Грэнландыя (востраў): Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Infovarius (размовы | уклад) Infovarius перайменаваў старонку Востраў Грэнландыя у Грэнландыя па-над перасылкай: в основном про страну |
крыніца — be-x-old:Грэнляндыя (востраў) |
||
| Радок 1: | Радок 1: | ||
{{значэнні|Грэнландыя}} |
|||
{{Востраў |
|||
|Назва = Грэнландыя |
|||
|Нацыянальная назва = {{lang-kl|Kalaallit Nunaat}} <br />{{lang-da|Grønland}} |
|||
|Карта = Greenland (orthographic projection).svg |
|||
|Пазіцыйная карта = Грэнландыя |
|||
|Краіна = Данія |
|||
|Суб'ект краіны = Грэнландыя, адміністрацыйная адзінка |
|||
|Адміністрацыйная адзінка = |
|||
|UTC = |
|||
|Акваторыя = Атлантычны акіян |
|||
|Акваторыя 1 = Паўночны Ледавіты акіян |
|||
|lat_dir = N|lat_deg = 72|lat_min = 27|lat_sec = 0 |
|||
|lon_dir = W|lon_deg = 40|lon_min = 30|lon_sec = 0 |
|||
|CoordScale = 20000000 |
|||
|Пазіцыйная карта = 0 |
|||
|Пазіцыйная карта 1 = Данія Грэнландыя |
|||
|Плошча = 2130800 |
|||
|Найвышэйшы пункт = 3383 |
|||
|Насельніцтва = 57600 |
|||
|Год = 2010 |
|||
|Выява = |
|||
|Подпіс выявы = |
|||
|Катэгорыя на Вікісховішчы = Greenland |
|||
}} |
|||
'''Грэнландыя''' — [[востраў]] ў [[Атлантычны акіян|Атлантычным]] і [[Арктычны акіян|Арктычным]] акіянах. З'яўляецца найбуйнейшым востравам [[Зямля|Зямлі]]. Належыць [[Данія|Даніі]] і ўваходзіць у яе аўтаномную адзінку [[Грэнландыя]]. Плошча вострава — 2 130 800 км². |
|||
Найбуйнейшае паселішча вострава — [[Нук]] (15 105 чалавек, [[2009]]), размешчана на паўвостраве ў заходняй частцы Грэнландыі. |
|||
== Геалогія == |
|||
[[Выява:Greenland 42.74746W 71.57394N.jpg|thumb|злева|300px|Фотаздымак з космасу]] |
|||
Грэнландыя размяшчаецца амаль цалкам у паўночна-ўсходняй частцы [[Канадскі шчыт|Канадскага шчыта]], толькі на ўсходзе і поўначы развіты зоны [[Каледонская складкаватасць|каледонской складкаватасці]]. [[Горныя пароды|Пароды]], якія складаюць шчыт, прадстаўлены [[гнейс]]амі, [[кварцыт]]амі, [[мармур]]ам і [[граніт]]амі [[архей]]скага і ранне[[пратэразой]]скага ўзросту, [[вулкан, геалогія|вулканагенна]]-асадкавымі тоўшчамі сярэднепратэразойскага ўзросту. Усходняя зона [[каледаніды|каледанідаў]] аддзеленая ад шчыта глыбінным разломам. Вобласці каледонской [[геасінкліналь|геасінкліналі]] выкананы тэрыгеннымі і карбанатнымі тоўшчамі позняга пратэразою і карбанатнымі пародамі [[кембрый|кембрыю]] і [[ардовік]]у, змятымі ў [[сілур]]ы ў зморшчыны. У [[дэвон]]у ў міжгорных упадзінах адбывалася назапашванне [[кантынентальныя пароды|кантынентальных парод]]. З канца [[палеазой|палеазою]] адбываецца платформеннае развіццё. У [[мезазой|мезазою]] адкладваліся [[пясок|пясчана]]-[[гліна|гліністыя]] пароды. У [[кайназой|кайназоі]] Грэнландыя паднялася, адбыліся расколы, з якімі звязана выліванне [[базальт]]аў. |
|||
