкага, інфлянцкага, наследнага гаспадара і караля шведскага, гоцкага, вандальскага, вялікага княжыча фінляндскага і інш.


== Гаспадарскі тытул ==
== Гаспадарскі тытул ==
Радок 24: Радок 18:


''Гаспадар'', як і яго скарочаныя беларускія формы (а роўна — іх маскоўскія адпаведнікі: ''гасудар'', ''судар'') ужываліся таксама як звычайны тытул [[шляхта|шляхты]].
''Гаспадар'', як і яго скарочаныя беларускія формы (а роўна — іх маскоўскія адпаведнікі: ''гасудар'', ''судар'') ужываліся таксама як звычайны тытул [[шляхта|шляхты]].

Акрамя гэтага, вялікі князь літоўскі меў тытулы па назве земляў, якімі валодаў. Напрыклад, [[Жыгімонт III Ваза]] меў тытулы караля польскага, вялікага князя літоўскага, рускага, прускага, жамойцкага, мазавецкага, інфлянцкага, наследнага гаспадара і караля шведскага, гоцкага, вандальскага, вялікага княжыча фінляндскага і інш.


== Дынастыі ==
== Дынастыі ==
Радок 32: Радок 28:
Пачынаючы з Гедзіміна (XIV ст.), усе вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі належаць да роду [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]], а Ягайла, [[Казімір Ягелончык|Казімір]] і наступныя — да [[Ягелоны|Ягелонаў]] (галіны Гедзімінавічаў).
Пачынаючы з Гедзіміна (XIV ст.), усе вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі належаць да роду [[Гедзімінавічы|Гедзімінавічаў]], а Ягайла, [[Казімір Ягелончык|Казімір]] і наступныя — да [[Ягелоны|Ягелонаў]] (галіны Гедзімінавічаў).


== Вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі (1569 г.) ==
== Вялікія князі літоўскія [[Кароль Польшчы|каралі польскія]] ==
[[Image:Jogaila of Lithuania.Image from around 1475-1480.jpg|thumb|left|Ягайла — першы вялікі князь літоўскі і адначасова кароль польскі. <small>[[Фрэска]] [[1475]] — [[1480]] гг., [[замак]] [[Вавель]], г. [[Кракаў]], [[Малапольскае ваяводства]], Польшча.</small>]]
Пасля [[Крэўская унія|Крэўскай дынастычнай уніі]] [[1385]] г. з Польшчай 3 вялікія князі літоўскія станавіліся таксама каралямі польскімі:

* [[Ягайла|Ягайла Альгердавіч]] — вялікі князь літоўскі з [[1377]] г., у [[1386]] паводле Крэўскай уніі абраны каралём польскім пад імём Уладзіслаў ІІ Ягайла, да [[1392]] з'яўляўся адначасова каралём польскім і вялікім князем літоўскім, у 1392 паводле [[Востраўскае пагадненне|Востраўскага пагаднення]] перадаў пасаду вялікага князя літоўскага стрыечнаму брату [[Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўту Кейстутавічу]];

* [[Казімір IV Ягелончык|Казімір Ягайлавіч]] — вялікі князь літоўскі з [[1440]], а з [[1447]] — і кароль польскі пад імём Казімір IV Ягеллончык;
[[Image:Cranach the Younger Sigismund II Augustus.jpg|thumb|Жыгімонт ІІ Аўгуст — першы кароль польскі і вялікі князь літоўскі ў Рэчы Паспалітай. <small>[[Лукас Кранах Малодшы|Л. Кранах Малодшы]], каля [[1553]]. [[Музей Чартарыйскіх]], Кракаў.</small>]]
* [[Аляксандр Ягелончык|Аляксандр Казіміравіч]] — вялікі князь літоўскі з [[1492]], а з [[1501]] — і кароль польскі пад імём Аляксандр Ягеллончык.