[[Карысныя выкапні]] прымеркаваны да парод архейска-раннепратэразойскага ўзросту ([[крыяліт]] на поўдні Грэнландыі; [[графіт]], [[мармур]] — у заходняй Грэнландыі); з мезазоем звязаныя радовішчы [[Буры вугаль|бурых вуглёў]]. Ва ўсходняй зоне каледанідаў выяўлены радовішчы [[свінец|свінцова]]-[[цынк]]авых і [[уранавая руда|ўранавых руд]]. Выяўлены таксама паклады [[нафта|нафты]], [[прыродны газ|газу]]. |
|||
== Абледзяненне і рэльеф == |
|||
[[Выява:Topographic map of Greenland bedrock.jpg|thumb|300px|злева|Грэнландыя пад ледавіковым шчытом]] |
|||
У антрапагенны час пачалося злядзяненне, якое схавала пад ільдом большую частку Грэнландыі; [[ледавік]]амі пакрыта 1834 тыс. км² (у тым ліку 1 726 тыс. км² [[ледавіковым Востраў шчытом|ледавіковым шчытом]], якія займаюць усю ўнутраную частку і некаторыя берагавыя раёны — 81% тэрыторыі вострава). Паверхня ледавіковага шчыта паступова павялічваецца ад берагоў углыб вострава. Найбольш высокі ўчастак шчыта мае форму пакатага скляпення, выцягнутага з поўначы на поўдзень і падзеленага пад 66° — 67° 30' паўночнай шыраты папярочным паніжэннем на 2 шырокія купалы. Паўночны купал дасягае вышыні 3300 м (пад 71° паўночнай шыраты і 39° заходняй даўгаты), паўднёвы — 2730 м (пад 64° паўночнай шыраты і 44° заходняй даўгаты). Ложа ледніка мае ўвогнутую форму. У заходніх краёў яго паверхня ляжыць на вышыні 600 м, ля ўсходняга і ў раёне паўднёвага купалоў — 1000 м, у цэнтры вострава — 0—100 м (месцамі ніжэй за ўзровень акіяна). Сярэдняя таўшчыня ледавіка 2300 м, найбольшая — 3400 м. Аб'ём лёду 2 600 000 км³. Паверхня пакрыта пластом снегу, які пад уздзеяннем вятроў утварае невялікія ўзгорачкі (застругі). Ніжэй за ўзровень 1800—2000 м яна слаба раздзеленая воднымі струменямі, якія ўзнікаюць улетку пры раставанні снегу і лёду, а каля краёў (на вышыні 1000—1500 м) разбіта расколінамі глыбінёй да 30—40 м [[Фірнавая мяжа]] на ледавіку ляжыць на вышыні 1200—1500 м. Верхнія пласты лёду зрушваюцца ад цэнтру да заходніх і ўсходніх бакоў ледавіка з сярэдняй хуткасцю каля 150 м у год. У краёў хуткасць узрастае, на асобных участках у рух прыходзіць уся тоўшча лёду і ўтвараюцца вывадныя ледавікі — вузкія, даўгаватыя атожылкі шчыта, якія па [[даліна]]х дасягаюць акіяна. Вывадныя ледавікі рухаюцца з хуткасцю 20—40 м у суткі і даюць пачатак [[айсберг]]ам (да 100—135 м вышыні над узроўнем акіяна), якія выносяцца ў паўночную частку [[Атлантычны акіян|Атлантыкі]] і ўяўляюць вялікую небяспеку для [[суднаходства]]. На паўночным схіле шчыта лёд слабарухомы. |
|||
Усходняе [[узбярэжжа|ўзбярэжжа]] абмываецца халодным [[Усходне-Грэнландскае цячэнне|Усходне-Грэнландскім цячэннем]] і амаль на працягу ўсяго года заблакавана плывучымі льдамі, якія прыносяцца з цэнтральнай часткі [[Арктычны акіян|Арктычнага акіяна]]. Больш даступна з мора паўднёва-заходняе ўзбярэжжа, якое абмывае цёплымі водамі [[Заходне-Грэнландскае цячэнне|Заходне-Грэнландскага цячэння]]. Паўночнае ўзбярэжжа вострава заблакавана лёдам на працягу ўсяго года. Берагі моцна парэзаныя глыбокімі і доўгімі [[фіёрд]]амі, якія даходзяць да краёў ледзянога шчыта. Агульная працягласць берагавой лініі дасягае 39 тыс. км. |
|||
[[Выява:Greenland scenery.jpg|thumb|250px|[[Ландшафт]] паблізу [[Нанарталік]]а ў паўднёвай частцы вострава — горы і плывучыя льды]] |
|||
Участкі непакрытай лёдам сушы працягваюцца ў выглядзе бесперапыннай паласы ўздоўж [[бераг]]оў вострава, дасягаючы месцамі шырыні 200—250 км. Найбольш значныя тэрыторыі яны займаюць на паўднёвым захадзе і поўначы вострава і ўяўляюць сабой [[пласкагор'е|пласкагор'і]] вышынёй 400—600 м, якія чаргуюцца з горнымі масівамі вышынёй да 1700—2000 м. Усходняе ўзбярэжжа ўтварае пакрытыя горнымі ледавікамі хрыбты, у адным з якіх — [[хрыбет Уоткінс]] — размешчаная найвышэйшая вяршыня Грэнландыі і ўсёй [[Арктыка|Арктыкі]] — [[гара]] [[Гунб'эрн]], 3700 м. На захадзе старажытны крышталічны шчыт выходзіць на паверхню, утвараючы шырокі, але перарывісты пас масіваў і [[нагор'е|нагор'яў]] ўзбярэжжа [[мора Бафіна]]. Паўночны бераг Грэнландыі — [[Зямля Піры]] — таксама вольны ад ледзянога покрыва, дзякуючы нізкай вільготнасці паветра, няздольнага папаўняць расход лёду, а таксама маларухомасць паўночнага края лядовага шчыта. |
|||
== Клімат == |
|||
[[Клімат]] узбярэжжаў марскі, субарктычны (на поўдзень ад 68° паўночнай шыраты) і арктычны; ў вобласці ледавіковага шчыта — кантынентальны арктычны. Востраў часта перасякаюць [[цыклоны]], якія суправаджаюцца моцнымі вятрамі, рэзкімі зменамі [[тэмпература|тэмпературы]] і выпадзеннем ападкаў. Для вобласці ледавіковага шчыта характэрны адмоўныя значэнні гадавога [[радыяцыйны баланс|радыяцыйнага балансу]]. Ахалоджванне паветра над ледавіком выклікае ўтварэнне [[антыцыклон]]аў. Сярэдняя тэмпература студзеня на ўзбярэжжы ад −7 °C на поўдні да −36 °C на поўначы, а ліпеня ад 10 °C на поўдні да 3 °C на паўночным захадзе. У цэнтры Грэнландыі сярэдняя тэмпература лютага −47 °C (абсалютны мінімум −70 °C), ліпеня −12 °C. Гадавая колькасць ападкаў на поўдні — 800—1100 мм, на поўначы — 150—250 мм, на ледавіку — 300—400 мм (амаль выключна — у выглядзе [[снег]]у). Паўднёва-ўсходні ўскраек Грэнландыі атрымлівае больш за 2500 мм ападкаў у год. У тоўшчы ледавіковага шчыта да самой ложы тэмпература ніжэй −10 °C. Расход лёду ў краёвай частцы шчыта, які выклікаецца летнім раставаннем і аддзяленнем [[айсберг]]аў, не кампенсуецца назапашваннем льдоў у глыбіні Грэнландыі, і ледавік хутка памяншаецца — за перыяд з 2000 г. па 2008 г. 1,5 × 10³ км³. Запасу вады ў ледавіковым шчыце Грэнландыі (2,5 × 10<sup>6</sup> км³) хопіць, каб павысіць узровень [[Сусветны акіян|Сусветнага акіяна]] на 7 м. |
|||
== Расліннасць == |
|||
Расліннасць у Грэнландыі прымеркаваная да месцаў, вольных ад лёду. На крайнім поўдні сустракаюцца [[бяроза, дрэва|бярозавае]] [[крывалессе]], зараснікі [[рабіна|рабіны]], [[алешына|алешыны]], [[вербалоз|вярбы]] і [[ядловец|ядлоўца]], а таксама [[асаковыя]] і [[мятлюжкавыя|мятлюжкова]]-разнатраўныя лугі. На ўзбярэжжы да 80° паўночнай шыраты пераважае [[тундра]], на поўдні — [[хмызнякі|хмызняковая]] ([[карлікавая бяроза]], [[дурніцы]], [[вадзяніка]] і іншыя), на поўначы — [[Імхі|імхова]]-[[лішайнік]]авая, на паўночным узбярэжжы — разрэджаная расліннасць арктычных [[пустыня]]ў. |