Яшчэ 2 вялікія князі літоўскія былі абраны каралямі польскімі практычна адразу:

* [[Жыгімонт I Стары|Жыгімонт I Стары Казіміравіч]] — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з [[1506]] (каранаваны як кароль польскі ў [[1507]]);

* [[Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонт II Аўгуст Жыгімонтавіч]] — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з [[1548]].

Пасля [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] [[1569]] г. з Польшчай вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай дзяржавы — [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Тытул правіцеля ў Рэчы Паспалітай называўся ''кароль польскі і вялікі князь літоўскі'' (з дабаўленнем тытулаў па іншых землях, якімі ён правіў). Першым каралём польскім і вялікім князем літоўскім у Рэчы Паспалітай стаў Жыгімонт ІІ Аўгуст.

== Спіс вялікіх князёў літоўскіх да Люблінскай уніі ==
{| class="wikitable sortable"
{| class="wikitable sortable"
! Гады кіравання
! Гады кіравання
Радок 167: Радок 181:
|-
|-
| [[1544]] — [[1569]]
| [[1544]] — [[1569]]
| [[Image:Cranach the Younger Sigismund II Augustus.jpg|60px|Жыгімонт ІІ. Каля 1553 г.]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[Image:Zygmunt August I.jpg|60px|Жыгімонт ІІ. 1550-я гг.]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[:be:Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонт II Аўгуст]]
| [[:be:Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонт II Аўгуст]]
| [[:lt:Žygimantas Augustas|Žygimantas Augustas]]
| [[:lt:Žygimantas Augustas|Žygimantas Augustas]]
Радок 174: Радок 188:
|}
|}


== Вялікія князі літоўскія пасля Люблінскай уніі (1569 г.) ==
== Спіс вялікіх князёў літоўскіх пасля Люблінскай уніі ==
[[Выява:Гродно Старый замок 02.jpg|thumb|Вялікакняжацкі і каралеўскі [[Стары замак, Гродна|замак ХІV — XVІІІ ст. у г. Гродне (Стары замак)]].]]
[[Выява:Новы замак(Гародня) 1.jpg|thumb|Каралеўскі і вялікакняжацкі [[Новы замак, Гродна|палац XVІІІ ст. у Гродне (Новы замак)]].]]
* [[Генрых III Валуа|Генрых Валуа]] ([[1573]]) — адначасова кароль польскі.
* [[Генрых III Валуа|Генрых Валуа]] ([[1573]]) — адначасова кароль польскі.
* [[Стэфан Баторый]] ([[1576]]—[[1586]]) — адначасова кароль польскі.
* [[Стэфан Баторый]] ([[1576]]—[[1586]]) — адначасова кароль польскі.

Версія ад 13:17, 6 красавіка 2014

Вялікі князь літоўскі — найвышэйшы княжацкі тытул у Вялікім Княстве Літоўскім. Вялікі князь быў кіраўніком дзяржавы ў XIIIXVIII ст. Яму былі падначалены князі, магнаты, якія кіравалі асобнымі княствамі, землямі, вотчынамі.

Правы і абавязкі

Фрагмент пячаткі, якая прыпісваецца першаму вялікаму князю літоўскаму Міндоўгу, XIII ст., з выявай гаспадара на стальцы. Каля 1255.

Выбіраўся феадаламі, звычайна з сыноў ці блізкай радні папярэдняга вялікага князя. Меў шырокія паўнамоцтвы: весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, распараджацца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, дараваць дзяржаўную маёмасць, тытулы і званні, ажыццяўляць вышэйшы суд і памілаванне засуджаных. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго подпісам.

Прывілей 1447 г. і прывілей 1492 г. юрыдычна абмежавалі ўладу вялікага князя літоўскага. Паводле іх ён не меў права самастойна вырашаць найбольш важныя пытанні знешняй і ўнутранай палітыкі. Нягледзячы на тое, што заканадаўчыя акты, у тым ліку Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г., падкрэслівалі, што ўлада вялікага князя ад Бога, яго становішча было тыповым для абмежаванага феадальнага манарха, правы яго грунтаваліся на выбарнай аснове. Калі ў XIV ст. Рада Вялікага княства Літоўскага пры вялікім князе была толькі дарадчым органам, то пазней яе значэнне намнога павысілася, многія мерапрыемствы дзяржаўнага кіравання маглі быць здзейснены толькі з яе згоды. У адсутнасць вялікага князя рада фактычна была вышэйшым дзяржаўным органам і дзейнічала самастойна.

Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце.

Гаспадарскі тытул

Руіны вялікакняжацкага замка ў г. Навагрудку, ХІІІ — XIV ст. Гродзенская вобл.

Вялікія князі літоўскія мелі адмысловы тытул — гаспадар. Гэты тытул таксама ужывальны (у розных формах) у дзяржавах, культурна і палітычна арыентаваных на Вялікае княства: Малдавіі, Чэхіі, Наўгародчыне, Цвяры, Маскве. У старабеларускіх крыніцах сустракаецца таксама у скарочаных формах: "осподар", "сподар".

Тытул паходзіць ад грэчаскага дэспатправінцыйны кіраўнік у Візантыі, зрэдчас — незалежны (напрыклад — Эпірскі дэспатат за часам Лацінскай імперыі), раней у Персіі. У царкоўнаславянскай мове (а праз яе у пісьмовай мове Кіева, Ноўгарада і інш. гарадоў (княстваў) Русі) зыходны грэчаскі тэрмін пераняты пачаткова як гаспадзін (тытул асобы, таксама — Гаспадзін Вялікі Ноўгарад).

Вежа вялікакняжацкага замка ў Вільні, ХІVXV ст.

У Маскве пераняты таксама з беларускай формы як гасудар (вышэйшы тытул маскоўскага валадара, пазней — адзін з тытулаў). Мае таксама скарочаную форму судар (на узор беларускага спадар)

Гаспадар, як і яго скарочаныя беларускія формы (а роўна — іх маскоўскія адпаведнікі: гасудар, судар) ужываліся таксама як звычайны тытул шляхты.

Акрамя гэтага, вялікі князь літоўскі меў тытулы па назве земляў, якімі валодаў. Напрыклад, Жыгімонт III Ваза меў тытулы караля польскага, вялікага князя літоўскага, рускага, прускага, жамойцкага, мазавецкага, інфлянцкага, наследнага гаспадара і караля шведскага, гоцкага, вандальскага, вялікага княжыча фінляндскага і інш.

Дынастыі

Герб Гедзімінавічаў «Калюмны».
Герб Ягелонаў.

У ХІІІ ст. сынам першага вялікага князя літоўскага Міндоўга быў Войшалк, які таксама стаў вялікім князем. Наступным пасля Войшалка быў Шварн Данілавіч (зяць Міндоўга), які належаў да галіцка-валынскіх князёў і быў адзіным вялікім князем літоўскім з роду Рурыкавічаў. Сынамі Будзівіда былі Віцень і, магчыма, Гедзімін. Родавыя сувязі астатніх вялікіх князёў літоўскіх ХІІІ ст. дакладна невядомы.

Пачынаючы з Гедзіміна (XIV ст.), усе вялікія князі літоўскія да Люблінскай уніі належаць да роду Гедзімінавічаў, а Ягайла, Казімір і наступныя — да Ягелонаў (галіны Гедзімінавічаў).

Вялікія князі літоўскія — каралі польскія

Ягайла — першы вялікі князь літоўскі і адначасова кароль польскі. Фрэска 14751480 гг., замак Вавель, г. Кракаў, Малапольскае ваяводства, Польшча.

Пасля Крэўскай дынастычнай уніі 1385 г. з Польшчай 3 вялікія князі літоўскія станавіліся таксама каралямі польскімі:

Жыгімонт ІІ Аўгуст — першы кароль польскі і вялікі князь літоўскі ў Рэчы Паспалітай. Л. Кранах Малодшы, каля 1553. Музей Чартарыйскіх, Кракаў.