|||
== Жывёльны свет == |
|||
[[Выява:Bowheads42.jpg|thumb|злева|Пара грэнландскіх кітоў]] |
|||
Берагі насяляюць [[паўночны алень]], [[мускусны бык]] (на поўначы), [[белы мядзведзь]] (намаляваны на гербе), [[пясец]], [[палярны воўк]], [[лемінг]], у прыбярэжных водах — [[грэнландскі кіт]], [[грэнландскі цюлень]], [[морж]] і інш (усяго 30 відаў [[сысуны|сысуноў]]). З [[птушкі|птушак]] асабліва распаўсюджаны [[гагі]], [[чайкі]] і [[курапатка белая|белыя курапаткі]]. З [[рыбы|рыб]] прамысловае значэнне маюць [[траска]], [[палтус]], [[мойва]], [[сёмга]], [[акулы|акула]]. [[Крэветкі]]. |
|||
== Цікавыя факты == |
|||
У Грэнландыі быў зняты кліп гурта [[30 Seconds to Mars]] «A Beautiful Lie». |
|||
== Спасылкі == |
|||
{{Commons|Category:Greenland}} |
|||
* {{З|ВСЭ|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Гренландия/|загаловак=Грэнландыя}} |
|||
* {{З|Кругасвет|http://krugosvet.ru/enc/Earth_sciences/geografiya/GRENLANDIYA.html|загаловак=ГРЭНЛАНДЫЯ}} |
|||
{{Паўночны Ледавіты акіян}} |
|||
[[Катэгорыя:Астравы Грэнландыі]] |
|||
Версія ад 18:08, 1 ліпеня 2014
| Грэнландыя | |
|---|---|
| У параметры «Нацыянальная назва» парушаны сінтаксіс: яго дакладнае запаўненне: «код мовы/назва/код другой мовы/назва». Калі ласка, выпраўце гэтую памылку! | |
.svg) | |
| Характарыстыкі | |
| Плошча | 2 130 800 км² |
| Найвышэйшы пункт | 3 383 м |
| Насельніцтва | 57 600 чал. |
| Шчыльнасць насельніцтва | 0,03 чал./км² |
| Размяшчэнне | |
| 72°27′ пн. ш. 40°30′ з. д.HGЯO | |
| Акваторыя | Атлантычны акіян |
| Краіна | |
 | |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Грэнландыя — востраў ў Атлантычным і Арктычным акіянах. З'яўляецца найбуйнейшым востравам Зямлі. Належыць Даніі і ўваходзіць у яе аўтаномную адзінку Грэнландыя. Плошча вострава — 2 130 800 км².
Найбуйнейшае паселішча вострава — Нук (15 105 чалавек, 2009), размешчана на паўвостраве ў заходняй частцы Грэнландыі.
Геалогія
Грэнландыя размяшчаецца амаль цалкам у паўночна-ўсходняй частцы Канадскага шчыта, толькі на ўсходзе і поўначы развіты зоны каледонской складкаватасці. Пароды, якія складаюць шчыт, прадстаўлены гнейсамі, кварцытамі, мармурам і гранітамі архейскага і раннепратэразойскага ўзросту, вулканагенна-асадкавымі тоўшчамі сярэднепратэразойскага ўзросту. Усходняя зона каледанідаў аддзеленая ад шчыта глыбінным разломам. Вобласці каледонской геасінкліналі выкананы тэрыгеннымі і карбанатнымі тоўшчамі позняга пратэразою і карбанатнымі пародамі кембрыю і ардовіку, змятымі ў сілуры ў зморшчыны. У дэвону ў міжгорных упадзінах адбывалася назапашванне кантынентальных парод. З канца палеазою адбываецца платформеннае развіццё. У мезазою адкладваліся пясчана-гліністыя пароды. У кайназоі Грэнландыя паднялася, адбыліся расколы, з якімі звязана выліванне базальтаў.
Карысныя выкапні прымеркаваны да парод архейска-раннепратэразойскага ўзросту (крыяліт на поўдні Грэнландыі; графіт, мармур — у заходняй Грэнландыі); з мезазоем звязаныя радовішчы бурых вуглёў. Ва ўсходняй зоне каледанідаў выяўлены радовішчы свінцова-цынкавых і ўранавых руд. Выяўлены таксама паклады нафты, газу.
Абледзяненне і рэльеф
У антрапагенны час пачалося злядзяненне, якое схавала пад ільдом большую частку Грэнландыі; ледавікамі пакрыта 1834 тыс. км² (у тым ліку 1 726 тыс. км² ледавіковым шчытом, якія займаюць усю ўнутраную частку і некаторыя берагавыя раёны — 81% тэрыторыі вострава). Паверхня ледавіковага шчыта паступова павялічваецца ад берагоў углыб вострава. Найбольш высокі ўчастак шчыта мае форму пакатага скляпення, выцягнутага з поўначы на поўдзень і падзеленага пад 66° — 67° 30' паўночнай шыраты папярочным паніжэннем на 2 шырокія купалы. Паўночны купал дасягае вышыні 3300 м (пад 71° паўночнай шыраты і 39° заходняй даўгаты), паўднёвы — 2730 м (пад 64° паўночнай шыраты і 44° заходняй даўгаты). Ложа ледніка мае ўвогнутую форму. У заходніх краёў яго паверхня ляжыць на вышыні 600 м, ля ўсходняга і ў раёне паўднёвага купалоў — 1000 м, у цэнтры вострава — 0—100 м (месцамі ніжэй за ўзровень акіяна). Сярэдняя таўшчыня ледавіка 2300 м, найбольшая — 3400 м. Аб'ём лёду 2 600 000 км³. Паверхня пакрыта пластом снегу, які пад уздзеяннем вятроў утварае невялікія ўзгорачкі (застругі). Ніжэй за ўзровень 1800—2000 м яна слаба раздзеленая воднымі струменямі, якія ўзнікаюць улетку пры раставанні снегу і лёду, а каля краёў (на вышыні 1000—1500 м) разбіта расколінамі глыбінёй да 30—40 м Фірнавая мяжа на ледавіку ляжыць на вышыні 1200—1500 м. Верхнія пласты лёду зрушваюцца ад цэнтру да заходніх і ўсходніх бакоў ледавіка з сярэдняй хуткасцю каля 150 м у год. У краёў хуткасць узрастае, на асобных участках у рух прыходзіць уся тоўшча лёду і ўтвараюцца вывадныя ледавікі — вузкія, даўгаватыя атожылкі шчыта, якія па далінах дасягаюць акіяна. Вывадныя ледавікі рухаюцца з хуткасцю 20—40 м у суткі і даюць пачатак айсбергам (да 100—135 м вышыні над узроўнем акіяна), якія выносяцца ў паўночную частку Атлантыкі і ўяўляюць вялікую небяспеку для суднаходства. На паўночным схіле шчыта лёд слабарухомы.
Усходняе ўзбярэжжа абмываецца халодным Усходне-Грэнландскім цячэннем і амаль на працягу ўсяго года заблакавана плывучымі льдамі, якія прыносяцца з цэнтральнай часткі Арктычнага акіяна. Больш даступна з мора паўднёва-заходняе ўзбярэжжа, якое абмывае цёплымі водамі Заходне-Грэнландскага цячэння. Паўночнае ўзбярэжжа вострава заблакавана лёдам на працягу ўсяго года. Берагі моцна парэзаныя глыбокімі і доўгімі фіёрдамі, якія даходзяць да краёў ледзянога шчыта. Агульная працягласць берагавой лініі дасягае 39 тыс. км.