Яшчэ 2 вялікія князі літоўскія былі абраны каралямі польскімі практычна адразу:

Пасля Люблінскай уніі 1569 г. з Польшчай вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай дзяржавы — Рэчы Паспалітай. Тытул правіцеля ў Рэчы Паспалітай называўся кароль польскі і вялікі князь літоўскі (з дабаўленнем тытулаў па іншых землях, якімі ён правіў). Першым каралём польскім і вялікім князем літоўскім у Рэчы Паспалітай стаў Жыгімонт ІІ Аўгуст.

Спіс вялікіх князёў літоўскіх да Люблінскай уніі

Гады кіравання Ілюстрацыя Беларуская мова Літоўская мова Польская мова
каля 12361263 Міндоўг. Гравюра 1578 г. Міндоўг Mindaugas Mendog
12631264 Транята. Гравюра 1578 г. Транята Treniota Treniota
12641266 Выява XV — XVІ ст., якая прыпісваецца Войшалку. Войшалк Vaišelga Wojsiełk
12671270 Шварн. Выява не пазней XIX ст. Раманавічы (Рурыкавічы) Шварн Данілавіч Švarnas Szwarno
12701282 Гравюра 1581 г. Трайдзень Traidenis Trojden
1280-е гг. [1] Даўмонт Daumantas Dowmunt
12821292[2] Будзівід Butvydas Pukuwer
12921294[3] Будзікід Butigeidis Butygejd
12941316 Віцень. Гравюра 1578 г. Віцень Vytenis Witenes
13161341 Гедзімін. Гравюра 1578 г. Гедзімінавічы Гедзімін (Ґедымін) Gediminas Giedymin
13411345 Гедзімінавічы Яўнут Jaunutis Jawnut
13451377[4] Альгерд. Гравюра 1578 г. Гедзімінавічы Пячатка з княжацкім знакам Альгерд Algirdas Olgierd
13771381[5] Багаслоўская гутарка з удзелам Ягайлы. Выява XV ст. Ягелоны Ягайла Jogaila Władysław II Jagiełło
13811382 Пячатка Кейстута. 1379 г. Гедзімінавічы Кейстут Kęstutis Kiejstut
13821392 Багаслоўская гутарка з удзелам Ягайлы. Выява XV ст. Ягелоны Ягайла Jogaila Władysław II Jagiełło
13921430 Вітаўт. Мініяцюра 1555 г. Гедзімінавічы Вітаўт Vytautas Witold
14301432 Свідрыгайла. Гравюра 1581 г. Гедзімінавічы Свідрыгайла (Сьвідрыгайла) Švitrigaila Świdrygiełło
14321440 Пячатка Жыгімонта Кейстутавіча. 1437 г. Гедзімінавічы Жыгімонт Кейстутавіч Žygimantas Kęstutaitis Zygmunt Kiejstutowicz
14401492 Казімір. Выява XV ст. Ягелоны Казімір Kazimieras Jogailaitis Kazimierz Jagiellończyk
14921506 Аляксандр і канцлер польскі Ян Ласкі. Малюнак 1506 г. Ягелоны Аляксандр Aleksandras Aleksander Jagiellończyk
15061548 Жыгімонт І. Паміж 1511 — 1537 гг. Ягелоны Жыгімонт I Стары Žygimantas Senasis Zygmunt Stary
15441569 Жыгімонт ІІ. 1550-я гг. Ягелоны Жыгімонт II Аўгуст Žygimantas Augustas Zygmunt August

Спіс вялікіх князёў літоўскіх пасля Люблінскай уніі

Вялікакняжацкі і каралеўскі замак ХІV — XVІІІ ст. у г. Гродне (Стары замак).
Каралеўскі і вялікакняжацкі палац XVІІІ ст. у Гродне (Новы замак).

Зноскі

  1. Мяркуемы вялікі князь літоўскі, які ўпамінаецца ў Троіцкім і Васкрасенскім летапісы.
  2. Упамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1289 г.
  3. Упамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1289 г.
  4. Уладарыў разам з Кейстутам.
  5. Уладарыў разам з Кейстутам.

Гл. таксама