Участкі непакрытай лёдам сушы працягваюцца ў выглядзе бесперапыннай паласы ўздоўж берагоў вострава, дасягаючы месцамі шырыні 200—250 км. Найбольш значныя тэрыторыі яны займаюць на паўднёвым захадзе і поўначы вострава і ўяўляюць сабой пласкагор'і вышынёй 400—600 м, якія чаргуюцца з горнымі масівамі вышынёй да 1700—2000 м. Усходняе ўзбярэжжа ўтварае пакрытыя горнымі ледавікамі хрыбты, у адным з якіх — хрыбет Уоткінс — размешчаная найвышэйшая вяршыня Грэнландыі і ўсёй Арктыкі — гара Гунб'эрн, 3700 м. На захадзе старажытны крышталічны шчыт выходзіць на паверхню, утвараючы шырокі, але перарывісты пас масіваў і нагор'яў ўзбярэжжа мора Бафіна. Паўночны бераг Грэнландыі — Зямля Піры — таксама вольны ад ледзянога покрыва, дзякуючы нізкай вільготнасці паветра, няздольнага папаўняць расход лёду, а таксама маларухомасць паўночнага края лядовага шчыта.
Клімат
Клімат узбярэжжаў марскі, субарктычны (на поўдзень ад 68° паўночнай шыраты) і арктычны; ў вобласці ледавіковага шчыта — кантынентальны арктычны. Востраў часта перасякаюць цыклоны, якія суправаджаюцца моцнымі вятрамі, рэзкімі зменамі тэмпературы і выпадзеннем ападкаў. Для вобласці ледавіковага шчыта характэрны адмоўныя значэнні гадавога радыяцыйнага балансу. Ахалоджванне паветра над ледавіком выклікае ўтварэнне антыцыклонаў. Сярэдняя тэмпература студзеня на ўзбярэжжы ад −7 °C на поўдні да −36 °C на поўначы, а ліпеня ад 10 °C на поўдні да 3 °C на паўночным захадзе. У цэнтры Грэнландыі сярэдняя тэмпература лютага −47 °C (абсалютны мінімум −70 °C), ліпеня −12 °C. Гадавая колькасць ападкаў на поўдні — 800—1100 мм, на поўначы — 150—250 мм, на ледавіку — 300—400 мм (амаль выключна — у выглядзе снегу). Паўднёва-ўсходні ўскраек Грэнландыі атрымлівае больш за 2500 мм ападкаў у год. У тоўшчы ледавіковага шчыта да самой ложы тэмпература ніжэй −10 °C. Расход лёду ў краёвай частцы шчыта, які выклікаецца летнім раставаннем і аддзяленнем айсбергаў, не кампенсуецца назапашваннем льдоў у глыбіні Грэнландыі, і ледавік хутка памяншаецца — за перыяд з 2000 г. па 2008 г. 1,5 × 10³ км³. Запасу вады ў ледавіковым шчыце Грэнландыі (2,5 × 106 км³) хопіць, каб павысіць узровень Сусветнага акіяна на 7 м.
Расліннасць
Расліннасць у Грэнландыі прымеркаваная да месцаў, вольных ад лёду. На крайнім поўдні сустракаюцца бярозавае крывалессе, зараснікі рабіны, алешыны, вярбы і ядлоўца, а таксама асаковыя і мятлюжкова-разнатраўныя лугі. На ўзбярэжжы да 80° паўночнай шыраты пераважае тундра, на поўдні — хмызняковая (карлікавая бяроза, дурніцы, вадзяніка і іншыя), на поўначы — імхова-лішайнікавая, на паўночным узбярэжжы — разрэджаная расліннасць арктычных пустыняў.
Жывёльны свет
Берагі насяляюць паўночны алень, мускусны бык (на поўначы), белы мядзведзь (намаляваны на гербе), пясец, палярны воўк, лемінг, у прыбярэжных водах — грэнландскі кіт, грэнландскі цюлень, морж і інш (усяго 30 відаў сысуноў). З птушак асабліва распаўсюджаны гагі, чайкі і белыя курапаткі. З рыб прамысловае значэнне маюць траска, палтус, мойва, сёмга, акула. Крэветкі.
Цікавыя факты
У Грэнландыі быў зняты кліп гурта 30 Seconds to Mars «A Beautiful Lie».
Спасылкі
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Грэнландыя (востраў)- Грэнландыя — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі
- ГРЭНЛАНДЫЯ — артыкул з Кругасвет
